Μια ιδέα (ή θεωρία) ιδιαίτερα διαδεδομένη κατά την Βικτωριανή εποχή (1837-1901) στην Αγγλία και στις ΗΠΑ, σύμφωνα με την οποία ο ισχυρότερος και ο ικανότερος πρέπει να επιβιώνει και να ευημερεί στην κοινωνία, ενώ αντίθετα ο αδύναμος και ο ανίκανος ή μη προσαρμοσμένος πρέπει να αφήνεται στην εξαφάνισή του.Η θεωρία αυτή αναπτύχθηκε κυρίως από τον Άγγλο πολυμαθή φιλόσοφο, ανθρωπολόγο και πολιτικό θεωρητικό Herbert Spencer (1820-1903) του οποίου οι θεωρίες διακρίνονταν πάντα από μια ελιτίστικη τάση και ενθαρρύνθηκαν από την υιοθέτηση των Δαρβινικών ιδεών της προσαρμογής και της φυσικής επιλογής. Ο όρος εμφανίστηκε στην Ευρώπη το 1877 (Fisher Joseph, "The History of Landholding in Ireland", Transactions of the Royal Historical Society, London 1877) και έγινε ευρύτερα διαδεδομένος στην Αμερική το 1944 από τον Αμερικάνο ιστορικό Richard Hofstadter.
Την εποχή εκκόλαψης των ιδεών του Κοινωνικού Δαρβινισμού (εφεξής Κ.Δ.) η τεχνολογία, η οικονομία και οι εξουσιαστικοί μηχανισμοί των δυτικών λαών και κρατών βρίσκονταν σε πολύ πιο αναπτυγμένο και προχωρημένο στάδιο συγκριτικά με άλλους πολιτισμούς μη ευρωπαϊκούς. H Βικτωριανή εποχή κατά την οποία ήκμασε ο Κ.Δ. είναι άμεσα συνυφασμένη με την βασίλισσα Βικτωρία η οποία ανήλθε στον θρόνο της Μεγάλης Βρετανίας το 1837. Η Βικτωρία κυβέρνησε για 64 χρόνια (όσο κανένας άλλος βρετανός μονάρχης) και σηματοδότησε την εποχή της, που έμεινε στην ιστορία ως 'βικτωριανή'. Στους νεώτερους το όνομά της δεν λέει και πολλά πράγματα, παρά μόνο ως κακή ανάμνηση στους λαούς που γνώρισαν την αποικιοκρατία των Βρετανών.
Στα χρόνια της Βικτωρίας η χώρα της έφθασε στη μέγιστη ακμή και όπως λεγόταν ο ήλιος της βρετανικής αυτοκρατορίας δεν έδυε ποτέ λόγω των βρετανικών αποικιών σε κάθε μεριά του πλανήτη. Σε μία Ευρώπη, όπου κυριαρχούσε η ανασφάλεια, η πατρίδα της γνώρισε σταθερότητα, παρά τις κραυγαλέες κοινωνικές ανισότητες, την φτώχια των χαμηλότερων κοινωνικών τάξεων, την αυξημένη παιδική εργασία και την αυξημένη πορνεία. Η δημοκρατία διευρύνθηκε με την είσοδο στην εκλογική διαδικασία όλου του ανδρικού πληθυσμού, η επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος στην εποχή της υπήρξε κολοσσιαία με την κορύφωση της Βιομηχανικής Επανάστασης και ευνοήθηκε η εμφάνιση μιας καλλιεργημένης τάξης μεσοαστών.
Ο Δαρβίνος άλλαξε την άποψη που βλέπουμε τη ζωή και η ιατρική προόδευσε ραγδαία, η τέχνη της φωτογραφίας εξαπλώθηκε, ενώ ο κινηματογράφος και το αυτοκίνητο έκαναν δειλά την εμφάνισή τους προς τα τέλη της βασιλείας της. Στο Λονδίνο σημειώθηκε ραγδαία αύξηση του πληθυσμού αλλά και επέκταση των φτωχογειτονιών και των πυκνοκατοικημένων συνοικιών στις οποίες μπορούσε κανείς να συναντήσει ακόμα και 30 άτομα να συμβιώνουν σε ένα μεγάλο διαμέρισμα.
