Εφιάλτης ο Σοφωνίδου: Ο ακραίος δημοκράτης

Το όνομα Εφιάλτης είναι πασίγνωστο. Είναι το όνομα του προδότη που αποκάλυψε στον Ξέρξη την ύπαρξη του κρυφού μονοπατιού Ανοπέα από το οποίο πέρασε ο Υδάρνης με μια μονάδα του περσικού στρατού που κύκλωσε τον Λεωνίδα στις Θερμοπύλες. Έχει γίνει συνώνυμο τρομακτικού ονείρου και, κατ’ επέκταση, με άλυτο πολιτικό ή κοινωνικό πρόβλημα, κοινώς βραχνάς.

 

Άγχος και τρόμο θα είχε προκαλέσει στους Αθηναίους ολιγαρχικούς (αριστίνδην - πλουτίνδην) των μέσων του 5ου αι. π.Χ. ο Εφιάλτης ο Σοφωνίδου, μεγαλύτερος στα χρόνια από τον Περικλή και καθοδηγητής του, που κατόρθωσε ν’ αφαιρέσει από τον Άρειο Πάγο πολλές από τις αρμοδιότητές του και να αποχρωματίσει οριστικά το δημοκρατικό πολίτευμα από κάθε ολιγαρχική απόχρωση. Η απόγνωση των ολιγαρχικών τούς οδήγησε μέχρι της δολοφονίας του Εφιάλτη από τον Ταναγραίο Αριστόδικο το 461 π.Χ.

 

«Ἐφιάλτην μέν οὖν, φοβερόν ὄντα τοῖς ὀλιγαρχικοῖς καί περί τάς εὐθύνας καί διώξεις ταῶν τόν δῆμον ἀδικούντων ἀπα­ραίτητον, ἐπιβουλεύσαντες οἱ ἐχθροί δ’ Ἀριστοδίκου τοῦ Ταναγρικοῦ κρυφαίως ἀνεΐλον» (Πλουτ. Περικλής, 10).

 

Εκτός του ότι ο Εφιάλτης ήταν ο τρίτος “μεταρρυθμιστής” (η μεταρρύθμισή του δεν είχε βεβαίως το εύρος και το βάθος των δύο πρώτων (Σόλωνος και Κλεισθένους), ξέρομε ελάχιστα πράγματα γι’ αυτόν. Ασφαλώς δεν ανήκε στην τάξη των πλουσίων και ασφαλώς ήταν ισχυρή προσωπικότης. Επίσης ασφαλώς θα είχε παράσχει σημαντικές υπηρεσίες για να αναδειχθεί “προστάτης” του Δήμου. Αναφέρεται ότι “τριάκοντα μόναις (ναυσί) Ἐφιάλτην ἐπέκεινα πλεῦσαι Χελιδονίων” (Πλουτ. Κίμων, 13) και τούτο είναι βεβαίωση ότι αναδείχθηκε στρατηγός. Το γεγονός ότι έπλευσε με πολεμικά πλοία πέρα από τα νησιά Χελιδόνιοι θα θεωρήθηκε επίτευγμα επειδή ήταν πρόκληση προς τον Αρταξέρξη αφού δεν είχε ακόμη συναφθεί η “ειρήνη του Καλλία” (449 π.Χ.).

 

Η μεταρρύθμιση του Εφιάλτη (461 π.Χ.) είχε καθαρά πολιτικό και όχι κοινωνικό χαρακτήρα, αφού μόνο 4 χρόνια αργότερα έγιναν δεκτοί και οι ζευγήτες ως άρχοντες ενώ προηγου­μένως δεν ήσαν εκλέξιμοι παρά μόνο οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι ιππείς.

 

Ο Αριστοτέλης (Αθ. Πολ., 25, 1) αναφέρει τα εξής: “...γενόμενος τοῦ δήμου προστάτης Ἐφιάλτης ὁ Σοφωνίδου, δοκῶν καί ἀδωροδόκητος είναι καί δίκαιος πρός τήν πολιτείαν, ἐπέθετο ταῇ βουλῇ (του Αρείου Πάγου)...”, δηλαδή έστρεψε τις ενέργειες του εναντίον του Αρείου Πάγου. Άρχισε από την καθαίρεση πολλών Αρεοπαγιτών προκαλώντας δίκες εναντίον τους όσον αφορά τον τρόπο που είχαν ασκήσει την εξουσία τους. Αφού μείωσε την δημοτικότητα του θεσμού, αφαίρεσε, με απόφαση του Δήμου, όλες τις “πρόσθετες” εξουσίες που καθιστούσαν τον Άρειο Πάγο “φύλακα της πολιτείας” και τις μετέφερε στην Εκκλησία του Δήμου και στην Ηλιαία.

