Οι Προσέληνοι Αρκάδες και η λατρεία του Ερμή

<Οι Βοσκοί της Αρκαδίας 1636, Nicolas Poussin. Με την αινιγματική φράση Et in Arcadia ego για 2η φορά.

Το θέμα και η επιγραφή δεν ανήκουν καν στον Poussin. Είχαν ήδη αποδοθεί από τον Giovanni Frncesco Barbieri τον επονομαζόμενο Guercino (1491-1666) σε άλλον πίνακα του 1618 που σήμερα βρίσκεται στη Ρώμη. Υπάρχει βέβαια και η θεωρία του αναγραμματισμού της φράσης, I Tego arcana Dei

Οι κάτοικοι της χώρας των Αρκούδων δεν ήταν γεωργοί. Οι Αρκάδες, όσοι δεν ζούσαν από το κυνήγι, ήταν βοσκοί. Στη χιονισμένη κορυφή της Κυλλήνης ο ουρανός αγγίζει τη γή, εκεί ο Θεός Δίας γονιμοποίησε τη Νύμφη Μαία. Γιός του Δία και της Μαίας ήταν ο Κυλλήνιος Ερμής.

 Στην ουσία ο Ερμής είναι πανδεχής αρκαδικός Θεός, όμως στις ιδέες περί αυτού το σημαντικότερο είναι τα χαρακτηριστικά που καθορίστηκαν από την καθημερινή ζωή των Αρκάδων. Ακριβώς γι΄άυτό ο Ερμής είναι Θεός προστάτης της ποιμενικής ζωής.
Ο Ερμής προστατεύει τους βοσκούς και τους φέρνει πίσω τα παραστατημένα πρόβατα ωσάν Ερμής Κριοφόρος.

Στην λατρεία του Ερμή στην Αρκαδία βλέπουμε πως οι Αρκάδες για να "ενισχύσουν" τον προστάτη Θεό τους, έπλασαν τον ύμνο για το πώς ο Ερμής ενώ ήταν ακόμη βρέφος, απήγαγε με επιτυχία από τον Απόλλωνα ολόκληρο κοπάδι βουβαλιών. Έτσι ο Νόμιος Απόλλωνας κλονίστηκε παντελώς.
Οι αοιδοί στην Αρκαδία συνόδευαν τα άσματά τους με ηχείο το καβούκι της κούφιας χελώνας(χέλυς). Αυτό το μουσικό όργανο έγινε δώρο του ίδιου του Ερμή που κατ΄αυτόν τον τρόπο πέτυχε και σε αυτήν την περίπτωση να
νικήσει τον Απόλλωνα.

Ο Ερμής χάρισε στους ανθρώπους την τέχνη να προσαρμόζονται οι λέξεις και οι σκέψεις στη μουσική. Γι'αυτό και η τέχνη της "εξήγησης"(ερμηνεύειν) πήρε απο τον Θεό το όνομά της, ενώ ο ίδιος ο Ερμής ως δωρητής και προστάτης του λόγου πήρε το τιμητικό επίθετο Λόγιος.

Αυτή ήταν η φροντίδα του Ερμή πρός τον άνθρωπο εν ζωή. Στην Αρκαδία όμως υπό την επίδραση του πάνω και του κάτω κόσμου, έγινε κάτι ανεπανάληπτο. Ο Ερμής έγινε Ψυχοπομπός. Κατείχε τη χρυσή ράβδο, που ανάγκαζε τις ψυχές να τον ακολουθούν εκεί που κρύβεται η Στύγα, εκεί που φεύγουν τα νερά της Στυμφαλίας λίμνης.
Η Αρκαδία ως ορεινή χώρα δεν μπορούσε να αναθρέψει όλα τα παιδιά της. Έτσι τα έστελνε έξω, σε όλες τις περιοχές του κόσμου. Έτσι οι Αρκάδες άρχισαν να προσεύχονται στον Ερμή τουςγια να τους συνοδεύει ευνοϊκά στις οδοιπορίες τους.
Η χρυσή ράβδος του Θεού έγινε σύμβολο των ταξιδιών και του εμπορίου και κράτησε μέχρι σήμερα τη σημασία αυτή.
Για τους πιο πετυχημένους Αρκάδες κυκλοφορούσαν ολόκληροι κύκλοι Θρύλων.