Herbert Spencer και γνωστοί υποστηρικτές του Κοινωνικού Δαρβινισμού
O Spencer ως ο πατέρας της ηθικολογικής θεωρίας του Κ.Δ. σκεφτόταν ως ελιτιστής (υπεροπτική συμπεριφορά των ανθρώπων που ανήκουν στην ελίτ μιας κοινωνίας οικονομική, πνευματική, κοινωνική) πολύ νωρίτερα από την εμφάνιση της θεωρίας του Δαρβίνου και ήταν υπέρμαχος της ιδέας 'η δύναμη είναι το δίκαιον'. Ο Spencer είχε επηρεαστεί από τα έργα του γνωστού πολιτικού οικονομολόγου Thomas Robert Malthus (1766-1834) ο οποίος είχε κατά κάποιο τρόπο προαναγγείλει ιδέες παρόμοιες της μεταγενέστερης κοινωνικοδαρβινικής σκέψης στο έργο του 'Essay on a Principle of Population' του 1838. Τέτοιες ιδέες ήταν η ενδεχόμενη δημιουργία κοινωνικών προβλημάτων λόγω της αυξημένης φιλανθρωπίας και η λιμοκτονία του πιο αδύνατου εφόσον το μέγεθος της πληθυσμιακής αύξησης ξεπεράσει την ποσότητα διαθέσιμων τροφίμων. Το έργο στο οποίο ο Spencer ανέπτυξε αρχικά την βασική θεωρία του ήταν το 'Progress: Its Law and Cause' (1857), δύο χρόνια πριν την έκδοση της 'Προέλευσης των Ειδών' του Δαρβίνου (1859). Ωστόσο πολύ γρήγορα υιοθέτησε τις ιδέες του Δαρβίνου προσαρμόζοντάς τες στην θεωρία του, επιχειρώντας ένα χρόνο μετά μια ολοκληρωμένη σύνθεση της εξελικτικής θεωρίας με τις ηθικο-κοινωνικές ιδέες του στο έργο 'First Principles' (1860). Η ιδέα της προσαρμογής τον οδήγησε στη διαπίστωση ότι οι πλούσιοι και οι ισχυροί ήταν καλύτερα προσαρμοσμένοι στην οικονομική και κοινωνική χρονική κλίμακα, ενώ η ιδέα της Φυσικής Επιλογής (Υποσημείωση 1, για τη 'Φυσική Επιλογή') τον παρότρυνε να ισχυριστεί ότι ήταν φυσικό και δίκαιο οι πλούσιοι να ευημερούν εκμεταλλευόμενοι τους αδύνατους, αφού αυτό ακριβώς συμβαίνει και στη φύση. Ωστόσο ο Spencer δεν παρουσίασε τη θεωρία του τοποθετώντας απλά τους ανθρώπους σε παραλληλισμό προς την φύση. Θεώρησε ότι η επιβίωση του καλύτερα προσαρμοσμένου ανθρώπου δεν ήταν μόνο φυσική αλλά και ηθικά σωστή.
