Ο Γάιος Καρβίλιος διδάσκει ιστορία σε ένα από τα καλύτερα σχολεία της βόρειας Ιταλίας. Το σχολείο, όπως και πολλά ανάλογα διδακτήρια σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας, ιδρύθηκε με δωρεές πλούσιων ιδιωτών, είναι, ωστόσο, δημόσιο και έχει εδώ και πολλές δεκαετίες την ηθική και οικονομική υποστήριξη του ρωμαίου αυτοκράτορα, ο οποίος, άλλοτε αυτοπροσώπως και άλλοτε διά των εκπροσώπων του, παρεμβαίνει σε ζητήματα που αφορούν την επιλογή του διδακτικού προσωπικού, το πρόγραμμα των μαθημάτων αλλά και το μισθολόγιο των καθηγητών.
Ο Καρβίλιος, στα πενήντα πέντε του χρόνια έχει να επιδείξει πλούσιο ιστοριογραφικό έργο, είναι πολύ γνωστός στους κύκλους των λογίων και των εκπαιδευτικών και όλοι ξέρουν ότι αποτελεί προσωπική επιλογή του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, ο οποίος με προσωπικό διάταγμα τον διόρισε πρόσφατα διευθυντή του σχολείου το 325 μ.Χ. Οι λόγοι της αυτοκρατορικής εύνοιας προς το πρόσωπό του είναι λίγο πολύ γνωστοί. Ο Καρβίλιος δεν είναι επίσημα χριστιανός αλλά δεν υπήρξε ποτέ πολέμιος του χριστιανισμού και ως νεαρός διανοούμενος δεν έκρυψε τις αντιρρήσεις του για τους εκτεταμένους διωγμούς των οπαδών της νέας πίστης τα χρόνια του αυτοκράτορα Διοκλητιανού. Η παρρησία αυτή είχε, βέβαια, το τίμημά της: ο Καρβίλιος έχασε την ευκαιρία να κάνει καριέρα στη γενέτειρά του, τη Ρώμη, αποκλείστηκε από πολλά ακαδημαϊκά αξιώματα αργότερα και βρέθηκε εξόριστος για τρία χρόνια, από το 302 μέχρι την παραίτηση του Διοκλητιανού από το αυτοκρατορικό αξίωμα.
Το σημαντικότερο ίσως χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς του είναι η απουσία δογματικών αντιλήψεων και αμετακίνητων πεποιθήσεων· αντιπαθεί τις προκαταλήψεις και σιχαίνεται τις προλήψεις· και το προσωπικό του «δράμα», όπως συνηθίζει να το σκέφτεται ο ίδιος, είναι ότι πολλοί σύγχρονοί του είναι προκατειλημμένοι, προληπτικοί και πεισματικά αμετακίνητοι μέσα σ᾽ έναν κόσμο που φαίνεται να αλλάζει ραγδαία. Δεν πείστηκε ποτέ ότι οι χριστιανοί είναι οι νέοι «δαίμονες» που απειλούν και υπονομεύουν την πολιτική και πνευματική υγεία της αυτοκρατορίας, για πολλούς λόγους αλλά και επειδή καταλάβαινε καλά ότι η προπαγανδιστική διάδοση αυτής της αντίληψης, εκτός του ότι πρόσφερε «άλλοθι» σε όσους αδυνατούσαν να κατανοήσουν και να λύσουν τα πραγματικά προβλήματα του απέραντου κράτους, έκανε τις λαϊκές μάζες ανεκτικές σε απάνθρωπες και εγκληματικές ενέργειες εναντίον μιας μεγάλης και συνεχώς αυξανόμενης μερίδας ρωμαίων πολιτών. Από την άλλη πλευρά, τον ενοχλούσε η απροβλημάτιστη βεβαιότητα με την οποία ορισμένοι χριστιανοί καταδίκαζαν συλλογικά τον πνευματικό πολιτισμό της Ελλάδας και της Ρώμης και επιδίκαζαν αποκλειστική ανωτερότητα στον δικό τους τρόπο ζωής και σκέψης. Ο Καρβίλιος έδειχνε πάντα περισσότερη εμπιστοσύνη στις συνθέσεις παρά στις αντιθέσεις και, έχοντας μελετήσει την ιστορία με γνώση και συστηματικότητα, κατανοούσε ότι η γνήσια πρόοδος ήταν αποτέλεσμα μιας ορισμένης διαλεκτικής ανάμεσα στην παράδοση και τον νεωτερισμό.