Ο ένας ήταν ο υιός του Ερμή, ο πιο φημισμένος κλέπτης του αρχαίου κόσμου, ο Αυτόλυκος. Ο Όμηρος λέει για αυτόν:
"όλους τους ανθρώπους ξεπέρασε στην τέχνη να κλέβει και να δίνει ψεύτικους όρκους, τους οποίους του συγχωρούσε ο Ερμής..."
Επίσης γνωρίζουμε σήμερα πως ο Αυτόλυκος απέκτησε την αντάξια σύντροφο της ζωής του, στο πρόσωπο της Μήστρας (από το μήδομαι, μεταμορφώνομαι).

Ο άλλος ευνοούμενος του Ερμή, είναι ο Οδυσσέας, ο βασιλιάς της Ιθάκης. Ιδρυτής της πόλης του Φενεού, η οποία πόλη γειτονεύει με το βουνό Κυλλήνη και την Στυμφαλία λίμνη. Γι΄αυτό τον προστετεύει ο Ερμής στην "Οδύσσεια", γι΄αυτό η μητέρα του, η Αντίκλεια, λέγεται η κόρη του Αυτόλυκου, γι΄αυτό και η κατάβασή του στον Κάτω Κόσμο, σύμφωνα με τον Αισχύλο, έλαβε χώρα στην καταβόθρα της Στυμφαλίας λίμνης.

Ο Όμηρος τοποθετεί την κατάβαση του Οδυσσέα πέρα από τον Ωκεανό, στη χώρα των Κιμμερίων, αλλά η εθνολογία μας εξηγεί, ότι αυτή η δοξασία είναι μεταγενέστερη και έχει την αιτία της στη γέννηση του εθίμου της καύσης των θνητών αντί της πρωταρχικής ταφής των.

Ο Αισχύλος βέβαια αναφέρει για την κατάβαση του Οδυσσέα στην Αρκαδία και ότι οι κάτοικοι της Στυμφαλίας λίμνης τον μετέφεραν στήν άλλη πλευρά της, πρός τη σιωπηλή σπηλιά. Οι κάτοικοι αυτοί αποτελούσαν τον χορό της αισχύλειας τραγωδίας, οι Ψυχαγωγοί.

Οι Αρκάδες λάτρευαν τον Ερμή ως γενάρχη τους. Το περίεργο είναι ότι σε οποιονδήποτε τόπο τους Θεούς τους θεωρούσαν γενάρχες των διάσημων οικογενειών, αλλά το περιστατικό μια ολόκληρη φυλή, όπως στην προκειμένη περίπτωση, να θεωρεί τον Θεό Ερμή, γενάρχη της αποτελεί ίσως ένα μοναδικό φαινόμενο. Συνήθως οι θνητοί προέρχονται από την γη, άρα η ερμητική κοσμογονία των Αρκάδων διαφέρει από την πανελλήνια και βλέπουμε ότι ο Ερμής ήταν γενάρχης του λαού του, δηλαδή της ανθρωπότητας, επειδή στις κοσμογονίες οι έννοιες αυτές συμπίπτουν μεταξύ τους.
Ήδη προ πολλού οι υπόλοιποι Έλληνες αναφέρονταν στους Αρκάδες με την προσωνυμία "Προσέληνοι". Αυτό είχε ως αφορμή "μια ιστορία ότι οι Αρκάδες ζούσαν στις ερήμους τους την εποχή πρίν τη γέννηση του φεγγαριού".

Βέβαια στην ασυνήθιστη δοξασία να ερμηνευτεί διαφορετικά η λέξη "Προσέληνοι", στάθηκε είτε η ονομασία της αρκαδικής φυλής των "Σεληνιτών", είτε το όνομα του βασιλέα Προσελήνου, είτε ότι νίκησαν κάποιους εχθρούς τους πρίν από την ανατολή του φεγγαριού.
Η πρώτη κυριολεκτική ερμηνεία της λέξης "Προσέληνοι", επιβεβαιώθηκε όταν ο Αυστριακός ερευνητής Reitzenstein δημοσίευσε στο φυλλάδιο "Zwei religionsgeschichtliche Fragen", ένα απόσπασμα της κοσμογονίας των Αρκάδων.
Ακολουθεί η μετάφραση του κειμένου.

