Ουίλιαμ Τζέβονς: Ο αγώνας για την επιβίωση είναι ένας “Λογισμός απόλαυσης και πόνου”

Ίσως να μην είναι τόσο γνωστός ωστόσο ο Τζέβονς σήμερα, ωστόσο είναι εξαιρετικά επίκαιρος λόγω της ενεργειακής κρίσης και της συζήτησης για την Ενεργειακή Αποδοτικότητα και πως τελικά θα εξοικονομήσουμε πόρους. Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη το λεγόμενο “το παράδοξο του Τζέβονς”* που διατύπωσε ο ίδιος το 1865: η τεχνολογική βελτίωση και η αύξηση της αποδοτικότητας στην κατανάλωση άνθρακα δεν οδήγησε σε περιορισμό της συνολικής του κατανάλωσης στη χώρα αυτή, αλλά αντιθέτως την αύξησε. Ο λόγος, που θεώρησε ότι γίνεται αυτό είναι ότι οι βελτιώσεις στη μικροσκοπική κλίμακα οδηγούν σε αυξήσεις της κατανάλωσης στη μακροσκοπική κλίμακα, δηλαδή στην πράξη ακυρώνονται.

Ο Τζέβονς διατύπωσε, μαζί με άλλους, τη θεωρία της οριακής χρησιμότητας*. Το παράδοξο της χρησιμότητας (το νερό που είναι χρησιμότατο δεν αξίζει σχεδόν τίποτε, και το διαμάντι, που είναι ελάχιστα χρήσιμο, έχει μεγάλη αξία) λέει ότι η αξία ενός αγαθού καθορίζεται όχι από την ολική χρησιμότητα του, δηλαδή από τη χρησιμότητα όλης της διαθέσιμης ποσότητας, αλλά από την οριακή χρησιμότητα, δηλαδή από τη χρησιμότητα μόνης της τελευταίας ποσότητας του αγαθού αυτού που –όπως το διαμάντι και το νερό– μπορεί να είναι σπάνιο ή υπεράφθονο.

Όταν ο Τζέβονς ήταν καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Μάντσεστερ, έγραψε μια διατριβή περί πολιτικής οικονομίας στην οποία ο αγώνας για την επιβίωση ανάγεται σε «Λογισμό απόλαυσης και πόνου». «Η θεωρία μου για τα Οικονομικά… είναι καθαρά μαθηματικού χαρακτήρα», έγραφε και απέκλεισε κάθε πλευρά της οικονομικής ζωής που δεν μπορούσε να αναχθεί με ακρίβεια στο θεωρητικό του σχήμα. Η πολιτική οικονομία είχε αρχίσει τότε να αποκαλείται «οικονομικά» και οι αναλύσεις της γίνονταν συγγράμματα. Οι περισσότερες απ’ αυτές ήταν ανοησίες ‐ όχι όμως όλες.

Τα οικονομικά, άλλωστε, αφορούν όντως τις πράξεις ανθρωπίνων συνόλων και τα ανθρώπινα σύνολα, όπως τα σύνολα ατόμων στη φυσική, τείνουν να συμπεριφέρονται σύμφωνα με στατιστικούς κανόνες και με τους νόμους των πιθανοτήτων. Έτσι, καθώς το καθηγητικό κατεστημένο έστρεψε το βλέμμα του προς την εξερεύνηση της ιδέας της ισορροπίας ‐την κατάσταση προς την οποία θα έτεινε η αγορά σαν αποτέλεσμα των τυχαίων συγκρούσεων των ατόμων που όλα επιζητούν να μεγιστοποιήσουν την ικανοποίησή τους‐ στην ουσία αποσαφήνισε κάποιες τάσεις του κοινωνικού σύμπαντος

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και μια ανοησία του Τζέβονς, μια ψευδοσυσχέτιση που επιχείρησε να κάνει με τις οικονομικές κρίσεις και τις ηλιακές εκλάμψεις. Ξέρετε, το γνωστό που λέει ότι ενώ η οικονομία πάει καλά για κάποια χρόνια, κάθε τόσο τρώει μια κατραπακιά και μετά αναρωτιόμαστε τι φταίει. Τι βρίσκεται πίσω από αυτές τις εναλλαγές ευημερίας και ύφεσης;

Εκείνη την εποχή κάποιοι νόμιζαν ότι αυτοί οι “οικονομικοί κύκλοι” ήταν κάποιο είδος μαζικής νευρικής διαταραχής: «Αυτές οι περιοδικές καταρρεύσεις είναι στην πραγματικότητα νοητικές στη φύση τους, ανάλογα με τις αυξομειώσεις στη μελαγχολία, την αισιοδοξία, τον ενθουσιασμό, την απογοήτευση και τον πανικό», έγραφε ένας παρατηρητής το 1867. Τι δημιουργεί όμως μια τέτοια διαδεδομένη νευρική υστερία; Ορισμένοι όπως ο Τζέβονς προσπάθησαν να δώσουν μια απάντηση έξω από τον χώρο της οικονομίας.