 

Η αοριστία της διατυπώσεως “ἅπαντα περιείλετο τά ἐπίθετα δι’ ὧν ἦν ἡ τῆς πολιτείας φυλακή” (Αριστ. Αθ. Πολ., 25, 2) μας αναγκάζει ν’ αναζητήσομε, ποιες ήσαν αυτές οι “πρόσθετες εξουσίες” του Αρείου Πάγου τις οποίες του αφήρεσε ο Εφιάλτης και τι σήμαινε “ή τής πολιτείας φυλακή”.

 

Ίσως μια ικανοποιητική απάντηση είναι τα ακόλουθα:

 

Όλοι όσοι ασκούσαν δημόσιο λειτούργημα προτού αναλάβουν τα καθήκοντά τους υφίσταντο την “δοκιμασία” και όταν τελείωνε η θητεία τους υφίσταντο λεπτομερή έλεγχο, την “εὐθύνη”. Έπρεπε ν’ αποδώσουν λογαριασμό της διαχειρίσεώς τους και να υποβάλουν γενική έκθεση πεπραγμένων. Είναι πλέον πιθανό ότι την αρμοδιότητα της “δοκιμασίας” και της “εὐθύνης” είχε, πριν από την μεταρρύθμιση του Εφιάλτη, ο Άρειο Πάγος, πράγμα που σήμαινε ότι είχε ένα είδος γενικής επιβλέψεως και ελέγχου επί των δημοσίων λειτουργιών. Επί πλέον κατά την νομοθεσία του Σόλωνος, ο Άρειος Πάγος ήταν αρμόδιος να αποφασίσει επί των “εισαγγελιών” εναντίον εκείνων που ήσαν ύποπτοι συνωμοσίας κατά του πολιτεύματος. Αλλά οι “εισαγγελίες” πέρασαν στην αρμοδιότητα της Βουλής τω 500, η οποία είχε αρμοδιότητα και για την “δοκιμασία” των αρχόντων. Αυτή πρέπει να ήταν η μεταρρύθμιση του Εφιάλτη και ήταν σοβαρό πλήγμα εναντίον των ολιγαρχικών αφού ο Άρειος Πάγος - εξ ορισμού συντηρητικό όργανο αποτελούμενο απ πρώην άρχοντες - στερήθηκε της “δοκιμασίας” και της “ευθύνης”.

 

Η δολοφονία του Εφιάλτη φαίνεται να οφείλεται περισσότερο σε προσωπικούς εκδικητικούς λόγους (αρεοπαγίτου ή αρεοπαγιτών που είχαν εκδιωχθεί από το σώμα ύστερα από καταγγελίες του Εφιάλτη) παρά σε πολιτικούς λόγους για να απαλλαγούν οι ολιγαρχικοί από έναν δραστήριο και επικίνδυνο εχθρό. Ακραίος δημοκράτης, αν είχε ζήσει ίσως θα είχε έρθει σε διάσταση με τον Περικλή που, αριστοκράτης αυτός, και έχοντας ως Αλκμεωνίδης διασυνδέσεις με τους Φιλαΐδες, τον Κίμωνα και την αδελφή του Ελπινίκη, δέχθηκε συμβιβασμούς μαζί τους.

 

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΕΦΙΑΛΤΗ
 

Αθήνα 462 π.χ....Τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, κυρίως αυτά που αποζούσαν απο τη θάλασσα, καθώς και τα μεσαία στρώματα που ασχολούνταν με το εμπόριο και τη ναυτιλία, όταν συνειδητοποίησαν τη δύναμη που τους έδινε ο στόλος, άρχισαν να κινούνται για την κατάλυση του καθεστώτος των γαιοκτημόνων ευγενών. Το κίνημά τους απέβλεπε στη ριζική αλλαγή του καθεστώτος και όχι απλώς στην αφαίρεση της διοίκησης από τον Άρειο Πάγο και στην επαναφορά του πολιτεύματος του Κλεισθένη. Απαιτούσαν την κατάργηση των κοινωνικών διακρίσεων σε ευγενείς και λαό, και την πλήρη εξίσωση όλων των πολιτών. Έτσι άρχισε ένα λαϊκό κίνημα για την ανατροπή του καθεστώτος των γαιοκτημόνων ευγενών και την εγκαθίδρυση της εξουσίας του λαού. Ηγέτης του επαναστατικού αυτού κινήματος έγινε ο Εφιάλτης, ο γιος του Σοφωνίδου, με πιθανό συνεργάτη τον Αρχέστρατο, στον οποίο η ιστορία δεν κάνει καμία αναφορά. Αυξανομένου του πλήθους, λέει ο Αριστοτέλης, έγινε ηγέτης του λαού ο Εφιάλτης, ο γιος του Σοφωνίδου, ο οποίος εθεωρείτο πατριώτης αδιάφθορος, και επιτέθηκε στη Βουλή του Αρείου Πάγου. Όταν το λαϊκό κίνημα απόκτησε δύναμη, ο Εφιάλτης χρησιμοποίησε τα δικαστήρια της Ηλιαίας που είχε θεσπίσει ο Σόλων και πέρναγε απ’ αυτά το ένα μετά τον άλλο τους Αρεοπαγίτες με την κατηγορία της κακοδιοίκησης. Κατά πρώτον εξόντωσε πολλούς από τους Αρεοπαγίτες, κινώντας εναντίον τους δίκες σχετικές με τη διοίκησή τους. Ο Εφιάλτης έγινε ο φόβος και ο τρόμος των Αρεοπαγιτών και όλων εκείνων που αδικούσαν το λαό, γιατί έτρεμαν στη σκέψη ότι αργά ή γρήγορα θα πλήρωναν για τις αδικίες τους. Ζούσαν συνεχώς μ' αυτή την αγωνία που τους έκανε να μη μπορούν να κοιμηθούν, γιατί μόλις τους έπαιρνε ο ύπνος, έβλεπαν τον Εφιάλτη να τους καταδιώκει για να τους τιμωρήσει. Έτσι επικράτησε μέχρι σήμερα να λέγεται Εφιάλτης κάθε τρομακτικό όνειρο που καταπιέζει την ψυχή και προκαλεί αγωνία. Η επίσημη ιστορία, από φόβο μήπως τον... αδικήσει, προτίμησε να τον αποσιωπήσει. Έτσι ο μεγάλος αυτός επαναστάτης δεν είναι γνωστός παρά μόνο στους ειδικούς της ιστορίας, ενώ ο συνώνυμός του Εφιάλτης, ο Τραχίνιας, ο προδότης των Θερμοπυλών, είναι γνωστός στους πάντες.

           ΟΙ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΦΙΑΛΤΗ

 

     Από τον Άρειο Πάγο, το ανώτατο όργανο του αθηναϊκού κράτους, που αποτελείτο από πρώην άρχοντες, αφαιρέθηκαν οι πολιτικές και νομικές αρμοδιότητες, εκτός από την εκδίκαση ορισμένων κατηγοριών ανθρωποκτονιών. Αυτές οι εξουσίες, που οι μεταρρυθμιστές Εφιάλτης και Περικλής παρουσίασαν εντέχνως ως «σφετερισμένα προνόμια» μεταφέρθηκαν στη Βουλή των Πεντακοσίων και στα λαϊκά σώματα, δηλ. στην Εκκλησία του Δήμου και στα δικαστήρια. Η ακριβής αναδιανομή αρμοδιοτήτων δεν είναι γνωστή· πάντως είναι σχεδόν βέβαιο πως τότε αφαιρέθηκε απ’ τον Άρειο Πάγο η αρμοδιότητα του προκαταρκτικού ελέγχου των αρχόντων μέσω της διαδικασίας της δοκιμασίας (της εξέτασης των προσόντων που απαιτούνταν για την ανάληψη του αξιώματος) και ίσως και της εκδίκασης των κατηγοριών για αδικήματα εναντίον του κράτους (εισαγγελίαι), εκτός και αν το τελευταίο είχε γίνει ήδη. Επίσης οι εννέα άρχοντες έχασαν τη δικαιοδοσία να εκδικάζουν υποθέσεις σε πρώτο βαθμό, η οποία μεταβιβάστηκε στα λαϊκά δικαστήρια. Τέλος για πρώτη φορά καθορίστηκαν σαφώς οι ποινές που μπορούσε να επιβάλλει η «κλεισθένεια» Βουλή των Πεντακοσίων (Αθ. Πολ. 25 κ.εξ.)

 

Πράγματι η διαδικασία είχε ξεκινήσει πολλά χρόνια ενωρίτερα, με τη μεταρρύθμιση του 487 π.Χ., που εισήγαγε τον κλήρο για την ανάδειξη των αρχόντων. Προφανώς το σκεπτικό ήταν πως ο κλήρος είχε περισσότερο δημοκρατικό χαρακτήρα – αν και σε ορισμένες περιπτώσεις η κλήρωση χρησιμοποιήθηκε και από την κάθε άλλο παρά ένθερμα δημοκρατική Ρώμη -, χωρίς η αλλαγή αυτή να  συνεπάγεται απαραίτητα τη μείωση του κύρους του θεσμού στην Αθήνα. (Ή, ορθότερα, την περαιτέρω μείωσή του: αυτό που μείωσε στην πραγματικότητα την εξουσία των αρχόντων ήταν η εισαγωγή το 501/0 π.Χ. του θεσμού των στρατηγών, ενός δεκαμελούς συμβουλίου που ανέλαβε μεταξύ άλλων τη διοίκηση του στρατού και του στόλου.) Εξάλλου ο νέος περιορισμός των αρχόντων, η αφαίρεση των δικαστικών τους αρμοδιοτήτων, μάλλον δεν αντικατέστησε διαμιάς το παλιό σύστημα· έτσι σε ένα ψήφισμα για τη Φάσηλη (ML 31 = Fornara 68), που χρονολογείται λίγο μετά το 462 π.Χ., όχι όμως πολύ αργότερα, φαίνεται ότι ο αρμόδιος άρχοντας διέθετε ακόμα ουσιαστικές εξουσίες. Πραγματοποιήθηκαν επίσης ένα πλήθος ακόμα αλλαγών, τις οποίες οι γραπτές πηγές δεν συνδέουν άμεσα με τον Εφιάλτη και οι οποίες είναι δύσκολο να προσδιοριστούν χρονολογικά, αλλά είναι βέβαιο ότι αποτελούν μέρος της μεγάλης διαδικασίας εκδημοκρατισμού. Για παράδειγμα καμία πηγή δε μας πληροφορεί σαφώς πότε άρχισε να καταβάλλεται η βουλευτική αποζημίωση στα μέλη της Βουλής των Πεντακοσίων ή πότε αυτά άρχισαν να κληρώνονται από έναν ευρύτερο κατάλογο αντί να εκλέγονται. Το βέβαιο είναι ότι η βουλευτική αποζημίωση δεν είχε καθιερωθεί ακόμα στα τέλη του 6^ου αι., όταν ο Κλεισθένης εισήγαγε τη νέα Βουή των Πεντακοσίων (τότε το κυρίαρχο θέμα ήταν η αποζημίωση των ενόρκων, η οποία δεν εισήχθη πριν τη δεκαετία του 460, επομένως τα άλλα είδη πολιτικών αποζημιώσεων θα πρέπει να είναι μεταγενέστερα). Πάντως είναι σίγουρο ότι το έτος 411 π.Χ. οι βουλευτές αποζημιώνονταν: την πρώτη σχετική μαρτυρία συναντάμε σε ένα χωρίο του Θουκυδίδη (8.69.4) που αναφέρει ότι οι ολιγαρχικοί στασιαστές του 411 εξόφλησαν τους μισθούς των δημοκρατικών βουλευτών πριν τους εκδιώξουν από το βουλευτήριο. Στο ίδιο χωρίο του Θουκυδίδη αναφέρεται ότι οι βουλευτές επιλέγονταν με κλήρο (ή μάλλον «από της κυάμου», σύμφωνα με την έκφραση της εποχής). Όμως αυτή δεν είναι η παλαιότερη σχετική μαρτυρία: ανάμεσα στις ρυθμίσεις που επέβαλλαν οι Αθηναίοι στις Ερυθρές το 453 (ML 40 = Fornara 71) ήταν και η κλήρωση των βουλευτών· από αυτό συνάγεται το λογικό συμπέρασμα πως οι Αθηναίοι δεν είναι δυνατό να εξήγαγαν ένα θεσμό περισσότερο δημοκρατικό από αυτούς που  ίσχυαν στην ίδια την πόλη τους. Από την άλλη πλευρά γνωρίζουμε ότι το 508 π.Χ. οι βουλευτές δεν ήταν ακόμα κληρωτοί, αφού κυρίαρχο θέμα συζήτησης εκείνη την εποχή ήταν η καθιέρωση της κλήρωσης για τους άρχοντες, μέτρο που είναι βέβαιο ότι προηγήθηκε χρονολογικά και το οποίο δεν είχε μπει σε εφαρμογή πριν το 487 π.Χ. Επομένως το χρονολογικό φάσμα στο οποίο τοποθετείται η εισαγωγή της αποζημίωσης είναι μεταξύ 508 και 411 π.Χ. ενώ της κλήρωσης μεταξύ 508 και 453 π.Χ. Ασφαλώς και οι δύο αυτές αλλαγές μπορεί να θεωρηθεί ότι εντάσσονται στο πλαίσιο των μεταρρυθμίσεων του Εφιάλτη. Τέλος, ένα πιο θεωρητικό ερώτημα είναι εάν η σημαντική δημοκρατική καινοτομία της ανάληψης της ταφής των πεσόντων του πολέμου από το κράτος εντάσσεται επίσης στο ίδιο γενικό πλαίσιο. Πρόκειται για ένα μέτρο που αποτελεί προέκταση της αρχής του Σόλωνα για αντικατάσταση του οίκου από την πόλη.