Το απόσπασμα αρχίζει με τη γέννηση του Ερμή από τον Δία:
Και του όρισε ένα μερίδιο της πολύμορφης δύναμής του, εκείνος ο βλαστός είναι ο Ερμής, ο πρόγονός μου. Και μάλιστα τον διέταξε να δημιουργήσει τον πανέμορφο κόσμο. Του έδωσε και τη χρυσή ράβδο, που επιβάλλει την τάξη και είναι σοφή μητέρα της κάθε ωφέλιμης τέχνης. Μαζί της πήγε ο γιός του Δία να εκτελεί την κάθε βούληση του πατέρα του, ενώ εκείνος κάθισε στα ύψη και χαιρόταν βλέποντας τα έργα του ένδοξου γιού του. Και εκείνος, κοιτάζοντας τη θαυμάσια τετράζυγη μορφή, έκλεισε τα μάτια του εξαιτίας της υπερβολικής λάμψης.

Αφού ανέλαβε σιγά σιγά την όρασή του, είπε το λόγο: "Ακούστε με,παιδιά του αιθέρα, ο ίδιος ο Δίας, ο πανίσχυρος πατέρας μου, διατάζει τα στοιχεία να πάψουν την παλαιότερη έριδά τους. Υπακούστε, λοιπόν τη Θεία διαταγή και να έχετε εφεξής καλύτερο συναπάντημα. Θα κάνω για εσάς αμοιβαία φιλία και επιθυμία για να συνυπάρχετε μεταξύ σας σε καλύτερη μοίρα." Έτσι είπε και άγγιξε με τη χρυσή ράβδο του τα στοιχεία και αμέσως τα κατέλαβε η ατάραχη γαλήνη. Τα στοιχεία σταμάτησαν τις πολυμερείς ανμίξεις τους και το καθένα τους στάθηκε στον κατάλληλο χώρο, ενώ η σκορπισμένη μαρμαρυγή μαζεύτηκε μέσα στον ενιαίο αιθέρα, συμφιλιώθηκαν όλα ξεχνώντας την αιώνια διχόνοια τους. Έληξε η παντοτινή έχθρα και ο γιός του Θεού που γέννησε τα πάντα ως πρώτο τον αστραφτερό αιθέρα, τη θαυμάσια κατοικία του φωτός, με τον εξαναγκασμό να περιστρέφεται ακατάπαυστα μέσα στον ανείπωτο στρόβιλο, στρογγύλεψε τον ουρανό που κόσμησε με επτά ζώνες, στις οποίες στάθηκαν επτά Ηγεμόνες των άστρων. Και αυτοί γύρισαν τ΄άστρα βρισκόμενοι ο ένας κάτω από τον άλλον, περιπλανούμενοι δίπλα δίπλα, ώστε άναβαν παντού τ΄άστρα στο ευρύχωρο στερέωμα. Στη μέση στερέωσε αυτός με άσειστα δεσμά την γη, έστερψε πρός τον καυτό νότο και τον παγερό βορρά το λοξό δρόμο του ακίνητου και σιωπηλού άξονα και η θορυβώδης θάλασσα που έζωσε γύρω γύρω την ξερή γη. Η μαινόμενη και αχαλίνωτη που έβαλε ανάμεσα στα δύο μισά του κόσμου, εσωτερικό κόλπο που από τη δύση μέχρι τα πέρατα της ανατολής απλώθηκε και χάραξε πλατιές ακρογιαλιές, τα νερά πολυπλανώμενων κυμάτων διαχύθηκαν γύρω από την γη αδελφή, ενώ οι δύο πόλοι σφίγγουν τον άξονα...

Συνεχίζω το απόσπασμα που αναφέρει σχετικές πληροφορίες για την κοσμική γέννηση της Αρκαδίας:
"Δεν υπήρχε ακόμα ο κύκλος του Ήλιου, ούτε η Σελήνη τίναζε τα ηνία των βοδιών που σέρνουν τα πόδια τους. Έρεε μόνο η νύχτα ακατάπαυστα, χωρίς ημέρα, λάμποντας με λεπτές ακτίνες των άστρων. Με τούτα κατά νου πήγαινε ο Ερμής μέσα στον χλωμό αέρα, αλλά όχι μόνος, αφού δίπλα του ήταν και ο καλός του γιός ο Λόγος, κοσμημένος με ευκίνητες φτερούγες, πάντα αληθής, με την αγνή πειθώ στα χείλη που δεν λένε ψέματα, γοργός αγγελιοφόρος του καθαρού νοήματος του πατέρα του.