Ο Τζέβονς είχε εντυπωσιαστεί από το γεγονός ότι στην περίοδο 1721‐1878 οι οικονομικοί κύκλοι, από τη μία κορυφή της άνθησης της οικονομικής δραστηριότητας έως την επόμενη, είχαν μέση διάρκεια 10,46 ετών και ότι οι ηλιακές κηλίδες (που είχε ανακαλύψει ο Sir William Χέρσελ το 1801) είχαν μια περιοδικότητα 10,45 ετών.

Ήταν πεπεισμένος ότι η συσχέτιση ήταν πολύ στενή για να τη θεωρήσει κανείς εντελώς τυχαία. Πίστευε ότι οι ηλιακές κηλίδες προκαλούν μετεωρολογικούς κύκλους, που προκαλούν κύκλους της βροχόπτωσης, που προκαλούν κύκλους στη γεωργική παραγωγή, που προκαλούν κύκλους στην οικονομική δραστηριότητα. Δεν ήταν άσχημη θεωρία ‐ με μια εξαίρεση. Μια πιο προσεκτική μελέτη των κύκλων των ηλιακών κηλίδων αύξησε την περιοδικότητα τους στα 11 έτη κι έτσι κατερρίφθη η ακριβής αντιστοίχιση μεταξύ της ουράνιας μηχανικής και των διακυμάνσεων των οικονομικών κύκλων.

Οι ηλιακές κηλίδες περιορίστηκαν στα ενδιαφέροντα των αστρονόμων, και η αναζήτηση των κινητήριων δυνάμεων των οικονομικών κύκλων επανήλθε σε πιο γήινα επίπεδα.

---------------------------------------
* Ο Τζέβονς θεωρείται από κάποιους σήμερα ως ο πρώτος οικονομολόγος που ανέπτυξε μια «οικολογική» προοπτική για την οικονομία.

* Η θεωρία της οριακής χρησιμότητας, που την μαθηματικοποίησε ο Τζέβονς βασίζεται στην ψυχολογική αρχή της μείωσης των αναγκών.

* Το παράδοξο του Jevons ξαναήρθε στην επιφάνεια στις ΗΠΑ μετά το 2010 όταν διαπιστώθηκε ότι βρίσκει εφαρμογή και στη χρήση των σπάνιων γαιών: οι σπάνιες γαίες χρησιμοποιούνται στα ηλεκτρικά αυτοκίνητα και στις ανεμογεννήτριες. Η τεχνολογία στις ανεμογεννήτριες και στα ηλεκτρικά αυτοκίνητα βελτιώνεται διαρκώς ώστε να χρησιμοποιούνται όλο και λιγότερες ποσότητες σπάνιων γαιών (η περίπτωση της εξολοκλήρου απεξάρτησης των τεχνολογιών από τις σπάνιες γαίες δεν υφίσταται: δεν υπάρχουν τεχνητά ή φυσικά αντικατάστατα των σπάνιων γαιών). Θα περίμενε λοιπόν κανείς όσο βελτιώνεται η τεχνολογία στη χρήση των σπάνιων γαιών ανά μονάδα βάρoυς σπάνιων γαιών τόσο να μειώνεται η κατανάλωσή τους («αφού χρησιμοποιούμε λιγότερη ποσότητα σπάνιων γαιών άρα θα απεξαρτηθούμε από αυτές οπότε θα μειωθεί η κατανάλωσή τους/ζήτηση»). Όμως συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο: όσο βελτιώνεται η τεχνολογία πχ. στα ηλεκτρικά αυτοκίνητα, τόσο αυξάνεται η ζήτηση τους. Αποτέλεσμα; Η ζήτηση σε σπάνιες γαίες αυξάνεται αντί να μειώνεται όπως θα περίμενε κανείς λόγω της βελτίωσης της αποδοτικότητας των ηλεκτροκίνητων κινητήρων. Ουδείς λοιπόν είναι σε θέση να διαβεβαιώσει κατά πόσο θα συμβάλλουν μακροπρόθεσμα οι εφαρμοζόμενες «πράσινες» πολιτικές (και της ΕΕ και της Ελλάδας) στην επίτευξη των συγκεκριμένων στόχων σε παγκόσμιο επίπεδο (μείωση εκπομπής επικίνδυνων ρύπων, προστασία περιβάλλοντος).

* Ο Τζέβονς στο έργο του The Coal Question (1865) διέβλεψε ότι η Βιομηχανική Επανάσταση οδηγούσε τη χώρα σε αδυσώπητα αυξανόμενη ζήτηση για άνθρακα, με αναπόφευκτη την εξάντληση των αποθεμάτων και την κατάρρευση: «Θα αποδειχθεί ότι δεν υπάρχει εύλογη προοπτική απαγκίστρωσης από τη μελλοντική ζήτηση για τον πιο βασικό παράγοντα της βιομηχανίας». Το ζήτημα του άνθρακα παραμένει μια παραδειγματική μελέτη της θεωρίας της εξάντλησης των πόρων