E. Bloch: Η ουτοπία ζει μέσα στο παρόν

Ερνστ Μπλοχ: 1885–1977

Η ουτοπία μέσα στην ιστορία

§1

Ο Γερμανός φιλόσοφος Ε. Μπλοχ αποτέλεσε παράδειγμα ενός πραγματικά μη-συστημικού διανοητή. Ανέπτυξε την προσωπική θεωρητική του συνείδηση σε ουσιώδη εναρμόνιση με την ιστορική προοπτική ενός μαρξικού οράματος, που δεν εννοούσε να υποτάσσεται στους ποικίλους πολιτικούς καταναγκασμούς ενός γραφειοκρατικού, οικονομίστικου, κρατιστικού «μαρξιστικού» παραδείγματος. Η αυθεντικότητα της σκέψης του δεν του άφησε ούτε για μια στιγμή περιθώρια να μεταποιήσει εαυτόν σε έναν διανοούμενο–απολογητή ελεγκτικών μηχανισμών και καταπιεστικών πολιτικών μορφωμάτων. Ο πυρήνας της φιλοσοφίας του θα μπορούσε να συνοψισθεί στο εξής: φύση και ανθρώπινη ιστορία κυοφορούν τις προϋποθέσεις για ένα νέο πρόταγμα ζωής που αφενός περιέχει κάτι το ανολοκλήρωτο, είναι δηλαδή ένα όχι ακόμη Είναι, και αφετέρου εκφράζει μια νέα κατάσταση, μια εντελώς ανέκδοτη πραγματικότητα, που δεν μπορεί να ακολουθεί υποχρεωτικά οποιουσδήποτε πρότερους ή συγχρονικούς σχεδιασμούς. Η ουσία της ουτοπίας του έτσι μέσα στην ιστορία συλλαμβάνεται ως μια οντολογική καινοτομία με το νόημα ότι η υπάρχουσα κοινωνική, πολιτική, οικονομική κ.λπ. κατάσταση, το ίδιο το υπάρχον κοινωνικο-οικονομικό και πολιτικό σύστημα, περιέχει μια λανθάνουσα δυνατότητα του νέου, αλλά όχι ακόμα πραγματοποιημένου. Έτσι οποιαδήποτε θεωρία ή σχεδιασμός κοινωνικής και πολιτικής αλλαγής είναι σε θέση να περιορίζει ή να ελέγχει πιθανές εγκεφαλικές ή αφηρημένες διεκδικήσεις του νέου. 

§2

Σημαντικό επίσης, στο πλαίσιο της φιλοσοφικής ουτοπίας του Μπλοχ, είναι η σύλληψη της «μη-συγχρονικότητας». Πρόκειται για μια φιλοσοφική καινοτομία, ικανή να θραύει εκείνη τη μηχανιστική αντίληψη που αντιμετωπίζει τον ιστορικό χρόνο ως μια ομογενή ροή μπρος–πίσω. Κατ’ αυτό τον τρόπο αποδομείται η γραμμική αντίληψη της ιστορικής εξέλιξης και εισέρχεται μέσα στην ιστορική και υπαρκτική μας παρουσία η δυνατότητα του πολλαπλού, του πολύμορφου, του σχετικά ορθού και αληθινού. Η μη-συγχρονικότητα έχει λοιπόν ιδιαίτερη αξία ως ένα είδος πολλαπλών διαστάσεων του ιστορικού χρόνου. Στη συνάφεια τούτη μας διανοίγει ορισμένως σε μια οδό σκέψης και πράξης, συμπεριφοράς και τρόπου ζωής, όπου τα δυο πιο επικίνδυνα άκρα για το ίδιο μας το Dasein, το απολύτως απόλυτο και το απεριόριστα σχετικιστικό, αποδυναμώνονται, απενεργοποιούνται και αποκαθηλώνονται. Στον μεγάκοσμο της κοινωνικής και πολιτικής πρακτικής τούτο σημαίνει, ανάμεσα στα άλλα, ότι απομυθοποιούνται οι εκάστοτε «σωτήρες» του Έθνους και αποκαλύπτονται ως αστικές-εξουσιαστικές μετριότητες που είναι «ικανές» μόνο για ένα πράγμα: να αναπαράγουν το βάρβαρο και το χυδαίο. Η υπό συζήτηση όμως ουτοπία έχει και ένα ακόμη στοιχείο που την καθιστά ζωντανή και σπουδαία. Ένα πολιτικό και κοινωνικό κίνημα απελευθέρωσης αγωνίζεται στο παρόν όχι μόνο για να καταργήσει τις οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες, αλλά εν ταυτώ και για να προσχεδιάσει, να προεικονίσει, εδώ και τώρα, τη λανθάνουσα δυνατότητα μιας ανθρώπινης ευτυχίας, μιας ολικής απελευθέρωσης που μόνο στο μέλλον μπορεί να ολοκληρωθεί. Έτσι δύναται να αποκτά αδιάψευστο νόημα κάθε παροντικό, εάν δεν θέλει να χάνεται μέσα στην ανυποληψία και την ανημποριά.