Γιατί αγαπάμε το ψέμα

Ναι, το αγαπάμε. Δεν εξηγείται διαφορετικά η εξάρτηση μας από αυτό. Φαίνεται να είναι το πιο κοινό χαρακτηριστικό στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Είναι δημοφιλέστερο και πιο αποδεκτό από την αλήθεια. Μην βιαστείτε να πείτε ότι δεν είστε κι εσείς ψεύτες. Είστε. Όλοι είμαστε. Προτιμάμε το ψέμα από την αλήθεια. Μας αρέσει να το λέμε και καλωσορίζουμε το άκουσμα του. Γιατί άραγε;

Έχουν γίνει πολλές έρευνες για το πόσο ψεύδεται ο άνθρωπος κατά μέσο όρο. Έχει εξεταστεί το θέμα τόσο από την πλευρά της ανθρώπινης ψυχολογίας όσο και στην κοινωνική του διάσταση. Συνεχίζει να αποτελεί ένα θέμα για περεταίρω έρευνα και υπάρχουν διάφορες προσεγγίσεις στην αιτιολόγηση του. Εκεί που συγκλίνουν όμως όλες οι έρευνες είναι στο εντυπωσιακά διευρυμένο μέρος που καταλαμβάνει το ψέμα στην ζωή μας. Οι αριθμοί ποικίλουν αλλά μια καλή εικόνα μας παρουσιάζεται από μια έρευνα στην οποία μετρήθηκε το 60% των ανθρώπων να μην μπορεί να μιλήσει πάνω από 10 λεπτά χωρίς να πει ένα ψέμα. Ίσως το ποσοστό είναι πολύ μεγαλύτερο στην πραγματικότητα.

Είναι φυσικό αν το σκεφτούμε. Η κοινωνία, οι ανθρώπινες σχέσεις, ακόμα και ο εαυτός μας, δεν μπορεί να λειτουργήσει παραγωγικά με την ‘αλήθεια’ παρούσα. Το ψέμα γίνεται ευεργετικό στην εξέλιξη μας. Αρκεί μόνο να φανταστούμε μια ακραία κατάσταση όπου όλοι λέγαμε την αλήθεια. Θα έπρεπε να παραδεχτείς στην φίλη σου ότι είναι πολλά περισσότερα κιλά από ότι θα έπρεπε, ίσως να έλεγες στο αφεντικό σου ότι τον θεωρείς άχρηστο, στην μητέρα σου ότι το φαγητό σήμερα ήταν χάλια και πολλά αλλά τέτοια. Επίσης, όσο έτοιμοι είμαστε να πούμε ψέματα ανά πασά στιγμή, άλλο τόσο είμαστε και έτοιμοι να τα ακούσουμε. Τα δεχόμαστε όταν επικοινωνούμε με άλλους ανθρώπους, όταν δεχόμαστε πληροφορία από οπουδήποτε και όταν σκεπτόμαστε. Εντυπωσιακό αλλά ακόμα και στον εσωτερικό διάλογο του εαυτού μας με την σκέψη μας, κατά κάποιο τρόπο, ακόμα και εκεί υπάρχουν ψέματα.

Η αλήθεια είναι τόσο αντιπαθητική και ενοχλητική καμιά φορά. Σαν να είσαι σε ένα πάρτι και να έρχεται ο ηλικιωμένος γείτονας από το κάτω διαμέρισμα και να σε απειλεί ότι αν δεν χαμηλώσεις την μουσική θα καλέσει την αστυνομία. Είναι ξενέρωτη!

Αυτό το έχουμε αντιληφτεί, γι’ αυτό και η παρουσία της αλήθειας στη ζωή μας είναι ελεγχομένη. Δεν είμαστε πηγαία ειλικρινείς ποτέ. Αν ποτέ το δοκιμάσατε είναι πολύ πιθανό να το μετανιώσατε. Διότι οι άνθρωποι προτιμούν να κινούνται μέσα στην δική τους φαντασία. Είναι και αυτό ένα μέρος της επιβίωσης μας. Είναι το «χάπι» που δίνει την δύναμη να αντέξεις την πραγματικότητα καμιά φορά. Αυτό είναι αποδεδειγμένο και επιστημονικά από την τεράστια σημασία που έχει η διατήρηση μιας θετικής ψυχολογίας ενός ασθενή για την ανάρρωση του, ακόμα και για την πλήρη ίαση του.

Υπάρχουν όμως διακρίσεις στα ψέματα. Είναι αυτά που χαρακτηρίζουμε ως κατά συνθήκη ψέματα και τα άλλα που συνηθίζουμε να τα λέμε «μεγάλα» ψέματα.

