Οι 4 Πηγές Άγχους

Άγχος, στρες, πίεση
...είναι λέξεις που έχουν ενταχθεί για τα καλά στο λεξιλόγιο της καθημερινότητάς μας. Δυστυχώς δεν είναι μόνο λέξεις, αλλά και καταστάσεις που ζούμε αν όχι όλοι, σχεδόν όλοι. Ο ξέφρενος ρυθμός της ζωής, τα προβλήματα, η μη αποτελεσματική επικοινωνία, η άγνοια για τον εαυτό μας, οι μεταξύ μας συγκρούσεις επιτείνουν αυτές τις εντάσεις.

Πέρα όμως από τις εξωτερικές συνθήκες και τις αγχωτικές περιστάσεις του καθένα, υπάρχουν και ενδογενείς πηγές άγχους, που θα ονομάσουμε συμβολικά «Μικρές Φωνές», οι οποίες μας ωθούν σε ανεπιβεβαίωτες και λανθασμένες συμπεριφορές.

Το να γνωρίσει ο άνθρωπος τον εαυτό του, τον πραγματικό εαυτό του, το να ανακαλύψει αληθινά ποια είναι η ουσία του είναι ένα δύσκολο έργο, αν και ίσως το πιο αξιόλογο και σημαντικό που μπορεί να κάνει στη διάρκεια της ζωής.

Πολλοί από εμάς πορευόμαστε στον κόσμο χωρίς να ξέρουμε ποιοι είμαστε, από πού ερχόμαστε και προς τα πού πάμε. Δεν γνωρίζουμε την πραγματική μας ταυτότητα, δεν ξέρουμε τι αξίζει και τι όχι, τι είναι σημαντικό και τι ασήμαντο. Γι? αυτό είναι χρήσιμο να ασχοληθούμε με τη Φιλοσοφία. Όταν αναφερόμαστε στη φιλοσοφία δεν εννοούμε τη διανοουμενίστικη απασχόληση με την ιστορία των φιλοσοφικών ρευμάτων, τους μεγάλους φιλοσόφους όλων των εποχών και τα θεωρήματά τους, αλλά εννοούμε την αναζήτηση όλων εκείνων των άξιων στοιχείων που είναι αληθινά, σημαντικά και χρήσιμα για μας και για όλους τους ανθρώπους. Σ? ένα τέτοιο λοιπόν ταξίδι αναζήτησης υπάρχουν πολλά που θα πρέπει να ερευνήσουμε, ξεκινώντας πρώτα από τον ίδιο μας τον εαυτό και την ανθρώπινη φύση μας.

Ο άνθρωπος είναι ένα πολυσύνθετο ον και το πιο περίπλοκο σε σχέση με τα αμέσως προηγούμενα βασίλεια όντων της φύσης (ζώα, φυτά, ορυκτά). Διακρίνεται για τη μορφή του, τη δύναμη και την ποικιλία των συναισθημάτων του, την ικανότητα για σκέψη και για κατανόηση ιδεών, την καλλιέργεια υψηλών αξιών, συνείδησης και ήθους. Γενικά, θα μπορούσαμε να ενώσουμε και να ομαδοποιήσουμε όλα αυτά τα στοιχεία σε δύο δομές, την Προσωπικότητα, που τη συνθέτουν η υλική μας μορφή, η ζωτική της ενέργεια, τα συναισθήματα και οι σκέψεις μας, και το Άτομο, που περιλαμβάνει μία πιο υψηλή Διάνοια, μία δύναμη άμεσης και βιωματικής σύλληψης της αληθινής φύσης των πραγμάτων (Διαίσθηση) και τέλος τη Θέληση, τη δύναμη που κινεί τα πάντα σ? ένα δρόμο ανάβασης και εξέλιξης σε ανώτερες μορφές.

Ο Πλάτωνας χρησιμοποιεί στους διαλόγους του μία πολύ χαρακτηριστική εικόνα γι αυτήν τη βασική δομή του ανθρώπου. Παραλληλίζει την Προσωπικότητα μ? ένα άλογο και το Άτομο με τον ιππέα του αλόγου, τονίζοντας μ΄ αυτόν τον τρόπο ότι μέσα μας υπάρχει ένα κομμάτι ανώτερο και αξιότερο, που πρέπει να κατευθύνει και να οδηγεί το μέσον που διαθέτουμε για να κινηθούμε και να «ταξιδέψουμε» στη ζωή. Ένα άλλο χαρακτηριστικό αυτού του μυθικού «ιππέα», είναι ότι διακρίνεται από Συνείδηση. Η Συνείδηση ως έννοια σχετίζεται άμεσα με την Επιστήμη της Ψυχολογίας και ένας από τους πιο ξεκάθαρους ορισμούς που έχουμε γι? αυτήν είναι ότι αποτελεί την Επίγνωση των πραγμάτων γύρω μας αλλά και του εαυτού μας. Η δήλωση «έχω συνείδηση» ταυτίζεται αρκετά με τη φράση «έχω επίγνωση». Έχω επίγνωση του ποιος είμαι, πώς ζω, πώς συμπεριφέρομαι, τι ανάγκες έχω, έχω επίγνωση του ορθού, του αληθινού, του δίκαιου κλπ.

Μπορούμε να παρομοιάσουμε τη Συνείδηση επίσης με ένα φακό. Ο φακός στην καθημερινή μας πραγματικότητα είναι ένα χρήσιμο εργαλείο για τις περιπτώσεις όπου δεν υπάρχει αρκετό φως γύρω μας. Χρειαζόμαστε το φακό για να δούμε μέσα στο σκοτάδι, για να φωτίσουμε το χώρο που μας περιβάλλει, για να αντιληφθούμε τι υπάρχει πέρα από εμάς, έτσι ώστε να μπορούμε να κινηθούμε και να κάνουμε αυτό που έχουμε επιλέξει. Χρησιμοποιώντας έτσι το φακό-συνείδηση μπορούμε να τον στρέψουμε στον εσωτερικό μας κόσμο και να μπορέσουμε να γνωρίσουμε πράγματα, αντικείμενα, χώρους αυτού του «έσω» που δεν είναι και τόσο ορατό, όσο το «έξω», αλλά στην ουσία είναι εξίσου πραγματικό με τον υλικό μας κόσμο, αφού επιδρά πάνω του και επεμβαίνει σ? αυτόν σε πολύ μεγάλο βαθμό.

Ως όντα, επίσης, και λαμβάνοντάς υπόψη αυτή μας την πολύπλοκη δομή, διακρινόμαστε για μία μεγάλη γκάμα αναγκών, οι οποίες είναι διαφορετικές για κάθε ένα στοιχείο του εαυτού μας. Ο Maslow, αυτός ο σημαντικός Αμερικανός ψυχολόγος, μελέτησε τις ανθρώπινες ανάγκες και τις ιεράρχησε σε μία πυραμίδα, ξεκινώντας τη βάση της από τις πιο υλικές και φθάνοντας στην κορυφή της στις πιο άυλες και πνευματικές. Έτσι, μπορούμε να αναγνωρίσουμε στον εαυτό μας:

α) Ανάγκες βιολογικές: η ικανοποίησή τους μας επιτρέπει να επιβιώνουμε και να διατηρούμαστε ζωντανοί
β) Ανάγκες ασφάλειας: η ικανοποίησή τους μας επιτρέπει να νιώθουμε ασφαλείς στο περιβάλλον όπου ζούμε, σίγουροι, χωρίς κάτι να μας απειλεί.
γ) Ανάγκες για αγάπη, κοινωνική αναγνώριση και αποδοχή, για να ανήκουμε σε μία ομάδα και να συμβιώνουμε με τα υπόλοιπα μέλη της: η ικανοποίησή τους μας κάνει να νιώθουμε αγαπητοί και αποδεκτοί από τους άλλους γι? αυτό που πραγματικά είμαστε.
δ) Ανάγκες για αυτοεκτίμηση και ανεξαρτησία: η ικανοποίησή τους μας δίνει την αίσθηση της αξίας μας ως άνθρωποι και την επιβεβαίωση ότι μπορούμε να ελέγχουμε το περιβάλλον μας, να κάνουμε τις επιλογές μας και να ορίζουμε τη ζωή μας.
ε) Ανάγκες για Αυτογνωσία και Αυτοπραγμάτωση: η ικανοποίησή τους μας δίνει την αίσθηση του νοήματος και του σκοπού στη ζωή, καλλιεργεί τις ομορφότερες και πιο υψηλές ανθρώπινες αξίες και δυνατότητες, οδηγεί τον άνθρωπο στην αρμονική συμβίωση με τον εαυτό του, τους ανθρώπους γύρω του και τη φύση.

Βέβαια σήμερα ζούμε σε μία χρονική στιγμή του πολιτισμού μας, που υπάρχει μεγάλη άγνοια και σκοταδισμός και, όπως αναφέρουν πολλοί ιστορικοί και μελετητές των κοινωνιών και των πολιτισμών, βρισκόμαστε σ? έναν νέο μεσαίωνα. Αυτές οι συνθήκες σε ανθρώπινο επίπεδο καθιστούν δύσκολη υπόθεση τη σωστή ικανοποίηση αυτών των φυσικών ανθρώπινων αναγκών. Οι συνέπειες όμως μιας τέτοιας κατάστασης δεν είναι και τόσο ευχάριστες, επειδή η μη ικανοποίησή τους οδηγεί στην ανάπτυξη λανθασμένων και μη αποτελεσματικών συμπεριφορών, που ουσιαστικά καταπιέζουν και αποπροσανατολίζουν τον άνθρωπο.

Επιστρέφοντας στην αρχική εικόνα της Συνείδησης ως φακού και παρομοιάζοντας την προσωπικότητα μ? ένα σκοτεινό δωμάτιο, μπορούμε να πούμε ότι, επειδή ακριβώς υπάρχει σκοτάδι και το φως του φακού δεν είναι επαρκές για το φωτισμό του δωματίου, δημιουργούνται σημεία, μέρη, γωνίες που παραμένουν άγνωστες, αθέατες και ανεξέλεγκτες. Και επειδή δεν φωτίζονται από τη Συνείδηση, λειτουργούν μέσα μας ασυνείδητα, δηλαδή χωρίς να έχουμε επίγνωση της ύπαρξης και της λειτουργίας τους. Θα ονομάσουμε συμβολικά αυτές τις λανθασμένες συμπεριφορές «Μικρές Φωνές», επειδή χωρίς να το καταλαβαίνουμε μας ωθούν να δράσουμε ανεπιβεβαίωτα.

Έτσι, από τη γωνία του επιπέδου της προσωπικότητας που σχετίζεται με το φυσικό/υλικό μας οργανισμό, βγαίνει η «μικρή φωνή» «Να είσαι δυνατός». Ο άνθρωπος που διακατέχεται από αυτή τη φωνή, είναι αποχωρισμένος από τα συναισθήματά του και νομίζει ότι όλα πρέπει να τα κάνει μόνος του. Γίνεται σκληρός. Δεν εκφράζει εύκολα τα συναισθήματά του. Δεν ζητάει βοήθεια, επειδή πιστεύει ότι μόνο οι αδύναμοι έχουν ανάγκη από τη βοήθεια των άλλων ενώ ο ίδιος είναι δυνατός κι επειδή πιστεύει ότι μόνο αυτός μπορεί να κάνει τα πράγματα καλά και σωστά. Για να εξισορροπηθεί αυτή η κατάσταση, είναι βασικό ο άνθρωπος να φωτίσει αυτή την ασυνείδητη συμπεριφορά με Συνείδηση. Αν καταλάβει τι ακριβώς κάνει και γιατί, αν διαπιστώσει τα βαθύτερα κίνητρα και τις αιτίες, αν κατανοήσει τη λανθασμένη στάση του, τότε έχει τη δυνατότητα να επιλέξει αν θέλει να συνεχίσει να συμπεριφέρεται μ΄ αυτόν τον τρόπο ή να αλλάξει και να μετατρέψει αυτή τη «μικρή φωνή» στην αντίθετή της, θα λέγαμε, «μεγάλη φωνή» «Να είσαι ήρεμος». Το να είναι ήρεμος θα του επιτρέψει να αποδεχτεί ότι έχει αδυναμίες, ότι δεν μπορεί να τα κάνει όλα μόνος του και ότι είναι τελικά ωραίο να δέχεσαι τη βοήθεια των άλλων.

Από τη σκοτεινή γωνία του εαυτού μας, η οποία σχετίζεται με τη ζωτική μας ενέργεια, ακούγεται η μικρή φωνή «Κόπιασε». Ο άνθρωπος που διακατέχεται από αυτήν τη στάση δεν γνωρίζει την έννοια του ρυθμού στη δράση του. Νιώθει ότι είναι επαρκής και ό,τι καταφέρνει, το καταφέρνει με κόπο, επειδή δούλεψε σκληρά γι΄αυτό. Είναι ένα είδος εργασιομανή που θέλει να δείχνει στους άλλους ότι εργάζεται πολύ, αν και μερικές φορές ο κόπος που καταβάλλει είναι άχρηστος, επειδή δεν χρειάζονται όλα τα πράγματα τόσο κόπο. Η εσωτερική ανασφάλεια μπορεί να τον ωθεί να κάνει υπερβολές, έτσι ώστε η συνείδησή του να είναι απασχολημένη για να μη δει αυτά που πρέπει να δει, δηλαδή κάποιες αλήθειες για τον εαυτό του που πιθανόν είναι επώδυνες. Μερικές φορές δίνει την εντύπωση ότι γεννήθηκε για να δουλεύει. Η απαλλαγή από αυτήν τη στάση με συνείδηση και βούληση μας οδηγεί στη μεγάλη φωνή «Βρες το ρυθμό σου». Δεν χρειάζονται όλα τον ίδιο ακατάπαυστο κόπο και επίσης υπάρχει στην έννοια του ρυθμού όχι μόνο η δουλειά αλλά και η ξεκούραση.

Από τη σκοτεινή γωνία του συναισθηματικού μας επιπέδου βγαίνει η μικρή φωνή «Ικανοποίησέ τον». Ο άνθρωπος που διακατέχεται από αυτήν τη φωνή δεν ξέρει ή δεν μπορεί να πει όχι. Προσπαθεί συνέχεια να γίνει αρεστός και αποδεκτός από τους άλλους. Φοράει μάσκες που θεωρεί αποδεκτές από το περιβάλλον του. Έτσι μετατρέπεται σε κάτι ψεύτικο και μη αυθεντικό, χωρίς να μπορεί να είναι ο εαυτός του. Αυτή η στάση προέρχεται από ένα είδος φόβου και ανασφάλειας για την αποδοχή από τους άλλους. Από αυτή την κατάσταση βγαίνουμε μόνο αν καλλιεργήσουμε τη μεγάλη φωνή «Εμπιστέψου», που σημαίνει εμπιστέψου αυτό που είσαι, μείνε αληθινός μπροστά στους άλλους και εμπιστέψου το ότι οι άλλοι είναι πολύ πιθανό να σε αποδεχτούν και να σε αγαπήσουν χωρίς τις ψεύτικες και ευχάριστες μάσκες, αλλά με το αληθινό σου πρόσωπο.

Από τη σκοτεινή γωνία του νοητικού μας επιπέδου βγαίνει η μικρή φωνή «Βιάσου». Αυτή η φωνή ωθεί τον άνθρωπο σε ένα συνεχόμενο άγχος, στην αίσθηση ότι ο χρόνος ποτέ δεν είναι αρκετός για να κάνει όσα πρέπει. Δεν μπορεί να χαλαρώσει καθόλου και βρίσκεται συνεχώς σε μια αγχώδη και γεμάτη ένταση κατάσταση. Κάνει πολλά πράγματα ταυτόχρονα, έχοντας την αίσθηση ότι κάνει κάτι σημαντικό, αλλά συγχρόνως αποφεύγει να θέσει στον εαυτό του ουσιαστικές ερωτήσεις και να απαντήσει σ΄αυτές. Σκορπίζει τη συνείδησή του προς τα έξω σε μεγάλο βαθμό και έτσι χάνει την επαφή με το εσωτερικό κέντρο του εαυτού του. Η απαλλαγή από αυτή την συμπεριφορά γίνεται εφικτή με την ανάπτυξη της μεγάλης φωνής «Χαλάρωσε». Θα πρέπει δηλαδή να μειώσει το άγχος και την ένταση, να πάψει να κάνει τον χρόνο να τον κυνηγάει, έτσι ώστε να είναι περισσότερο φυσικός και να μπορεί να απολαμβάνει σε μεγαλύτερο βαθμό τη ζωή.

Τέλος, από το κέντρο της προσωπικότητας, από το ίδιο μας το εγώ, βγαίνει η μικρή φωνή «Να είσαι τέλειος». Ο άνθρωπος αυτός θέλει να τα ξέρει όλα, να τα ελέγχει όλα. Θέλει να είναι ο καλύτερος. Θέλει να θεωρεί τον εαυτό του σπουδαίο, να νιώθει αναντικατάστατος και απαραίτητος, κάνει με τελειότητα ό,τι αναλαμβάνει επειδή θέλει να φαίνεται άψογος στα μάτια των άλλων. Για να απελευθερωθούμε από το βάρος αυτής της φωνής θα πρέπει να καλλιεργήσουμε τη μεγάλη φωνή «Να είσαι δημιουργικός». Το να είσαι δημιουργικός σημαίνει να μην είσαι τελειομανής για να φαίνεσαι σημαντικός στα μάτια των άλλων, αλλά να επιδιώκεις την τελειότητα στα πράγματα επειδή νοιάζεσαι γι? αυτά και θεωρείς καθήκον σου όλα να γίνουν σωστά. Υπάρχει ταπεινοφροσύνη, επιμέλεια, ενθουσιασμός και αγάπη προς όλες τις δράσεις. Μία τέτοια στάση μας κάνει θετικούς, χαρούμενους και δημιουργικούς ανθρώπους, που θέλουν να προσφέρουν πολλά στους άλλους, αλλά και στον ίδιο τους τον εαυτό.

Όπως γίνεται λοιπόν φανερό, η ανάπτυξη των συμβολικά ονομαζόμενων «Μεγάλων φωνών» στον εαυτό μας είναι μία εσωτερική διαδικασία αλλαγής και αυτοβελτίωσης. Η εμφάνισή τους επιτρέπει στην Προσωπικότητά μας να επιβεβαιωθεί, να δυναμώσει, να διευρύνει τα όριά της και να φωτιστεί με τη λάμψη μιας Συνείδησης που οδηγεί στην επίγνωση, στον αυτοέλεγχο και στην κυριάρχηση των αδυναμιών μας.