1. Ας περάσουμε τώρα στην άλλη πλευρά, όταν ένας πολίτης όχι με εγκληματικές πράξεις ή άλλη ανυπόφορη βία, αλλά με την εύνοια των συμπατριωτών του γίνεται ηγεμόνας στην πατρίδα του. Στην περίπτωση αυτή το κράτος μπορεί να ονομαστεί δημοκρατική ηγεμονία και για να επιτευχθεί, δεν είναι απαραίτητη ή μόνο η ικανότητα ή μόνο η τύχη, αλλά κυρίως η πονηριά βοηθούμενη από την τύχη. Λέω λοιπόν πως αποκτά κανείς αυτή την εξουσία ή με την εύνοια του λαού ή με την εύνοια των ισχυρών. Σε κάθε πόλη απαντώνται αυτές οι δύο διαφορετικές τάσεις. Προκύπτει από το εξής: ο λαός δεν επιθυμεί να τον διατάζουν ούτε να τον καταπιέζουν οι ισχυροί, ενώ οι ισχυροί επιθυμούν να διατάζουν και να καταπιέζουν τον λαό. Από αυτές τις δύο διαφορετικές διαθέσεις έχουμε στις πόλεις ένα από τα εξής τρία αποτελέσματα: ή ηγεμονία ή ελευθερία ή οχλοκρατία. 2. Η ηγεμονία προκύπτει ή από τον λαό ή από τους ευγενείς, ανάλογα με την ευκαιρία που έχει η μία από τις δυο ομάδες να επιβληθεί στην άλλη. Οι ευγενείς, όταν βλέπουν πως δεν μπορούν να αντισταθούν στον λαό, αρχίζουν να ενισχύουν το κύρος ενός από αυτούς και τον κάνουν ηγεμόνα, ώστε να μπορέσουν να ικανοποιήσουν τις ορέξεις τους υπό την προστασία του. Ομοίως, ο λαός, αν δει πως δεν μπορεί να αντισταθεί στους ευγενείς, ενισχύει το κύρος κάποιου δικού του και τον κάνει ηγεμόνα, προκειμένου να προστατευτεί με τη δική του εξουσία. Αυτός που γίνεται ηγεμόνας με τη βοήθεια των ευγενών διατηρείται στην εξουσία με μεγαλύτερη δυσκολία από εκείνον ο οποίος γίνεται ηγεμόνας με τη βοήθεια του λαού. Διότι έχοντας γύρω του πολλούς που του φαίνονται όμοιοί του, δεν μπορεί ούτε να τους διατάξει ούτε να τους χρησιμοποιήσει όπως θέλει. Όμως εκείνος ο οποίος κατακτά την ηγεμονία με τη λαϊκή εύνοια βρίσκεται μόνος και δεν έχει γύρω του κανέναν ή, έστω, ελάχιστους που να μην είναι έτοιμοι να τον υπακούσουν. Πέρα από αυτό, δεν μπορεί να ικανοποιήσει τους ευγενείς με εντιμότητα και χωρίς να προκαλέσει ζημιά στους άλλους, αλλά πρέπει να ικανοποιήσει τον λαό, μια και ο σκοπός του λαού είναι πιο έντιμος από εκείνον των ευγενών: οι ευγενείς θέλουν να καταπιέσουν, ο λαός θέλει μόνο να μην καταπιέζεται. Επιπλέον, ένας ηγεμόνας δεν μπορεί ποτέ να αισθανθεί ασφαλής έχοντας τον λαό εχθρικό, γιατί ο λαός είναι μεγάλος. Με τους ευγενείς μπορείς πάντα να αισθάνεσαι σίγουρος, γιατί είναι λίγοι. Το χειρότερο που ένας ηγεμόνας μπορεί να περιμένει από τον λαό που είναι εχθρικός απέναντί του είναι να τον εγκαταλείψει. Αντιθέτως, από τους ευγενείς που είναι εχθρικοί απέναντί του, δεν πρέπει να φοβάται μόνο μήπως τον εγκαταλείψουν, αλλά και ότι θα οργανωθούν εναντίον του. Γιατί έχοντας μεγαλύτερη ικανότητα να προβλέπουν τα γεγονότα και όντας πιο πονηροί, βρίσκουν πάντα έγκαιρα τον τρόπο να σωθούν και προσπαθούν να συμμαχήσουν με εκείνον που ελπίζουν ότι θα νικήσει. Ο ηγεμόνας είναι επίσης αναγκασμένος να ζει πάντα με τον ίδιο λαό, αλλά μπορεί περίφημα να κάνει χωρίς τους ίδιους ευγενείς, επειδή έχει τη δυνατότητα να τους αφαιρέσει και να τους ξαναδώσει τα αξιώματά τους και το κύρος τους.