Πράγματι μερικοί ακραιφνείς υποστηρικτές του K.Δ. υποστήριξαν ότι ήταν ανήθικο να βοηθάνε τους αδύναμους και όχι τους εαυτούς τους, διότι αυτό θα ενθάρρυνε την επιβίωση και πιθανή αναπαραγωγή κάποιου ουσιαστικά ακατάλληλου και μη προσαρμοσμένου ατόμου. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Spencer δεν χαρακτηριζόταν ως κοινωνικός δαρβινιστής παρά μόνο από το 1930 κι έπειτα, δηλαδή πολλά χρόνια μετά τον θάνατό του. Ένας ακόμα γνωστός θεωρητικός ιδεών κοινωνικού δαρβινισμού υπήρξε ο πολυμαθής ανθρωπολόγος, ψυχομετρικός, γεωγράφος, στατιστικολόγος, εφευρέτης κ.α., Francis Galton (1822-1911), ξάδερφος του Δαρβίνου, ο οποίος εισήγαγε τον όρο 'ευγονική' από τις ελληνικές λέξεις 'ευ' και 'γόνος'. Οι θέσεις του Galton (1865-1869) συνοψίζονταν ως εξής: Τα ιδρύματα κοινωνικής πρόνοιας και τα άσυλα φρενοβλαβών επέτρεπαν σε 'κατώτερους' ανθρώπους να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν σε ταχύτερο ρυθμό από τους 'ανώτερους' ανθρώπους, και αν δεν παρθούν τα κατάλληλα μέτρα σύντομα η κοινωνία θα κατακλυστεί από 'κατώτερους'. Επίσης είχε υποστηρίξει ότι όπως τα φυσικά χαρακτηριστικά κληρονομούνται στις επόμενες γενιές, έτσι πρέπει να συμβαίνει και με τα πνευματικά όπως το ταλέντο και η ευφυΐα. Ο Galton πίστευε ότι η κοινωνική ηθική πρέπει να αλλάξει με τέτοιο τρόπο έτσι ώστε η κληρονομικότητα να καταστεί συνειδητή απόφαση προκειμένου να αποφευχθεί ο υπερπολλαπλασιασμός των λιγότερο ικανών ατόμων και η συρρίκνωση των περισσότερο ικανών.
Περαιτέρω ώθηση στις ιδέες του Κ.Δ. έδωσε ο βιολόγος, γιατρός και φιλόσοφος Ernst Haeckel με το έργο του 'Riddle of the Universe' (1899) στο οποίο ενσωμάτωσε τον Κ.Δ.. με προγενέστερες ιδέες περί φυλετικής υγιεινής. Περίπου την ίδια εποχή ο βιολόγος August Weismann προειδοποιούσε για τους κινδύνους που εγκυμονεί η ακύρωση του κανόνα της φυσικής επιλογής. Η βασική του θέση ήταν ότι η σύγχρονη ιατρική και τα κοινωνικά μέτρα κατέστρεφαν τη φυσική ισορροπία, επιτρέποντας στους αδύναμους ανθρώπους να επιβιώνουν.
Εφαρμογές Κοινωνικού Δαρβινισμού
Ο K.Δ. χρησιμοποιήθηκε κατά το παρελθόν για να δικαιολογήσει πολυάριθμες πράξεις τις οποίες σήμερα θα τις θεωρούσαμε αμφιβόλου ηθικής αξίας. Η αποικιοκρατία θεωρήθηκε ως φυσική και αναπόφευκτη διαδικασία η οποία δικαιολογούνταν μέσα από την ηθική αρχή του Κ.Δ. Δηλαδή οι εκάστοτε αυτόχθονες πληθυσμοί αξιολογήθηκαν ως αδύναμοι και λιγότερο προσαρμοσμένοι για να επιβιώσουν, με αποτέλεσμα οι δυτικοί άποικοι να δικαιολογούν τις καταπατήσεις γης, και την ασυγκράτητη εκμετάλλευση πρώτων υλών και πόρων των αυτοχθόνων. Ο Κ.Δ. εφαρμόστηκε και στην στρατιωτική δραστηριότητα με κεντρική σκέψη ότι η επικράτηση του ισχυρότερου στρατού σήμαινε και την αποτελεσματικότερη προσαρμογή του στις πολεμικές συνθήκες. Εν αντιθέσει, οι απώλειες του αντίπαλου στρατοπέδου ερμηνεύονταν ως το φυσικό αποτέλεσμα του μη προσαρμοστικού και ακατάλληλου στάτους του. Εν τέλει, παρείχε στις βίαιες αποικιακές κυβερνήσεις την ηθική νομιμοποίηση για τα κατασταλτικά μέτρα εις βάρος των υπηκόων τους.