Μαζί του κατεβαίνει στη γη ο Ερμής, ο ρυθμιστής του σύμπαντος. Μαζί του περνάει όλη τη γη κοιτάζοντας την προσεκτικά, για να βρεί τόπο όπου θα κτίσει την Πόλη, γεμάτη άφθονα δώρα, η οποία μετά την ίδρυσή της θα είναι αντάξια να δεκτεί το ανθρώπινο γένος στα λαμπρά τείχη της.
Αλλά δεν κατηύθυνε την πορεία του ο Ερμής πρός τις παγερές 'Αρκτους ψάχνοντας τη μοιραία γη, αφού εκεί-το ήξερε- βαθύς αέρας τυλίγει τη γη με το βαρύ σκέπασμά του, βεβαρημένος με χιόνια, χτυπημένος από θύελλες,ήξερε ότι το χώμα εκεί είναι άγονο, σκεπασμένο με παγερή πάχνη και ανίκανο να τρέφει το ανθρώπινο γένος. Ούτε πρός νότο κατηύθυνε την πορεία του, στις πυρπολημένες άκρες της γης ψάχνοντας για ωραίο τόπο, αφού ήξερε ότι στερημένο από τα νερά δεν γεννά ούτε τα χόρτα, ούτε τα ζώα το χώμα του. Ότι βροχερά σύννεφα δεν στέφουν εκεί τα άδεια ύψη, ότι πάνω από τους όγκους των βράχων, πάνω από τις ξηρές άμμους ασάλευτος απλώνεται ο καυτός αέρας που δεν γνωρίζει δροσερό ίσκιο.

" Άρα οι δύο ήπειροι, σκέφτηκε, υπάρχουν στον κόσμο μας-η μια είναι γεμάτη πάγους, η άλλη-άκρατης ζέστης. Η μια γειτονεύει με την 'Αρκτο, η άλλη-με καυτή φωτιά, καμία απ΄αυτές δεν είναι ικανή να δεκτεί το γένος πολυάριθμων ανθρώπων. Στη μέση όμως υπάρχει ένα νησί που τώρα το σκέπασαν τα βουνά, που αφού θ΄ανοίξουν, θα δεκτούν πόλεις και χωριά των θνητών, θα δεκτούν και τις ζωοδότρες ροές των ποταμών που είναι παιδιά του Ωκεανού."

Αυτά τα βουνά τα χάρισε στις νύμφες, που εξουσιάζουν τις βοσκές και μετά άγγιξε το πιό ψηλό απ΄αυτά με τη ράβδο του. Από το φαράγγι ξεπήδηξε ο Λάδωνας, την καρποφόρα ιλύ του αμέσως η Αρκαδία την έκρυψε στα σπλάχνα της και μετά, όταν ήρθε η ώρα χάρισε στον κόσμο την πανέμορφη κόρη της, τη Δάφνη...."


Nicolas Poussin (Οι Βοσκοί της Αρκαδίας)
Γνωστός πίνακας από την λατινική φράση Et in Arcadia ego

"ΔΕΝ ΥΠΗΡΧΕ ΑΚΟΜΑ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ ΟΥΤΕ ΤΗΣ ΣΕΛΗΝΗΣ...", όταν δημιουργήθηκε το ανθρώπινο γένος;
Άραγε αυτό το γένος ήταν πραγματικά ΠΡΟΣΕΛΗΝΟ και την αρχαία ειρωνεία πρέπει να την ερμηνεύσουμε κυριολεκτικά ;

Δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια πότε χώρισε από τον Αρκαδικό Ερμή ο άλλος Ερμής, που με το όνομα Κάδμος ή Καδμίλος έγινε φυλετικός ήρωας των Θηβαίων και κυρίαρχος των λεγόμενων Καβείριων μυστηρίων, όμως η ταύτιση του Ερμή με τον Κάδμο παρατηρήθηκε ήδη προ πολλού.
Η λέξις Κάδμος ετυμολογικά ταυτίζεται με το Κόσμος (από το Κόδ-μος) σημαίνει το σύμπαν η τάξη.
Σύμφωνα με τον μύθο ο Ερμής-Κάδμος=Κόσμος, γίνεται σύζυγος της Αρμονίας, της κόρης του Άρη. Στην παραπάνω κοσμογονία, υπάρχει η αναφορά όπου η αρμονία γεννήθηκε από την πρωταρχική έχθρα και ενώθηκε με τον Κόσμο.