Στην ερώτηση «τι κάνεις τώρα;» δεν χρειάζεται να μοιραστείς με τον άλλο ότι αφοδεύεις στην τουαλέτα εκείνη την στιγμή, μπορείς άπλα να πεις «να μωρέ, φτιάχνω κάτι στην ντουλάπα μου». Όσο γελοίο και να είναι το παράδειγμα, υποδεικνύει ξεκάθαρα την βάση του κατά συνθήκη ψεύδους. Είναι μια αποδέκτη συμπεριφορά που υπαγορεύεται από άγραφους κανόνες ευγένειας και συμβατικής κοινωνικότητας. Τα μεγάλα ψέματα όμως ξεχωρίζουν από τα κατά συνθήκη σαν φάροι στο σκοτάδι. Συνήθως η αποκάλυψη τους έχει μόνιμες ή/και καθοριστικές συνέπιες. Ακόμα και η μη αποκάλυψη παράγει συνέπειες μέσα από την επιρροή που έχει στην συμπεριφορά μας.

Πόσα τέτοια ψέματα λέει ο μέσος άνθρωπος άραγε; Είναι δύσκολο να εντοπιστεί ένα ενδεικτικό ποσοστό. Ο λόγος είναι ότι το τι χαρακτηρίζει κάποιος «μεγάλο» ψέμα είναι υποκειμενικό. Σε άλλους τομείς όμως, όπως τα βιογραφικά για παράδειγμά, οι έρευνες δείχνουν ότι το 50% από αυτά περιέχει και ψευδείς πληροφορίες. Στα διαδικτυακά προφίλ που στοχεύουν στην εύρεση συντρόφων το ποσοστό αυτό ανεβαίνει στο 90%. Ακριβώς. Οι 9 από τους 10 θα πούνε ψέματα. Οι γυναίκες συνήθως θα πουν ψέματα για θέματα σχετικά με την ηλικία τους και την εμφάνιση τους, όπως το βάρος τους. Οι άντρες λένε συνήθως ψέματα για το ύψος τους, την οικονομική τους δυνατότητα και την μόρφωση τους.

Καμία φορά, τα όρια που ξεχωρίζουν τα κατά συνθήκη από τα μεγάλα ψέματα είναι δυσδιάκριτα. Και να ήταν μόνο αυτά. Υπάρχουν και άλλες κατηγορίες. Υπάρχει η λεγόμενη ‘μισή αλήθεια’ που είναι ξεκάθαρα και αυτή ένα ψέμα. Είναι απλή η συλλογιστική. Αν σκεφτούμε ότι η αλήθεια είναι η ‘ολόκληρη’, οπότε η ‘μισή’ είναι κάτι άλλο, πέρα από την ‘ολόκληρη’, άρα δεν είναι η αλήθεια, άρα είναι ψέμα. Έχουμε επίσης και τα ψέματα που είναι ‘για το καλό’. Μπορεί για το κάλο του αποδέκτη, του πομπού ή του συνόλου. Δεν έχει ιδιαίτερη σημασία. Εξοστρακίζουν την ευθύνη μέσα από την στόχευση στο γενικότερο καλό, βάση πάντα μιας υποκειμενικής κρίσης, η οποία δεν αποκλείεται να είναι και αντικειμενικά σωστή. Εδώ επιστρέφουμε στην θεώρηση του κατά συνθήκη ψεύδους όπου η ύπαρξη του είναι ευεργετική. Το πρόβλημα όμως σε αυτή την περίπτωση, σε αντίθεση με τα κατά συνθήκη, ορθώς βρίσκεται στο ποιος αποφασίζει τι είναι καλό ή όχι και στο πόσο ακριβείς μπορείς να είσαι στις επιπτώσεις που θα έχει η αποκάλυψη.

Η αλήθεια δεν είναι για όλους. Μπορούμε να την εξυψώνουμε θεωρητικά στις αρετές που όλοι επιδιώκουμε και αναζητάμε, αλλά στην πραγματικότητα είναι σπάνια και μετρημένη η χρήση της. Ο Βολταίρος (1694-1778, Γάλλος φιλόσοφος και συγγραφέας) υποστήριξε ότι «η αλήθεια είναι ένα φρούτο που μπορούμε να το κόψουμε όταν είναι πολύ ώριμο».Πράγματι, θέλει ειδικό χειρισμό η αλήθεια. Αλίμονο όμως στους ακραίους. Σε αυτούς που νομίζουν ότι η απόλυτη ειλικρίνεια είναι αρετή, αποδέκτη από το κοινωνικό σύνολο. Όπως σε οτιδήποτε, η υπερβολή είναι εξ ορισμού λανθασμένη, ακόμα και στην χρήση της αλήθειας. Βεβαίως είναι θεμιτές κάποιες εξαιρέσεις όπου προτείνεται η χρήση της απόλυτης ειλικρίνειας, όπως μας παροτρύνει άλλωστε και ο Ουαλός ποιητής George Herbert (1593-1633). Έτσι, συνιστάται ανεπιφύλακτα να είσαστε απόλυτα ειλικρινής στον γιατρό σας, στον εξομολογητή σας και τέλος στον δικηγόρο σας.