Τον Κωνσταντίνο τον γνώρισε για πρώτη φορά στη Ρώμη, όταν αυτός μοιραζόταν ακόμη την εξουσία με τον άλλο ισχυρό άνδρα της αυτοκρατορίας, τον Λικίνιο. Ο Κωνσταντίνος δεν ήταν ακριβώς διανοούμενος, διέθετε, όμως, πολιτική διορατικότητα, ήταν δεκτικός στα μηνύματα των καιρών και εκτιμούσε ανθρώπους με ελεύθερη σκέψη και νέες ιδέες, όπως ο Καρβίλιος. Και επειδή ο ίδιος δεν έπαψε ποτέ να εντυπωσιάζεται από το γεγονός ότι οι διώξεις αύξαναν αντί να μειώνουν την έλξη που ασκούσε ο χριστιανισμός στους πολίτες της αυτοκρατορίας, άκουγε με μεγάλη προσοχή τις τολμηρές και ασυνήθιστες απόψεις του ιστορικού πάνω στο φλέγον αυτό ζήτημα· και πιο πολύ απ᾽ όλα τον κέντριζε η θεωρία του Καρβίλιου ότι ήταν σοφότερο για τη Ρώμη να συμφιλιωθεί τώρα με τη χριστιανική της μειονότητα παρά να διαπραγματευτεί αργότερα με μια χριστιανική πλειονότητα. «Η δυναμική της ιστορίας, Καίσαρ, όπως τουλάχιστον την καταλαβαίνω εγώ προσωπικά, δείχνει σ᾽ αυτή την κατεύθυνση,» του είπε κάποτε ο Καρβίλιος σε μια πρόσωπο με πρόσωπο συζήτηση. «Ξέρω ότι το βασικό σου μέλημα κάτω από τις παρούσες συνθήκες είναι η διατήρηση της πολιτικής ενότητας της αυτοκρατορίας. Τείνω να πιστεύω ότι σήμερα μια τακτική αποδοχής των χριστιανών και σεβασμού των πολιτικών τους δικαιωμάτων είναι ένα σημαντικό βήμα προς αυτή την κατεύθυνση. Και αν με ρωτήσεις για το αύριο, θα σου έλεγα ίσως ότι η δυναμική των πραγμάτων δεν είναι εναντίον του χριστιανισμού. Αυτό μπορεί να μην είναι τόσο εμφανές στο δυτικό τμήμα του κράτους, κοίταξε, όμως, τι συμβαίνει στην ανατολική του πλευρά.» Εκείνο το βράδυ ο Κωνσταντίνος δεν έκλεισε μάτι.
Το 313 ο Κωνσταντίνος, σε συμφωνία με τον συνάρχοντά του τον Λικίνιο, εξέδωσε το «Διάταγμα του Μιλάνου» που παραχωρούσε στους χριστιανούς πλήρεις θρησκευτικές ελευθερίες. Ο Καρβίλιος χαιρέτισε δημόσια αυτή τη σημαντική εξέλιξη, τονίζοντας κυρίως την πολιτική της διάσταση. Άλλωστε, πολλοί ήταν εκείνοι που τον θεωρούσαν έναν από τους πνευματικούς πατέρες της ανεξιθρησκίας που υιοθετούσε τώρα επίσημα η Ρώμη· και πολλοί, μεταξύ των οποίων και παλιοί αντίπαλοι του Καρβίλιου, πρόβλεψαν δεινά εξαιτίας της νέας αυτής πολιτικής. «Με συμβούλους σαν τον Καρβίλιο η Ρώμη δεν χρειάζεται εχθρούς,» ειρωνεύτηκαν· εκείνος, με τη μεστή ηρεμία που του έδινε η προσωπική του ιστορία, απάντησε μόνο έμμεσα: «Για μερικούς ανθρώπους το μόνο είδος προόδου είναι η εξιδανίκευση του παρελθόντος.» Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς τι θα του έλεγαν οι ίδιοι άνθρωποι, αν μπορούσαν να ξέρουν την επίδραση που ασκούσαν στον Κωνσταντίνο οι θεωρίες του για την «προς ανατολάς μετατόπιση του κέντρου βάρους».
Γιατί ο αυτοκράτορας, μόνος κυρίαρχος τώρα μετά την πτώση του Λικίνιου, είχε ήδη αποφασίσει να θεμελιώσει τη Νέα Ρώμη. Το όνομά της, φυσικά, Κωνσταντινούπολις. Η νέα μητρόπολη θα είχε Σύγκλητο αλλά όχι παγανιστικούς ναούς· οι άρχοντές της θα εξακολουθούσαν να ονομάζονται Ρωμαίοι, αλλά θα ζούσαν σ᾽ έναν κόσμο όπου οι χριστιανοί επίσκοποι θα απολάμβαναν αυξημένο κύρος και θα ζητούσαν μερτικό εξουσίας· θα μιλούσαν ακόμη λατινικά, αλλά σε ένα περιβάλλον όπου τα ελληνικά δεν είχαν χάσει ποτέ τη δύναμη και την αίγλη τους. Τι σήμαιναν όλα αυτά για την πολυπόθητη ενότητα του ρωμαϊκού κράτους; Ανατολή και Δύση θα συνέχιζαν να πορεύονται μαζί ή θα τραβούσαν διαφορετικούς δρόμους; Ποιος στιβαρός και αδάμαστος καίσαρας θα μπορούσε να εγγυηθεί την επιτυχία μιας τέτοιας συμπόρευσης; Δύσκολα ερωτήματα, ακόμη πιο δύσκολο να τα απαντήσεις· όχι, βέβαια, ότι ο Καρβίλιος δεν είχε βάσιμες υποψίες για το πού πήγαινε το πράγμα. Τώρα, πάντως, είχε κάτι πιο επείγον να κάνει. Πήρε τα γραπτά της ιστορίας και άρχισε να διορθώνει.
Δεν του άρεζαν ιδιαίτερα οι ερωτήσεις που απαιτούσαν απομνημόνευση, αλλά είχε δυο ελαφρυντικά: οι συγκεκριμένες ερωτήσεις απευθύνονταν σε πολύ νεαρούς μαθητές και, το σημαντικότερο, το εκπαιδευτικό σύστημα στηριζόταν σε μεγάλο βαθμό στην πρακτική της απομνημόνευσης. Τα καλύτερα γραπτά που είχε στα χέρια του έδιναν λίγο πολύ πλήρεις απαντήσεις στις δυο πρώτες ερωτήσεις. Η τρίτη ερώτηση ήταν πραγματικό τεστ μνήμης, και ο αριστούχος της τάξης είχε κι αυτός τα προβλήματά του. Έχουμε και λέμε:
Μετά τον Καρακάλλα λείπει το όνομα του αυτοκράτορα Μακρίνου - βραχύβιος κι αυτός, βασίλεψε έναν μόλις χρόνο, όσο για να κρατήσει η Ιστορία μια σύντομη υποσημείωση.
Μετά τον Μαξιμίνο κενό πέντε (!) αυτοκρατόρων: Γορδιανός Α' και Β', Πουπιηνός, Βαλβίνος, Γορδιανός Γ' - κανένας δεν ξεπέρασε τα έξι χρόνια εξουσίας, δύο δεν συμπλήρωσαν χρόνο, όλοι τους μια άλλη μεγάλη υποσημείωση, κι ας έκαναν ό,τι μπορούσαν για να κρατήσουν τους βαρβάρους μακριά από τα σύνορα της αυτοκρατορίας.
Μετά τον Φίλιππο, που ήταν αραβικής καταγωγής, παραλείφθηκε ο Δέκιος, που ήταν από την Ιλλυρία, και ο Τρεβωνιανός Γάλλος, που μάλλον θα ήταν Γαλάτης - ωραίος πολυεθνικός αστερισμός αλλά κανένας πραγματικός «αστέρας».
Μετά τον Γαλλιηνό ξεχάστηκε ο Κλαύδιος Γοτθικός και ο Αυρηλιανός, που δεν ήταν και «λίγος», αφού κατάφερε να αντιμετωπίσει διάφορες εχθρικές απειλές, κυρίως από γαλατικά φύλα, και ονομάστηκε και «Σωτήρας της οικουμένης».
Τέλος, μετά τον Τάκιτο δόθηκαν στη λησμονιά άλλοι τρεις βραχύβιοι «αστερίσκοι», ο Φλωριανός, ο Κάρος και ο Καρίνος, που δεν προλάβαιναν να καθήσουν στον θρόνο λόγω συνεχών εκστρατειών εναντίον των εχθρών της Ρώμης, και που κανείς πια δεν φαίνεται να τους θυμάται - κι αυτό δεν είναι δικαιοσύνη.
Αποτέλεσμα: 13 στα 26, για την τρίτη ερώτηση και για το καλύτερο γραπτό. Ο Καρβίλιος είναι ρεαλιστής, και καθώς ετοιμάζεται να βάλει τον βαθμό χαμογελάει με νόημα: γιατί να θυμούνται οι μαθητές αυτούς που ξέχασε η Ιστορία; Εξάλλου, η μέθοδος της αποστήθισης έχει ένα σημαντικό μειονέκτημα: μεταχειρίζεται ισότιμα τον μεγάλο Αύγουστο και τον «ανύπαρκτο» Καρίνο. Έκανε συχνά τέτοια σχόλια ο Καρβίλιος, και εξίσου συχνά τα σχόλιά του αυτά παρερμηνεύονταν από παραδοσιακότερους συναδέλφους του, κυρίως εκείνους που δεν διέθεταν αίσθηση του χιούμορ.
Αλλά στις πιο στοχαστικές του στιγμές μελετούσε τη δυνατότητα μιας ιστορίας που δεν ταλανιζόταν από ονομαστικές λεπτομέρειες, μόνο προτιμούσε να παρακολουθεί την εξέλιξη των ιδεών, τα πλατιά σχήματα της ανθρώπινης δράσης, τα βαθιά αίτια της επιτυχίας και της αποτυχίας, ένα είδος ιστορικής «γραμματικής» που ήταν ικανή να εξηγήσει τα επιμέρους φαινόμενα και εξηγώντας να διδάξει στους ανθρώπους σύνεση, μετριοπάθεια και κατανόηση. Και καθώς αγαπούσε τη Ρώμη και τη μεγάλη ιστορία της, ονειρευόταν συχνά το μεγάλο ιστορικό σύγγραμμα όπου θα ανέλυε την ιστορία της «ρωμαιοσύνης» και θα επιχειρούσε μια εμπεριστατωμένη επισκόπηση όλων των παραγόντων που είχαν συντελέσει στο χτίσιμο του αυτοκρατορικού οικοδομήματος, αλλά και των κινδύνων που τώρα διαγράφονταν στον ορίζοντα.