Ποιός είναι όμως ο Λόγος που περιγράφεται στην κοσμογονία των Αρκάδων, καθώς και στην μετέπειτα Γέννηση της χριστιανικής θρησκείας;

"Εν αρχή ήτο ο Λόγος και ο Λόγος ήτο παρά τω Θεώ και ο Θεός ήτο ο Λόγος. Ούτος ήτο εν αρχή παρά τω Θεώ. Πάντα δι΄αυτού έγειναν και χωρίς αυτού δεν έγεινεν ουδέ εν το οποίον έγεινεν..." και παρακάτω: "Και ο Λόγος έγεινε σάρξ και κατώκησε μεταξύ ημών, πλήρης χάριτος και αληθείας..."
Ο Λόγος ήταν ακόμη πιο παλιά εμφανές στοιχείο της ελληνικής και μάλιστα της στωικής κοσμοθεωρίας. Σύμφωνα με την αρκαδική μυθολογία ο Ερμής υπήρχε ως πατέρας του Λόγου, της γλώσσας, αλλά ο Ερμής ήταν και πατέρας του Πάνα. Άραγε ο Πάνας είναι η γλώσσα, ο Λόγος;

Ο Πλάτων στο διάλογο "Κρατύλος" κεφάλαιο 14 αναφέρει στη συνομιλία του Σωκράτη με τον Ερμογένη:
"Και το ότι ο Παν, ο υιός του Ερμή, είναι διφυής οφείλεται σε ειδικό λόγο, φίλτατέ μου."
και συνεχίζει ο Σωκράτης:
"Ξέρεις πως ο Λόγος εκφράζει το παν, συνεχώς περιστρέφει και περιστρέφεται (αει πολεί) και είναι δύο ειδών, αληθινός και ψεύτικος; Το αληθινό, λοιπόν, μέρος του είναι λείον και Θείον και κατοικεί επάνω ανάμεσα στους Θεούς, ενώ το ψεύτικο μένει κάτω και είναι τραχύ και τραγικόν (από το τράγος). Επειδή γύρω από αυτόν, τον τραγικό βίο, δηλαδή, βρίσκονται οι περισσότεροι μύθοι και τα ψέματα. Ώστε σωστά ο Λόγος, που φανερώνει το παν και συνεχώς περιφέρεται (αεί πολών) και ονομάζεται Παν αιπόλος (γιδοβοσκός) είναι διφυής (με διπλή φύση) γιός του Ερμή, όντας από επάνω λείος (άτριχος) και από κάτω τραχύς (τριχωτός) και όμοιος με τράγο. Και αν στα αλήθεια ο Παν είναι υιός του Ερμή, είναι Λόγος ή αδερφός του Λόγου. Και ακθόλου παράξενο δεν είναι ότι τα αδέρφια μοιάζουν μεταξύ τους..."

Παρ΄όλο που στην Κοσμογονία των Αρκάδων δεν σώθηκε το σχετικό χωρίο, το βρίσκουμε όμως σε παλιά ερμητικά κείμενα, όπως στον "Ποιμάνδρη" Ερμού Τρισμέγιστου κεφάλαιο 10.
"Και αμέσως μετά ξεπήδησε ο Θεϊκός Λόγος στην περιοχή της καθαρής φυσικής δημιουργίας και ενώθηκε με το Δημιουργικό Νου, επειδή ήταν ομοούσιος προς αυτόν..."
Έτσι λοιπόν σιγά σιγά η πρωταρχική μυθολογική αντίληψη καθαρίζεται από την τραγίσια σάρκα της και μεταμορφώνεται σε μεταφυσική και κοσμογονική έννοια. Ο Πάνας των βοσκών της Αρκαδίας, ο Πάνας Λόγος του Πλάτωνα, ο φτερωτός Λόγος της Αρκαδικής Κοσμογονίας, ο Λόγος του Ποιμάνδρη και τελικά ο απόλυτος Λόγος του Friedrich Hegel.

Και ο Ιωάννης της χριστιανικής Θρησκείας; Αυτός βρίσκεται πέραν από την ανιούσα της εξέλιξης του Λόγου.
"Και ο Λόγος έγεινε σάρξ και κατώκησε μεταξύ ημών, πλήρης χάριτος και αληθείας". Με αυτά τα λόγια ο χριστιανισμός έδειξε στον ανταγωνιστή του το δρόμο της επιστροφής. Αυτός που τα εκφώνησε, προκήρυξε το θάνατο του μεγάλου Πάνα.
------------------------
Πηγές:"Ποιμάνδρης",Hermes und Hermeneutik, Υγινός "Αστρονομία", Ζελίνσκι "Ερμής ο Τρισμέγιστος"