Κ. Καβάφης: Αναζητώντας Πολιτικό Αναμορφωτή

Εν μεγάλη ελληνική αποικία, 200 π.Χ.

 Ότι τα πράγματα δεν βαίνουν κατ’ ευχήν στην Αποικία
δεν μέν’ η ελάχιστη αμφιβολία,
και μ’ όλο που οπωσούν τραβούμ’ εμπρός,
ίσως, καθώς νομίζουν ουκ ολίγοι, να έφθασε ο καιρός
να φέρουμε Πολιτικό Αναμορφωτή.
 Όμως το πρόσκομμα κ’ η δυσκολία
είναι που κάμνουνε μια ιστορία
μεγάλη κάθε πράγμα οι Αναμορφωταί
αυτοί. (Ευτύχημα θα ήταν αν ποτέ
δεν τους χρειάζονταν κανείς). Για κάθε τι,
για το παραμικρό ρωτούνε κ’ εξετάζουν,
κ’ ευθύς στον νου τους ριζικές μεταρρυθμίσεις βάζουν,
με την απαίτησι να εκτελεσθούν άνευ αναβολής.

Έχουνε και μια κλίσι στις θυσίες.
Παραιτηθείτε από την κτήσιν σας εκείνη·
η κατοχή σας είναι είν’ επισφαλής:
η τέτοιες κτήσεις ακριβώς βλάπτουν τις Αποικίες.
Παραιτηθείτε από την πρόσοδον αυτή,
κι από την άλληνα τη συναφή,
κι από την Τρίτη τούτην: ως συνέπεια φυσική·
είναι μεν ουσιώδεις, αλλά τι να γίνει;
σας δημιουργούν μια επιβλαβή ευθύνη.

Κι όσο στον έλεγχό τους προχωρούνε,
βρίσκουν και βρίσκουν περιττά, και να παυθούν ζητούνε·
πράγματα που όμως δύσκολα τα καταργεί κανείς.

Κι όταν, με το καλό, τλειώσουνε την εργασία,
κι ορίσαντες και περικόψαντες το παν λεπτομερώς,
απέλθουν, παίρνοντας και τη δικαία μισθοδοσία,
να δούμε τι απομένει πια, μετά
τόση δεινότητα χειρουργική.–

Ίσως δεν έφθασεν ακόμη ο καιρός.
Να μην βιαζόμεθα· είν’ επικίνδυνον πράγμα η βία.
Τα πρόωρα μέτρα φέρνουν μεταμέλεια.
Έχει άτοπα πολλά, βεβαίως και δυστυχώς, η Αποικία.
Όμως υπάρχει τι το ανθρώπινον χωρίς ατέλεια;
Και τέλος πάντων, να, τραβούμ’ εμπρός.

Σχόλιο

Το εν λόγω ποίημα είναι γραμμένο το 1928 και ανήκει στην κατηγορία των ευρύτερα πολιτικών ποιημάτων του Καβάφη. Τα ποιήματα αυτά κινούνται συνήθως ανάμεσα σε μεγάλες αλλαγές του (ελληνιστικού) κόσμου και προσπαθούν να κατανοήσουν, μέσα από τη δυνατότητα της ιστορικής απόστασης και προοπτικής, όλους εκείνους τους σπαραγμούς που εγκυμονούν τα κύματα αυτών των αλλαγών. Το ποίημα που μας αφορά εδώ ρίχνει ημίφως ή φως σε πλευρές από το κατρακύλημα του Ελληνισμού, κατά τις ιστορικές στιγμές της φθίνουσας πορείας του ελληνιστικού κόσμου. Και ρίχνει αυτό το φως με μεγάλη ιστορική απόσταση, έτσι που τα νεύματά του να φωτίζουν τη σημερινή πτώση του Ελλαδικού κόσμου. Με λεπτή και όχι λιγότερο τραγική ειρωνεία ο ποιητής αναφέρεται στη φθορά και τη διαφθορά της εξουσίας, αλλά και της πολιτικής κοινωνίας. Κύριο χαρακτηριστικό αυτής της διεφθαρμένης εξουσίας είναι ο αποστασιοποιημένος από την κοινωνία «πολιτικός αναμορφωτής» με την εντεταλμένη του κινητικότητα.

Η γενική αρχή του παρόντος ποιήματος έγκειται σε τούτο: συνδυάζει το πολιτικό με το ηθικό ως μια ενιαία δράση του Αισθητικού. Κατ’ αυτό τον τρόπο, το Αισθητικό δεν υποχωρεί μπροστά στο Πολιτικό αλλά συνιστά ένα κεραυνοβόλο πλησίασμα του τελευταίου, προκειμένου αυτό εδώ να υποβληθεί στη δοκιμασία της κάθαρσης. Στο παρόν ποίημα η Αποικία –μεταφορικά ιδωμένη αφορά κατ’ εξοχήν τη σημερινή ημέτερη Αποικία– υφίσταται τα συμπτώματα της φθοράς και διαφθοράς. Αναλογικά η κοινωνία βρίσκεται σε αδιέξοδο. Η κρίση είναι καθολική, σε σημείο που να αποσυνθέτει κοινωνία και πολιτεία. Η σωτηρία προσδοκάται να έλθει απ’ έξω. Ο σωτήρας εδώ είναι ο Πολιτικός Αναμορφωτής, όπως στο ποίημα Περιμένοντας τους βαρβάρους ο σωτήρας είναι οι βάρβαροι. Αλλά τι μπορεί να προσφέρει ένας Πολιτικός Αναμορφωτής; Λίγα ημίμετρα και απέραντο διχασμό με πολλή βία. Γι’ αυτό και στο τέλος του ποιήματος η βία παρουσιάζεται ως επικίνδυνο πράγμα. Το γενικό συμπέρασμα θα μπορούσε να συνοψισθεί σε μια πρόταση: Αλίμονο στις κοινωνίες που χρειάζονται Πολιτικό Αναμορφωτή.

 Το Ποιητικό πράττειν, με την αρχαία ελληνική σημασία, είναι η ψυχή της παιδείας, όπως τουλάχιστον την ορίζουν οι αρχαίοι φιλόσοφοι. Η εκπαίδευση, και στις τρεις βαθμίδες, καλείται να αποδεικνύει εκάστοτε αυτό το πράττειν, εάν θέλει να γίνεται παιδεία και να μην είναι σατραπεία.