Ίχνη ανα-τροπής

Φραντς Κάφκα, 1883–1924

Οι δεινοπαθούντες και οι αλυσίδες τους

Τι καινούριο θα μπορούσε να αναζητήσει κανείς μέσα στο έργο του Κάφκα; Σε κάθε περίπτωση, η αξία αυτού του έργου έχει αποτιμηθεί και συνεχίζει να αποτιμάται δεόντως από την οπτική της αυστηρά λογοτεχνικής γραφής. Μέσα στην χειμαρρώδη ροή αυτής της γραφής υφαίνεται καθορισμένος χώρος του ανθρώπου που ομιλεί τη γλώσσα ενός ελευθεριακού ρομαντισμού και μιας σκεπτικιστικής δυσπιστίας απέναντι στις βολικές και όχι λιγότερο βολεματικές, αλλά και ξέπνοες ιδεολογίες της «προόδου». Συγχρόνως, στα σπλάχνα τούτης της γραφής κυοφορούνται όχι σπάνια εκρηκτικές αντι-στάσεις λόγου «σε μια εξουσία χωρίς όρια» (Adorno). Πράγματι, ένα προσεκτικό βλέμμα διακρίνει στα περισσότερα κείμενα του Κάφκα μια δρώσα αντί–δραση σε αλυσίδες «φτιαγμένες από γραφειοκρατικά χαρτιά»· αλυσίδες, με τις οποίες δεσποτικές εξουσίες ακινητοποιούν τους ανθρώπους και τους καταδικάζουν να βασανίζονται μέσα στην υποτέλεια. Έχοντας βιώσει ο ίδιος την αυταρχική συμπεριφορά του πατέρα επεξεργάζεται ένα αντιαυταρχικό θεώρημα ζωής, που το θεματοποιεί μέσα στο έργο του ως αντίπαλο δέος των απανταχού δρώντων απρόσωπων μηχανισμών. Στο ημιτελές μυθιστόρημά του: ο Πύργος ο Κάφκα γίνεται αινιγματικά αποκαλυπτικός. Ένας ολόκληρος κόσμος είναι εγκλεισμένος, κατά τη συμβολική γλώσσα του τίτλου, εδώ μέσα σαν μέσα στην κόλαση. Η λύτρωση είναι απούσα. Αλλά η κόλαση αυτή δεν παραπέμπει μόνο στην έκπτωση του ανθρώπου, παρά θέτει και μια κάποια αναγκαιότητα της λύτρωσης.

Η λύτρωση τούτη είναι ο κόσμος της αλήθειας, τον οποίο πρέπει να επιδιώκουμε να εγκαταστήσουμε μέσα στη ζωή. Το θέμα έτσι, μέσω της λογοτεχνικής γραφής, τίθεται οντολογικά. Ο Πύργος –γερμανικά: das Schloss=κλείσιμο-εγκλεισμός– ως πύργος άριστα απηχεί την έδρα μιας ενσώματης εξουσίας, η οποία μακρόθεν κατοπτεύει και εξουσιάζει το χωριό που είναι ο χώρος των βασανισμένων ανθρώπων. Πώς το κατοπτεύει και το εξουσιάζει μακρόθεν; Μέσω των απρόσωπων γραφειοκρατικών μηχανισμών με τα απρόσωπα «πρόσωπα». Αυτά εδώ μόνο ανθρώπινα πρόσωπα δεν είναι. Παραμένουν άξεστα, αγροίκα, άτεγκτα, αναίσθητα. Χωρίς ένα τέτοιο γραφειοκρατικό σύμπαν κανένα είδος δεσμών, αλυσίδων, για τη βασανισμένη ανθρωπότητα δεν θα μπορούσε να κατασκευαστεί, καμιά εθνική μειοδοσία δεν θα παρουσιαζόταν σε έναν εξαθλιωμένο λαό ως «εθνοσωτηρία». Απέναντι όμως σε τούτη την κόλαση του Πύργου, ήτοι πύργου, υψώνει ανάστημα ο χωρομέτρης, βασική μορφή του μυθιστορήματος. Αυτός αναδύεται ως λύτρωση. Η παρουσία του στο χωριό, στον χώρο δηλαδή των θνητών που συνθλίβονται, συνδέεται με την εναντίωση στην αλαζονεία της εξουσίας, με τη σθεναρή άρνηση να είναι εθελουσίως δούλος. Εδώ έχουμε να κάνουμε με μια εξεγερμένη φωνή, η οποία πρεσβεύει την ατομική ανυποταξία. Αυτό ωστόσο δεν αρκεί, γι’ αυτό και μέσα στο μυθιστόρημα συναντούμε και άλλες παρόμοιες φωνές. Όπως κι αν έχει τελικά το πράγμα, μια, δυο τρεις … τέτοιες φωνές αποτελούν σήματα, μέσα στην ιστορικότητα των ανθρώπινων όντων, για πιο προωθημένες μορφές εναντίωσης στις εξουσίες.