Αλήθεια, πώς γεννιούνται, μεγαλώνουν, ακμάζουν και πεθαίνουν οι υπερδυνάμεις και οι αυτοκρατορίες; Τι έκανε τη δική του Ρώμη ακαταμάχητη και τι είναι αυτό που θα μπορούσε να την γκρεμίσει; Τι είχε κομίσει η Ρώμη στην ανθρωπότητα και ποια ήταν η θέση της απέναντι στους άλλους μεγάλους πολιτισμούς, κυρίως απέναντι στους Έλληνες; Τι σήμαινε να είσαι ρωμαίος πολίτης τριακόσια τόσα χρόνια μετά τη γέννηση του θεού των χριστιανών;
Μια μικρή πόλη του Λατίου υπέταξε πρώτα τους κοντινούς της γείτονες, μετά ένωσε υπό την ηγεμονία της όλη την ιταλική χερσόνησο, εξαφάνισε από τον χάρτη την πλούσια Καρχηδόνα, νίκησε ένα προς ένα όλα τα βασίλεια της ελληνιστικής Ανατολής, έκανε την Ελλάδα ρωμαϊκή επαρχία, απλώθηκε σε όλο τον γνωστό κόσμο. Ξεπέρασε τον αυταρχισμό των παλαιών βασιλέων, έγινε Δημοκρατία με την κυριαρχία των αριστοκρατών και τη συναίνεση του λαού, ήταν περήφανη για τις ηθικές αρετές και την κοινωνική πειθαρχία της, κατάκτησε και κατακτήθηκε από τον ελληνικό πολιτισμό, σχημάτισε το δικό της πρόσωπο και έπλασε τον δικό της χαρακτήρα, πλήρωσε το τίμημα της κοσμοκρατορίας της με τους εμφύλιους των στρατηγών της, αντάλλαξε τις ελευθερίες της με την ειρήνη που έφερε η απολυταρχία των καισάρων, γέννησε μεγάλους στοχαστές και ποιητές, πολιτικούς και νομοθέτες, αρχιτέκτονες και μηχανικούς· ένωσε πολιτισμικά ποικίλες εθνότητες στη Δύση και τις ανάστησε με τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό· χάρισε στους μορφωμένους μια γλώσσα ακριβή, λογική, εκφραστική, εμπλουτισμένη από την επαφή της με την ελληνική κουλτούρα· υποδέχθηκε τελικά τη νέα δύναμη του χριστιανισμού που θα μπορούσε, σκεφτόταν ο Καρβίλιος, να συντελέσει στην ανανέωση της πνευματικής ζωής.
Και όμως, για όσους μπορούσαν να δουν καθαρά, υπήρχαν σοβαρά προβλήματα. Αιώνες τώρα, το πρόβλημα της δουλείας και των εκατομμυρίων ανθρώπων που δεν είχαν κανένα βασικό δικαίωμα δεν είχε αποτελέσει ποτέ ζήτημα πολιτικού προβληματισμού, και η χριστιανική στάση εδώ υποσχόταν περισσότερο μεταφυσική ανακούφιση παρά πρακτικές λύσεις· οι λαϊκές μάζες στα μεγάλα αστικά κέντρα δεν απαλλάχτηκαν ποτέ από την ενδημική τους φτώχεια και από τα συνακόλουθα δεινά· δεν υπήρξε ποτέ οργανωμένη κρατική πρόνοια για εκείνους που ήταν εκτεθειμένοι στην αρρώστια, στην οικονομική αβεβαιότητα και στην εκμετάλλευση· κανείς ποτέ δεν σκέφτηκε σοβαρά να εφαρμόσει μια πολιτική διοικητικής αποκέντρωσης στη βάση της οποίας οι επαρχίες της αυτοκρατορίας θα εξασφάλιζαν γνήσια εκπροσώπηση και θα είχαν λόγο στα τεκταινόμενα· ο πλούτος από το εμπόριο και την οικονομική δραστηριότητα γενικότερα βελτίωνε τη θέση των μεσαίων και ανώτερων τάξεων στα μεγάλα αστικά κέντρα αλλά δεν σήμαινε τίποτε για τις πτωχευμένες μάζες στην ύπαιθρο· και στις συνθήκες αυτές ο υψηλός πνευματικός πολιτισμός και οι μεγάλες ιστορικές παραδόσεις ήταν αγαθά για πολύ λίγους. Και μέσα σ᾽ όλα αυτά, οι βαρβαρικές ορδές στα σύνορα του κράτους συνέχιζαν να πυκνώνουν απειλητικά.
Στο Μιλάνο, όπου ο Γάιος Καρβίλιος όριζε τις τύχες του σχολείου του, η σκιά των Άλπεων τα δειλινά έπεφτε μαζί με την αίσθηση ότι κάπου εκεί κοντά οι Οστρογότθοι και οι Βησιγότθοι μελετούσαν την τελική τους εξόρμηση. Και τότε εκείνος αναρωτιόταν αν η Νέα Ρώμη του Κωνσταντίνου είχε περισσότερες πιθανότητες να κρατήσει ψηλά τον ήλιο της ρωμαιοσύνης που φαινόταν να δύει πέρα από τον Πάδο, πίσω από τις Άλπεις.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου