Πώς θα προστατεύσω τα παιδιά μου από ένα μέλλον που τα θέλει χειραγωγημένα από τη διαφήμιση, ανώριμους και αποβλακωμένους καταναλωτές;

Το πιο δυστυχισμένο παιδί που συνάντησα ποτέ ήταν ο μικρός γιος ενός πολυεκατομμυριούχου. Το παιδικό του δωμάτιο στο παλάτι της οικογένειας, στα βουνά πάνω από τη Μαρμπέλα, είχε διαστάσεις κλειστού γυμναστηρίου. Όλα τα παιχνίδια του ήταν μόνο σε μέγεθος XXL: πελώριες αρκούδες, τεράστια αυτοκίνητα-παιχνίδια, ανάμεσά τους και κανονικές παιδικές εκδόσεις Ferrari και Rolls-Royce. Εκεί, ανάμεσα σε αναρίθμητα πράγματα που στρίγκλιζαν, κουδούνιζαν, κόρναραν, άστραφταν, καθόταν ο Αλί, ένα ανυπόφορο τυραννικό δαιμόνιο που πείραζε τις αδελφές του, δεν μπορούσε ποτέ να παίξει μόνος του και τη μια στιγμή βαριόταν αφόρητα και την αμέσως επόμενη εκνευριζόταν. Για απογευματινή διασκέδαση κουβαλούσαν στο σπίτι κάποιον κλόουν, αλλά δεν τον είδα να γελάει ούτε μια φορά. Αργότερα άκουσα ότι τον έστειλαν σε ένα σχολείο της Νέας Υόρκης. Υποθέτω σε κάποιο απ’ αυτά τα σχολεία για πλουσιόπαιδα όπως το Ντουάιτ, το Σπενς, ή το Σεντ Αν’ς.

Το Σπενς είναι γνωστό για τα ενδεκάχρονα κορίτσια που σουλατσάρουν στην αυλή με τσάντες Prada, το Ντουάιτ και το Σεντ Αν’ς για τη χρήση αλκοόλ και ναρκωτικών. Τι άλλο να απολαύσουν αυτά τα παιδιά; Συχνά δεν τους απομένει τίποτα άλλο από το να γίνουν χίπηδες στην Γκόα ή περιφερόμενοι ηρωινομανείς αλήτες στο Αλγέρι για να αντισταθμίσουν την υπεραφθονία της παιδικής τους ηλικίας.

Μπορούμε να οδηγούμε την απόλαυση σε κορύφωση μόνο αν έχουμε μάθει να είμαστε εγκρατείς. Ο φιλόσοφος Άρνολντ Γκέλεν ισχυριζόταν ότι ο άνθρωπος βρίσκεται υπό μια αδιάκοπη πίεση η οποία τον ωθεί σε πράγματα που υπερβαίνουν την απλή ικανοποίηση των άμεσων αναγκών του. Αυτή την ασταμάτητη πλεονεξία ο Γκέλεν την ονόμαζε «πλεόνασμα παρόρμησης». Χωρίς αυτό, σύμφωνα με τον Γκέλεν, ο άνθρωπος δεν θα δημιουργούσε ό,τι δημιούργησε· χωρίς αυτό το πλεόνασμα παρόρμησης δεν θα άλλαζε εντελώς το πρόσωπο της Γης.

H εσωτερική ορμή για κάτι περισσότερο, για κάτι καλύτερο, είναι τμήμα της φύσης μας, όπως και η απαίτηση για απόλαυση, στην οποία θα φθάναμε ίσως και χωρίς τον Γκέλεν. Όποιος εναντιώνεται σε αυτήν θα δυστυχήσει, επειδή ακριβώς δεν μπορούμε να εξεγερθούμε ενάντια στη φύση μας. Το μυστικό της απόλαυσης βρίσκεται στο να αναγνωρίζουμε τα πάθη μας και να τα μετριάζουμε -αντί να τα καταπολεμάμε ή να τα αρνούμαστε σαν τους ασκητές. Οι Λατίνοι διέθεταν σχετικά την όμορφη λέξη temperantia (μετριοπάθεια). Είναι όμορφη επειδή μέσα της δεν αντηχεί τόσο πολύ η χαλιναγώγηση και η πειθαρχία, αλλά περισσότερο η τέχνη της σωστής σύνθεσης. Όπως και σε μια συνταγή, όπου το ζήτημα δεν είναι να μη χρησιμοποιήσεις καθόλου ζάχαρη και αλεύρι αλλά τη σωστή τους δόση για να μη χαλάσεις το όλον.

Για έναν χριστιανό το μέτρο είναι κεφαλαιώδης αρχή, αλλά και ο βουδιστής συνιστά το μέτρο· φυσικά, το ίδιο προτείνει και ο δρ. Μύλερ-Βόλφαρτ, ο γιατρός της Μπάγερν Μονάχου.

Η παιδαγωγική πρόκληση λοιπόν είναι η εξής: Πώς θα προστατεύσω τα παιδιά μου από ένα μέλλον που τα θέλει χειραγωγημένα από τη διαφήμιση, ανώριμους και αποβλακωμένους καταναλωτές που θέλουν να αποκτούν όλα όσα τους παινεύουν; Πώς προωθούμε τη δύναμη του Εγώ, πώς εξασκούμε την ικανότητα της αυτοσυγκράτησης εκεί που ενδεχομένως άλλοι έχουν φτάσει κιόλας τρεις φορές;

Η σπουδαιότερη απάντηση είναι: Δεν υπάρχει καμιά μυστική συνταγή. Μπορούμε να επιμείνουμε ότι τα παιδιά μας θα παίζουν μόνο με διαλεγμένα, ανεπεξέργαστα με χημικά ξυλόγλυπτα παπάκια Βάλντορφ, θα πρέπει όμως ταυτόχρονα να συνυπολογίσουμε ότι, και πάλι, κάποια στιγμή θα εκφράσουν την επιθυμία για βίαια βιντεοπαιχνίδια ή για μια κούκλα που μιλάει. Κι αν τους δοθεί η ευκαιρία να επιλέξουν ανάμεσα σε ένα παιδαγωγικά αξιόλογο, οικολογικό παιχνίδι και σ’ ένα πλαστικό τερατάκι που κάνει συνεχώς φασαρία και κραυγάζει μόλις πατήσεις το κουμπί, τότε θα πάρουν… ναι, ακριβώς. Το πώς διαπαιδαγωγείς τα παιδιά σου με σιγουριά ως λιτούς, καλαίσθητους, οικολογικά συνειδητοποιημένους πολίτες του κόσμου δεν το ξέρω. Ξέρω όμως ότι θα έκανα μοιραίο λάθος αν έριχνα όλο το βάρος στην απλή άρνηση των ροπών τους. Συνήθως, η άρνηση αυτή παράγει ακριβώς τα αντίθετα αποτελέσματα.

Η Κρίστα Μέβες αναφέρει, με βάση τις δεκαετίες της ψυχοθεραπευτικής πείρας της ότι ειδικά τα παιδιά καλοπροαίρετων γονιών οι οποίοι θέλουν να τα αναθρέψουν απαλλάσσοντας τα από κάθε είδους υλισμό και τάσεις ιδιοκτησίας συχνά εξελίσσονται άπληστους ενήλικες ή αρρωστημένους τσιγκούνηδες.

Μπολοκάροντας το αίσθημα ιδιοκτησίας των παιδιών μας, δεν ανατρέφουμε καθόλου πνευματικά υγιείς ανθρώπους. Το “θέλω να έχω” δεν είναι αδυναμία, αλλά προφανώς μια ανθρώπινη ανάγκη που μπορούμε να τη μετριάσουμε μόνο εφόσον την αναγνωρίσουμε και όχι καταπνίγοντάς την με όλα τα μέσα.

Θα αποτολμήσω ωστόσο τελικά να διατυπώσω έναν κανόνα διαπαιδαγώγησης: Θα πρέπει να προσπαθήσουμε να μαθαίνουμε τα παιδιά μας να είναι αυτόνομα -και η εκπαίδευση στην αυτονομία είναι η εκπαίδευση στην ελευθερία. Ο στόχος πρέπει να είναι να γίνουν τα παιδιά ικανά να κάνουν το σωστό από προσωπική πεποίθηση. Ένα εντελώς «φτηνό» παράδειγμα: Η κόρη μου δεν βουρτσίζει τα δόντια της επειδή «πρέπει» ή επειδή «έτσι γίνεται», αλλά επειδή ξέρει ότι διαφορετικά συσσωρεύονται εκεί μικρόβια. Όσο πιο εύκολο είναι για κάποιον να πράξει το σωστό, τόσο πιο ευτυχισμένος είναι! Όταν λέμε ότι ένας μουσικός είναι βιρτουόζος, δεν εννοούμε μόνο ότι είναι ικανός να παίζει αλάνθαστα από την παρτιτούρα, αλλά ότι το κάνει με ευκολία, με μαεστρία, δίχως να χρειαστεί να ιδρώσει για να το πετύχει. Αυτό τον ξεχωρίζει άλλωστε από τον αρχάριο, ο οποίος είναι αναγκασμένος να μοχθήσει και να παιδευτεί. Όποιος κάνει το σωστό χωρίς κόπο τα έχει καταφέρει πραγματικά. Κι αυτό το πετυχαίνεις όχι μέσω του καταναγκασμού, αλλά με τη λογική κατανόηση.

Να μεταδώσεις τη λογική ωστόσο, μπορεί να αποδειχτεί χρονοβόρο. Αν η κόρη μου ζητάει πιεστικά ένα παγωτό επειδή το παιδί που παίζει μαζί της έχει ένα, τότε υπάρχουν, γενικά, τρεις δυνατότητες χειρισμού: Εκδοχή Α, της αγοράζω ένα παγωτό, κι έτσι το θέμα τελειώνει εκεί το γρηγορότερο. Εκδοχή Β, δεν της αγοράζω παγωτό, της λέω «Όχι!» και υπομένω την γκρίνια της (δηλαδή τα ουρλιαχτά της). Ή, εκδοχή Γ, προσπαθώ να της κάνω σαφές ότι ένα από τα πράγματα που ξεχωρίζουν τον άνθρωπο από τα πρόβατα είναι η ικανότητά του να μη βελάζει “μπεεε” μόνο και μόνο επειδή το κάνουν και οι άλλοι. Αυτό οδηγεί τότε, στο ογδόντα τοις εκατό των περιπτώσεων, κι εγώ τελικά να υποχρεώνομαι να καταφύγω στις εκδοχές Α και Β. Πότε-πότε, ωστόσο λειτουργεί και η εκδοχή Γ. Στο μεταξύ μάλιστα, παίζουμε μερικές φορές και το παιχνίδι όπου κάποια πολύ ζεστή μέρα δεν αγοράζουμε παγωτό όταν βλέπουμε άλλους με ένα τεράστιο παγωτό-πύραυλο Magnum στο χέρι παρόλο που μας τρέχουν τα σάλια. Το μυστικό μας σύνθημα είναι: «μπεεε!» Όταν πει ο ένας από τους δυο μας «μπεεε», αυτό σημαίνει ότι προσπαθούμε να υπερβούμε το εσωτερικό μας πρόβατο που θέλει πάντα να έχει ό.τι ακριβώς έχουν και οι άλλοι.

Και κατά την εκπαίδευση της αυτονομίας θα πρέπει φυσικά vα ενεργούμε με μετριοπάθεια και να μην απαιτούμε μονίμως απ’ τα παιδιά μας να είναι διαφορετικά από τα υπόλοιπα. Όπως τα πουλιά, έτσι και τα παιδιά θέλουν να πετούν σε σμήνη, ίσως για να μην τα ραμφίσει το αρπακτικό. Συνταγή ή πατέντα για να καλλιεργήσεις ένα λογικό αντικομφορμισμό δεν φαίνεται να υπάρχει -ίσως επειδή μοιάζει φυσικός νόμος τα παιδιά από μια ηλικία και μετά να κάνουν ακριβώς τα αντίθετα απ’ όσα ονειρεύονται οι γονείς τους. Είναι εκπληκτικό το γεγονός ότι συχνά παιδιά χορτοφάγων πελατών καταστημάτων βιολογικών προϊόντων εξελίσσονται σε παθιασμένους γαστρίμαργους κρεατικών κάθε είδους και ότι οι γονείς που πιέζουν από μικρά τα παιδιά να μάθουν ένα μουσικό όργανο το μόνο που καταφέρνουν εγγυημένα είναι να απορρίψουν τα παιδιά τους -το αργότερο όταν φτάσουν στην εφηβεία- οτιδήποτε έχει σχέση με μουσική. Αν φτάσουμε στα άκρα αυτόν τον κανόνα, ίσως η καλύτερη στρατηγική θα ήταν να προβάλλουμε στα παιδιά μας ως πρότυπο αυτό ακριβώς που απεχθανόμαστε, ώστε να προκαλέσουμε τη συμπεριφορά με την οποία στην πραγματικότητα θέλουμε να τα διαπαιδαγωγήσουμε. Είναι όμως κάτι που πολύ δύσκολα μπορώ να το φανταστώ στην πράξη.