Ο Κ.Δ. βρήκε εφαρμογή και στον οικονομικό τομέα νομιμοποιώντας τον ανεξέλεγκτο ανταγωνισμό και την υπέρμετρη κεφαλαιοκρατία. Επί παραδείγματι, παρείχε μια δικαιολογία στις περισσότερο εκμεταλλευτικές μορφές καπιταλισμού κάτω από τις οποίες οι εργάτες αμείβονταν με πενιχρά ποσά καθημερινώς έχοντας εργαστεί κοπιαστικά πολλές ώρες παραπάνω από το κανονικό. Επιπλέον ο Κ.Δ. χρησιμοποιήθηκε ως πρόσχημα για να δικαιολογήσει την άρνηση των μεγάλων επιχειρήσεων να αναγνωρίσουν διάφορες εργατικές ενώσεις και παρόμοιους οργανισμούς τονίζοντας ότι οι πλούσιοι δεν χρειαζόταν να προσφέρουν χρηματικές δωρεές στους λιγότερο ισχυρούς και ευκατάστατους, αφού έτσι κι αλλιώς αυτές οι κατηγορίες ήταν λιγότερο ικανές.
Στον αντίποδα ο νόμος της φυσικής επιλογής και η πρόοδος που δήθεν προκαλεί στη φύση ερμηνεύτηκε από τον Μαρξ σαν αιτιολόγηση της πάλης των τάξεων. Με περισσότερο ευγενείς σκοπούς αλλά με την ίδια φτωχή λογική ο θεωρητικός του αναρχισμού Πέτρος Κροπότκιν και μερικοί ομοϊδεάτες του επικαλέστηκαν την τάση για συνεργασία που παρατηρείται στις ζωικές κοινωνίες σαν παράδειγμα προς μίμηση στις ανθρώπινες κοινωνίες. Ακόμα και ο εξελικτικός βιολόγος Julian Huxley, ορμώμενος από τη θεωρία της εξέλιξης προσπάθησε να αναπτύξει ένα σύνολο 'ηθικών κανόνων' που να οδηγούν σε ανώτερα επίπεδα πνευματικής ανάπτυξης και κοινωνικής συνύπαρξης.
Στις πιο ακραίες μορφές του ο Κ.Δ. χρησιμοποιήθηκε για να δικαιολογήσει τα προγράμματα ευγονικής με σκοπό την απομάκρυνση των ανεπιθύμητων γονιδίων από ανθρώπινους πληθυσμούς. Οι θεωρίες περί φυλετικής υγιεινής που τροφοδότησαν την εκδήλωση ευγονικών πρακτικών ενισχύονταν από τα κοινωνικά προβλήματα της εποχής που δημιουργούσε η υψηλή συγκέντρωση ανθρώπων στις πόλεις. Προβλήματα όπως ο αλκοολισμός, η φυματίωση και τα αφροδίσια νοσήματα θεωρούνταν τότε κληρονομικά, συνεπώς στα πλαίσια προσπάθειας εύρεσης επιστημονικής λύσης έπρεπε να ανακαλυφτούν μέθοδοι ενίσχυσης του ισχυρότερου τμήματος του πληθυσμού, προκειμένου να μην πάρουν το πάνω χέρι οι αδύναμοι. Τέτοιου τύπου προγράμματα ευγονικής συνοδεύονταν συχνά από νόμους υποστηρικτικούς της στείρωσης των ακατάλληλων ατόμων. Το Αμερικάνικο πρόγραμμα ευγονικής υπήρξε ιδιαίτερα δημοφιλές την περίοδο 1910-1930, κατά τη διάρκεια της οποίας 24 Πολιτείες των ΗΠΑ εφάρμοσαν νόμους στείρωσης των 'αργόστροφων' και ανίκανων προκειμένου να αποτραπεί η εξάπλωση αμβλύνοιας στην κοινωνία, δηλαδή η γέννηση ανεπιθύμητων απογόνων. Το Κογκρέσο πέρασε νόμο ο οποίος απαγόρευε μεταναστεύσεις από συγκεκριμένες περιοχές οι οποίες καταδικάστηκαν ως ακατάλληλες.
Οι ιδέες του Κ.Δ. αν και σε διαφορετική, πιο ακραία μορφή, εφαρμόστηκαν και από τους Ναζί της Γερμανίας για να δικαιολογηθούν τα αντίστοιχα προγράμματα ευγονικής η οποία χρησιμοποιήθηκε ως πρόφαση για την εξόντωση Τσιγγάνων, Εβραίων, ομοφυλόφιλων, και κάθε άλλης ομάδας του πληθυσμού, μη ευπρόσδεκτης στο καθεστώς του Χίτλερ. Στα ίδια πλαίσια εκδόθηκαν το 1935 στη Γερμανία ορισμένες βασικές κατευθυντήριες γραμμές με στόχο να επιλέξουν οι νεαροί Γερμανοί σωστό και υγιή σύντροφο που θα συνεισέφερε στην παντοτινή διατήρηση του γερμανικού έθνους μέσω υγειών και άξιων παιδιών-απογόνων. Οι Ναζί μέσω των ιδεών του Κ.Δ. δικαιολογούσαν επιστημονικώς ακόμη και τους φόνους των Εβραίων στο Ολοκαύτωμα με το πρόσχημα ότι καθάριζαν την ανθρωπότητα από 'κατώτερα γονίδια'. Αρκετοί φιλοναζιστές διανοούμενοι διέκριναν 'εξελικτική ηχώ' στις εκκαθαριστικές πρακτικές του Χίτλερ για την εξάλειψη ενός ολόκληρου λαού.
Ο Κ.Δ. επεκτάθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου στην Κίνα και στην Ιαπωνία ύστερα από μεταφράσεις έργων δυτικής σκέψης σχετικών με ιδέες του Κ.Δ. και εκδηλώθηκε μέσω ανάλογων προγραμμάτων ευγονικής που θέσπισαν οι χώρες αυτές.
Θετικά αποτελέσματα του Κοινωνικού Δαρβινισμού
Δεν ήταν όλοι οι κοινωνικοί δαρβινιστές τόσο ακραίοι και προφανώς ο Κ.Δ. δεν αποτέλεσε τη μόνη δικαιολογία της αποικιοκρατίας, του ιμπεριαλισμού και άλλων επεκτατικών πρακτικών. Στην πραγματικότητα, οι πρώιμοι κοινωνικοί δαρβινιστές που ερμήνευσαν την εξελικτική θεωρία ως προέκταση του καπιταλισμού, θα τρόμαζαν με τη χρήση της ιδέας για να προωθηθούν κρατικά προγράμματα ευγονικής.
Μολονότι σήμερα η ηθική βάση του Κ.Δ. είναι κατακριτέα, το φαινόμενο μάλλον είχε κάποια ευνοϊκά αποτελέσματα. Η πίστη στον Κ.Δ. αποθάρρυνε την αναίτια και κακόβουλη παροχή ελεημοσύνης στους φτωχούς, ευνοώντας αντίθετα την παροχή πόρων στους ικανότερους όλων των τρόπων ζωής ή διαλέγοντας τα πραγματικά ικανά άτομα ως αποδέκτες βοήθειας και υποστήριξης.
Ορισμένοι σπουδαίοι κοινωνικοί δαρβινιστές όπως ο αμερικανός επιχειρηματίας και βιομήχανος Andrew Carnegie συνδύασαν την φιλανθρωπία με τον Κ.Δ.. Για παράδειγμα, χρησιμοποίησε την τεράστια περιουσία του για να ιδρύσει εκατοντάδες βιβλιοθήκες και κοινωνικά ιδρύματα, ενός Πανεπιστημίου συμπεριλαμβανομένου, προς το συμφέρον αυτών που θα προτιμούσαν να επωφεληθούν από αυτές τις πηγές. Αντιτέθηκε στην άμεση και αδιάκριτη ελεημοσύνη προς τους φτωχούς διότι πίστευε ότι με αυτό τον τρόπο ευνοούταν εξίσου ο άξιος και ανάξιος άνθρωπος.
Οι απλούστερες όψεις του Κ.Δ. ακολουθούσαν παλαιότερες απόψεις του Malthus, σύμφωνα με τις οποίες οι άνθρωποι και ειδικά οι άντρες χρειάζονταν τον ανταγωνισμό προκειμένου να επιβιώσουν, ενώ οι φτωχοί δεν πρέπει να βοηθούνται αλλά να επιβιώνουν με τις δικές τους δυνάμεις. Εντούτοις οι περισσότεροι κοινωνικοί δαρβινιστές των αρχών του 20ου αιώνα υποστήριξαν καλύτερες συνθήκες εργασίας και βελτιωμένους μισθούς, δίνοντας έτσι την ευκαιρία στους φτωχούς να διεκδικήσουν μόνοι τους περισσότερες ευκαιρίες για επιβίωση κι αυτή η πρακτική θα διασαφήνιζε ποιοι από τους φτωχούς ήταν πραγματικά ικανοί να επιβιώσουν και ποιοι ήταν φτωχοί λόγω οκνηρίας ή ανικανότητας.
Το πρόβλημα του Κοινωνικού Δαρβινισμού
Τα φιλοσοφικά προβλήματα του Κ.Δ. είναι μάλλον αποθαρρυντικά και μοιραία για την βασιμότητα της κύριας θεωρίας του. Πρώτα απ'όλα υποπίπτει στην εσφαλμένη παραδοχή ότι οτιδήποτε είναι φυσικό είναι και ηθικά σωστό, ενώ ό,τι είναι μη φυσικό, είναι και καταδικαστέο. Με άλλα λόγια πέφτει θύμα της πίστης πως επειδή συμβαίνει κάτι στη φύση, εμείς οι άνθρωποι πρέπει οπωσδήποτε να το ακολουθούμε ως ηθικό παράδειγμα. Το πρόβλημα στην σκέψη των κοινωνικών δαρβινιστών προέρχεται από το γεγονός ότι η θεωρία καταφεύγει σε μια φυσιοκρατική πλάνη η οποία προσπαθεί να αποκομίσει μια δήλωση του 'πρέπει' από μια δήλωση του 'είναι'. Το ίδιο σκεπτικό εφαρμόζεται και στον Κ.Δ. δηλαδή η προέκταση των φυσικών διαδικασιών στις δομές της ανθρώπινης κοινωνίας. Αυτό αποτελεί συχνό πρόβλημα στη φιλοσοφία και συχνά γίνεται παραδεκτό ότι είναι σχεδόν αδύνατο να αποκομίσουμε το 'πρέπει' από το 'είναι'. Τουλάχιστον είναι αδύνατο να το πράξουμε τόσο απλά και άμεσα όπως το έκαναν οι υποστηρικτές του Κ.Δ.
Η βασική παραδοχή του Κ.Δ. δεν έχει φιλοσοφικό έρεισμα, εξακολουθεί όμως να είναι ευρύτατα διαδεδομένη στις κοινωνίες μας, όταν π.χ. η αντίδραση στον έλεγχο των γεννήσεων ή την ομοφυλοφιλία εκδηλώνεται με τον χαρακτηρισμό τους σαν καταστάσεις που πάνε 'ενάντια στη φύση'. Πρόκειται για μία από τις παραδόσεις που μας άφησε ο μεσαιωνικός σχολαστικισμός, την φυσιοδιφική πλάνη της ταύτισης του φυσικού με το καλό. Έτσι οι φυσικοί νόμοι αντί να θεωρηθούν σαν απλές περιγραφές του πώς δουλεύει η φύση, απέκτησαν ηθική υπόσταση και θεωρήθηκαν η γέφυρα για το πέρασμα από το 'είναι' στο 'πρέπει'. Αυτή η ταύτιση του φυσικού με το σωστό που είναι παλαιότερη από τη θεωρία της εξέλιξης, εκμεταλλεύεται την εξελικτική θεωρία για να ανανεώσει την κοινωνικοδαρβνική τάση και να της δώσει επιστημονική βαρύτητα.
Ο ίδιος ο Δαρβίνος είχε αρνηθεί οποιονδήποτε 'κώδικα ηθικής' αναγνωρίσιμο στη φυσική επιλογή. Πολλές αρνητικές αντιδράσεις προς τον Δαρβινισμό (την εξελικτική θεωρία) προέρχονται από την παρανόηση που υφίσταται μεταξύ του Δαρβινισμού ως επιστημονική θεωρία με τον Κ.Δ. ως ηθικολογική θεωρία. Στην πραγματικότητα αυτές οι δύο θεωρίες δεν έχουν κανένα κοινό σημείο εκτός από το όνομα και λίγες βασικές ιδέες τις οποίες όμως οι οπαδοί του Κ.Δ. παρερμήνευσαν. Δυστυχώς ένα μεγάλο ποσοστό της αρνητικής αντίδρασης στην δαρβινική σκέψη για την ανθρώπινη εξέλιξη και συμπεριφορά, προέρχεται από τον φόβο προς τον Κ.Δ. και των υπαινιγμών του πάνω σε πολλούς ηθικούς κώδικες της σημερινής εποχής. Ωστόσο ο Κ.Δ. τόσο στην ήπια μορφή του όσο και στην περισσότερο ακραία, στηρίζεται σε μια λογική πλάνη αποτυγχάνοντας ολοκληρωτικά να ακολουθήσει την πραγματική δαρβινική εξελικτική σκέψη.
Είναι σχετικά εύκολο να διακρίνουμε αναλογίες μεταξύ βιολογικής και πολιτισμικής εξέλιξης, αλλά δεν πρέπει να παρασυρόμαστε σε παραπλανητικές υπεραπλουστεύσεις. Οι πολιτισμικοί νεωτερισμοί, λόγου χάριν, ή οι εφευρέσεις μπορούν να παραλληλιστούν με τις γενετικές μεταλλάξεις και να 'επιλέγονται' με την έννοια ότι μερικοί νεωτερισμοί ενσωματώνονται στον ανθρώπινο πολιτισμό και άλλοι απορρίπτονται. Η θεωρία της εξέλιξης όμως δεν υπαινίσσεται ότι οι άνθρωποι είναι προορισμένοι να συμπεριφέρονται εγωιστικά και κοντόφθαλμα, ούτε θεωρεί παράλογη την παροχή βοήθειας προς τους λιγότερο ικανούς. Οι ενδεχόμενες επιδράσεις της εξελικτικής θεωρίας στην ανθρώπινη σκέψη όπως η εξάπλωση συμπεριφορών, νοοτροπιών και κουλτούρων μέσω των μιμιδίων (Υποσημείωση 2, για τα 'Μιμίδια) ως 'πολιτισμικών μονάδων' δεν πρέπει να συγχέονται με τις διατυπώσεις του Κ.Δ. ούτε να τις δικαιολογούν. Διαπιστώσεις που προκύπτουν μέσα από την εξελικτική θεωρία όπως ότι ο άνθρωπος μοιράζεται κοινή καταγωγή με τα υπόλοιπα ζώα όντας φτιαγμένος από την ίδια βασική ύλη, μπορεί κάλλιστα να αλλάξει τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο και να μην θεωρούμε πλέον ότι υπερβαίνουμε τον φυσικό κόσμο. Αυτό όμως συνιστά μια διαφορετική φιλοσοφική προέκταση που δεν πρέπει να συγχέεται με τις διαστρεβλωμένες ιδέες ηθικολογικού τύπου του Κ.Δ.