3. Για να διευκρινίσω καλύτερα ετούτο το σημείο, θεωρώ πως τους ευγενείς πρέπει να τους εξετάσουμε κυρίως από δύο πλευρές: ή, δίνοντάς τους μεγαλύτερο αξίωμα, τους συμπεριφέρεσαι με τέτοιον τρόπο ώστε να εξαρτώνται εντελώς από σένα ή όχι. Εκείνους που δεσμεύονται και δεν είναι άπληστοι πρέπει να τους τιμάς και να τους αγαπάς` τους άλλους πρέπει να τους εξετάσεις με δύο τρόπους: ή το κάνουν από δειλία και έλλειψη θάρρους, οπότε πρέπει να δεχτείς τις υπηρεσίες κυρίως όσων σε συμβουλεύουν καλά, επειδή στην ευημερία θα σε τιμούν και στις αντιξοότητες δεν θα έχεις τίποτα να φοβηθείς. Όταν όμως δεν δεσμεύονται από δολιότητα και από επιθυμία εξουσίας, σημαίνει πως σκέφτονται περισσότερο τον εαυτό τους παρά εσένα. Ο ηγεμόνας πρέπει να φυλάγεται από αυτούς και να τους φοβάται σαν να είναι φανεροί εχθροί, διότι πάντα στις αντίξοες περιστάσεις θα συμβάλλουν στην καταστροφή του.
4. Ωστόσο, κάποιος που γίνεται ηγεμόνας χάρη στην εύνοια του λαού πρέπει να διατηρήσει τον λαό φίλο του. Αυτό είναι εύκολο, επειδή ο λαός το μόνο που ζητάει είναι να μην καταπιέζεται. Κάποιος όμως που γίνεται ηγεμόνας ενάντια στη θέληση του λαού και με την εύνοια των ευγενών πρέπει πρώτα απ’ όλα να προσπαθήσει να κερδίσει την εύνοια του λαού. Αυτό είναι εύκολο: οφείλει απλώς να πάρει τον λαό υπό την προστασία του. Και επειδή οι άνθρωποι όταν ευεργετούνται από εκείνους από τους οποίους περίμεναν πως θα ζημιωθούν υποχρεώνονται περισσότερο στον ευεργέτη τους, ο λαός αρχίζει αμέσως να αγαπά περισσότερο τον ηγεμόνα, σαν να είχε κερδίσει την εξουσία χάρη στην εύνοιά του. Αυτό ο ηγεμόνας μπορεί να το πετύχει με πολλούς τρόπους, για τους οποίους δεν είναι δυνατόν να δοθεί ένας σίγουρος κανόνας, καθώς ποικίλλουν ανάλογα με την περίπτωση. Γι’ αυτό θα τους παραβλέψω.
5. Θα κλείσω λέγοντας μόνο πως ένας ηγεμόνας είναι υποχρεωμένος να έχει τον λαό με το μέρος του, διαφορετικά στις δυσκολίες δεν θα βρει κανέναν να τον βοηθήσει.Ο Νάβις, ηγεμόνας των Σπαρτιατών, άντεξε στην πολιορκία ολόκληρης της Ελλάδας και ενός ρωμαϊκού στρατού πάντα νικηφόρου και υπεράσπισε εναντίων εκείνων την πατρίδα και το κράτος του. Με την έλευση του κινδύνου, στάθηκε αρκετό να φυλαχτεί μόνο από έναν μικρό αριθμό αντιπάλων του. Αν είχε όμως τον λαό απέναντί του, δεν θα του αρκούσε. Κανένας ας μην απορρίψει ετούτη την άποψή μου αναφέροντας την κοινότοπη παροιμία: όποιος βασίζει τη δύναμή του στον λαό είναι σαν να χτίζει στην άμμο. Αυτή η παροιμία αληθεύει όταν ένας πολίτης στηρίζεται στον λαό και πιστεύει ότι ο λαός θα τον ελευθερώσει, όταν κινδυνεύει από εχθρούς ή αξιωματούχους. Στην προκειμένη περίπτωση μπορεί συχνά να εξαπατηθεί, όπως συνέβη στη Ρώμη στους Γράκχους και στη Φλωρεντία στον άρχοντα Τζόρτζο Σκάλι. Αν όμως ένας ηγεμόνας στηρίζεται στον λαό (δηλαδή ένας ηγεμόνας που μπορεί να κυβερνήσει είναι ανδρείος, δεν τρομάζει μπροστά στις αντιξοότητες, δεν αμελεί άλλες ετοιμασίες και με την ψυχή και τους νόμους του εμπνέει όλο τον λαό να κινηθεί), δεν θα εξαπατηθεί ποτέ από τον λαό και θα αντιληφθεί πως έχει θέσει τα πιο στέρεα θεμέλια της εξουσίας του.
6. Αυτές οι ηγεμονίες διατρέχουν κινδύνους όταν περνούν από τη δημοκρατική εξουσία στην απολυταρχία. Σ’ αυτή την περίπτωση, οι ηγεμόνες ή κυβερνούν με τη δική τους εξουσία ή μέσω αξιωματούχων. Στη δεύτερη περίπτωση είναι πιο επισφαλής και πιο αδύναμη η διατήρησή τους στην εξουσία, επειδή εξαρτώνται απόλυτα από τη θέληση των πολιτών που είναι αξιωματούχοι. Αυτοί, κυρίως στους αντίξοους καιρούς, μπορούν πολύ εύκολα να αφαιρέσουν την εξουσία του ηγεμόνα. Αρκεί να του φέρουν εμπόδια ή απλώς να μην τον υπακούσουν. Την ώρα του κινδύνου ο ηγεμόνας δεν έχει χρόνο για να εφαρμόσει απολυταρχία. Σ’ εκείνο το διάστημα, οι πολίτες και οι υπήκοοί του, οι οποίοι συνήθως δέχονται εντολές από τους αξιωματούχους, δεν είναι διατεθειμένοι να υπακούσουν τις δικές του. Και στις δύσκολες στιγμές, θα του λείπουν πάντα εκείνοι τους οποίους μπορεί να εμπιστευτεί. Ένας τέτοιος ηγεμόνας δεν μπορεί να στηριχτεί σε όσα βλέπει σε καιρούς γαλήνης, όταν οι πολίτες έχουν ανάγκη το κράτος. Τότε όλοι τρέχουν, όλοι υπόσχονται και όλοι θέλουν να πεθάνουν γι’ αυτόν, όταν ο θάνατος είναι μακρινός. Στους αντίξοους καιρούς όμως, όταν το κράτος έχει ανάγκη τους πολίτες, τότε βρίσκει λιγοστούς. Ετούτη η εμπειρία είναι πολύ πιο επικίνδυνη, καθόσον δεν μπορείς να τη βιώσεις πάνω από μία φορά. Οπότε, ένας συνετός ηγεμόνας πρέπει να σκέφτεται τον τρόπο με τον οποίο οι πολίτες του, πάντα και σε κάθε περίσταση, θα έχουν ανάγκη το κράτος και τον ίδιο. Τότε θα του είναι για πάντα πιστοί.
ΝΙΚΟΛΟ ΜΑΚΙΑΒΕΛΙ, «Ο ΗΓΕΜΟΝΑΣ»