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΗ 1:
(1) Φυσική επιλογή: Η φυσική επιλογή είναι η διαδικασία εξέλιξης των ειδών μέσω της οποίας οι οργανισμοί που είναι καλύτερα προσαρμοσμένοι στο περιβάλλον αφήνουν περισσότερους απογόνους από εκείνους που είναι λιγότερο προσαρμοσμένοι. Η θεωρία της φυσικής επιλογής διατυπώθηκε επίσημα το 1858, από τον Κάρολο Δαρβίνο και τον Alfred Russel Wallace, που πραγματοποιούσαν εκείνη την περίοδο ανεξάρτητες μεταξύ τους έρευνες. Στηρίζεται στην παρατήρηση πως ορισμένες διαφορές μεταξύ των ατόμων σε έναν πληθυσμό είναι κληρονομήσιμες. Αν λοιπόν ένα κληρονομήσιμο γνώρισμα προσφέρει προσαρμοστικό πλεονέκτημα στο φορέα του, αυτός (είτε γιατί επιβιώνει περισσότερο, είτε γιατί επιλέγεται περισσότερο από τα άτομα του άλλου φύλου, σε σύγκριση με όσους δεν το φέρουν) αφήνει περισσότερους απογόνους με αποτέλεσμα να το μεταβιβάζει με αυξημένη συχνότητα στα άτομα της επόμενης γενιάς. Με τον τρόπο αυτό συσσωρεύονται από γενιά σε γενιά τα ευνοϊκά για την επιβίωση γνωρίσματα, κάτι που μπορεί να οδηγήσει βαθμιαία στη δημιουργία ενός νέου είδους. Με τη διαδικασία αυτή, που είναι απολύτως συμβατή με τα επιστημονικά δεδομένα έχει επιτευχθεί η εξέλιξη των σύνθετων οργανισμών από απλούστερους. Η θεωρία της Φυσικής επιλογής δεν απέδειξε απλώς την ύπαρξη της εξέλιξης, αλλά υπέδειξε και ένα πειστικό μηχανισμό για το πώς έχει συμβεί η διαδικασία της εξέλιξης.
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΗ 2:
(2) Μιμίδιο: Όρος της Ψυχολογίας (ή ορθότερα της Βιοψυχολογίας), τον οποίο καθιέρωσε το 1976 ο βιολόγος Richard Dawkins. Ως 'μιμίδια' (memes) ορίζονται από τους ψυχολόγους οι συμπεριφορές, συνήθειες ή ικανότητες οι οποίες ως 'μονάδες κουλτούρας', μεταφέρονται από άνθρωπο σε άνθρωπο μέσω της μίμησης. Ενώ στην Βιολογία τα γονίδια είναι μετρήσιμες και επιστημονικά προσδιορισμένες χημικές ουσίες κλεισμένες στο εσωτερικό των κυττάρων, τα μιμίδια της Ψυχολογίας είναι απλές πληροφορίες που μεταπηδούν από εγκέφαλο σε εγκέφαλο, ή ακόμα και από εγκέφαλο σε ανθρώπινα δημιουργήματα, όπως σε έργα τέχνης, βιβλία, κ.α. Όμοια ωστόσο με τα γονίδια που ανταγωνίζονται στο σωματικό περιβάλλον για το ποια θα επικρατήσουν τελικά, τα μιμίδια που επικρατούν των άλλων στον κοινό ανθρώπινο χώρο εξαπλώνονται παντού και διαμορφώνουν κουλτούρες και νοοτροπίες. Το μιμίδιο, αντίθετα, έχει μεταφορική σημασία, η οποία μπορεί να αντιστοιχεί σε πολλές και διαφορετικές έννοιες, όχι όμως σε πράγματα. Τα μιμίδια συνασπίζονται σε ομάδες μιμιδίων που αναπτύσσονται μαζί ('μιμιδιακά πλέγματα') και τα οποία είτε με υποσχέσεις είτε με απειλές εξωθούν τα κοινωνικά υποκείμενα στο να τα αντιγράψουν και στην συνέχεια να τα μεταδώσουν σε όλους όσους μπορούν να επηρεάσουν με ποικίλους τρόπους και σε διαφορετικό βαθμό. Ο ίδιος ο 'εαυτός' αποτελεί ένα μιμιδιακό πλέγμα, το οποίο ισχυροποιείται κάθε φορά που χρησιμοποιείται ο όρος 'εγώ' ή ρήματα του τύπου 'γνωρίζω', 'πιστεύω', 'επιθυμώ', κ.ο.κ., τροφοδοτώντας την ψευδαίσθηση ενός συμπαγούς εσωτερικού εαυτού με συνειδητές εμπειρίες.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου