Δημόκριτος: η ουσία της ατομικής θεωρίας

Δημόκριτος: 460–370 π.Χ.

Βασικές αρχές της ατομικής θεωρίας

§1 Γενικές επισημάνσεις

Οι Λεύκιππος και Δημόκριτος ονομάζονται ατομικοί φιλόσοφοι, διότι για πρώτη φορά επιχείρησαν να διατυπώσουν την ατομική θεωρία. Προσπαθούν να εναρμονίσουν την ιωνική κοσμολογία με την ελεατική οντολογία. Ελεατική οντολογία είναι η φιλοσοφία ή η θεωρία του Παρμενίδη κυρίως για την ενότητα του όντος. Στον Λεύκιππο αποδίδονται τα έργα: «Μέγας Διάκοσμος», που δεν διασώθηκε πλην μιας σύντομης περίληψης ‒όχι χωρίς αμφισβήτηση και της ίδιας‒ και το «Περί Νου». Ο Δημόκριτος έγραψε το «Μικρός Διάκοσμος, όπως επίσης «Περί ανθρώπου φύσιος» (φυσικά έργα), ενώ από τα Ηθικά τα πιο σημαντικά ήταν: «Περί ευθυμίης» και «Υποθήκαι». Η ατομική θεωρία των παραπάνω φιλοσόφων προσπαθεί να φέρει σε συμφωνία την ελεατική θέση για το ένα και αμετάβλητο ον με βασικά γνωρίσματα της εμπειρικής πραγματικότητας, όπως μας την δίνει η αισθητηριακή αντίληψη, και ακόμη με το γεγονός της αλλαγής των πραγμάτων.

§2 Η έννοια του ατόμου

Η έννοια του ατόμου διατηρεί τα βασικά οντολογικά χαρακτηριστικά του όντος του Παρμενίδη. Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι τα ακόλουθα: το ον είναι αγέννητο και ανώλεθρο, εν, παν συνεχές, αμετάβλητο, ομοιογενές και ομοιόμορφο, τέλειο ή ολοκληρωμένο από όλες τις πλευρές. Τα άτομα κινούνται με αμοιβαίες συγκρούσεις και προσκρούσεις. Οι συγκρούσεις ανάμεσα στα άτομα οδηγούν στην πλοκή τους, αν αυτά ταιριάζουν, ή στη διασπορά τους, αν δεν ταιριάζουν μεταξύ τους. Ο σχηματισμός των ατόμων προκύπτει από τη συνένωσή τους. Η έννοια του ατόμου είναι καθαρά θεωρητική και όχι εμπειρική έννοια.

§3 Ελεάτες (Παρμενίδης-Ζήνων) και ατομικοί: Διαφορές και ομοιότητες

Ι. Η βασική διαφορά της έννοιας του ατόμου από τα παραπάνω οντολογικά χαρακτηριστικά του όντος του Παρμενίδη είναι ότι το άτομο δεν είναι ένα, αλλά πολλά. Ο Δημόκριτος, προκειμένου να ξεπεράσει τις δυσκολίες της οντολογίας του Παρμενίδη, υποστήριξε ότι κατά κάποιο τρόπο υπάρχει και το μη ον: υπάρχει ως κενός χώρος. Όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης στο έργο του Μετά τα φυσικά, ο Λεύκιππος και ο Δημόκριτος υποστηρίζουν ότι «το ον είναι πλήρες και στερεό, το μη ον άδειο, δηλαδή κενό, και αραιό. Το κενό υπάρχει όσο και το σώμα, γι’ αυτό το μη ον υπάρχει όσο και το ον». Άλλη διαφορά ανάμεσα στους ατομικούς φιλοσόφους και στους Ελεάτες είναι ότι οι πρώτοι μιλούν για οντολογικό πλουραλισμό και ένα δυϊσμό αρχών: υπάρχει το πλήρες και το κενό, το ον και το μη ον. Οι Ελεάτες, απεναντίας, υποστηρίζουν ότι υπάρχει μόνο το ον και όχι το μη ον. Μιλούν δηλαδή για οντολογικό μονισμό: το ον είναι, ενώ το μη ον δεν είναι.

ΙΙ. Ο Δημόκριτος υποστηρίζει τη διαιρετότητα του όντος, όπως και τη δυνατότητα της κίνησης και της μεταβολής, σε αντίθεση με τους Ελεάτες και πρωτίστως τον Παρμενίδη που θεωρούν ότι το ον είναι έν, αδιαίρετο, ακίνητο και αμετάβλητο. Πώς την κατανοεί την ως άνω διαιρετότητα του όντος; Την κατανοεί ως εξής: το ον θρυμματίζεται σε άπειρα κομμάτια, που είναι ξεχωριστά μέσα στον κενό χώρο. Τα εν λόγω άπειρα κομμάτια ονομάστηκαν άτομα: είναι αδιαπέραστα και δεν μπορούν να κομματιαστούν παραπέρα.

ΙΙΙ. Κοινά στοιχεία ανάμεσα στους Ελεάτες και τους ατομικούς: το απόλυτο Είναι του Παρμενίδη και τα άτομα στον κενό χώρο είναι αιώνια, αμετάβλητα, αγέννητα και άφθαρτα, ομοιογενή, άτμητα και άπειρα. Αμφότερα βρίσκονται πέρα ή πίσω από την αισθητή πολλαπλότητα. Ο κόσμος των ατόμων, σαν το ον του Παρμενίδη, παραμένει απρόσιτος στην παρατήρηση. Ο κόσμος της εμπειρίας μας είναι απλό φαινόμενο. Ο Δημόκριτος διασπά την ενότητα της ουσίας σε άπειρα άτομα, όμοια ποιοτικά, ώστε να διασώζουν την ενότητα του κόσμου. Τα άτομα δεν επιδέχονται ποιοτικούς προσδιορισμούς, δηλαδή αντικειμενικές ιδιότητες. Οι ιδιότητές τους είναι υποκειμενικές, εκτός από το μέγεθος, σχήμα και βάρος που είναι αντικειμενικές ιδιότητες. Το χρώμα, η θερμοκρασία, η γεύση κ.λπ., τέτοιες ποιοτικές ιδιότητες προκύπτουν, κατά την αντιληπτική διαδικασία, από τα ερεθίσματα που προέρχονται από τα άτομα ή από τη συνένωση των ατόμων. Οι διαφορές στα αντικείμενα οφείλονται σε διαφορές του σχήματος, της διάταξης και της θέσης των ατόμων. Το γίγνεσθαι, δηλ. η ακατάπαυστη εναλλαγή των πραγμάτων, ανάγεται στις κινήσεις των ατόμων.

§4 Η σημασία της οντολογίας του Δημόκριτου

Ι. Με το να επιζητεί την αναγωγή των ποιοτικών προσδιορισμών σε ποσοτικούς, προετοιμάζει το έδαφος για τη νεότερη επιστήμη, της οποίας κύριο γνώρισμα είναι η ποσοτική αντίληψη του κόσμου ή για τον κόσμο. Αυτή η αντίληψη κυριαρχεί στο ατομικό πρότυπο και αποτελεί θεμελιώδη προϋπόθεση για τη γένεση της φυσικομαθηματικής επιστήμης. Η ατομική θεωρία, πράγματι, θα μπορούσε να αποτελέσει το κατάλληλο οντολογικό πλαίσιο για μια μηχανιστική φυσική, την οποία δεν είχαν συλλάβει ακόμα οι αρχαίοι ατομικοί. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, μια βασική αρετή του ατομικού προτύπου είναι ότι παρέχει δυνατότητες ποσοτικοποίησης των φαινομένων (Περί Ουρανού 303α4). Σε κάθε περίπτωση βέβαια, το εγχείρημα του Δημόκριτου δεν κατευθυνόταν προς μια μαθηματικοποίηση της φυσικής: έλειπε η έννοια της κίνησης με τη νεότερη σημασία, η γνώση της μηχανικής της κρούσης των σωμάτων και το πείραμα. Έλειπαν επίσης τα μαθηματικά, που θα μπορούσαν να αναλογούν στις τολμηρές θεωρητικές παραδοχές του. Έτσι δεν διατύπωσε νόμους κίνησης των φυσικών σωμάτων, αλλά έμεινε σε μια μεταφυσική σύλληψη της δομής των όντων.

ΙΙ. Ο Δημόκριτος άνοιξε το δρόμο που θα ακολουθούσε αργότερα η δυτική επιστήμη. Είναι ο δρόμος που οδήγησε στο μηχανιστικό κοσμοείδωλο, που από το 17ο αιώνα και μετά έμελλε να αποτελέσει το μεγάλο «παράδειγμα» της νεότερης επιστήμης. Η ατομική θεωρία αντικειμενικά έχει μηχανιστικό χαρακτήρα και από εδώ προκύπτει η εξηγητική της λειτουργία. Όλες οι μεταβολές στον κόσμο της εμπειρίας μας ανάγονται σε κινήσεις των αμετάβλητων ατόμων. Η παραδοχή αυτή οδηγεί περαιτέρω τον Δημόκριτο στην απόρριψη όλων των ποιοτήτων ως υποκειμενικών και στην αναγωγή τους στην αληθινή αιτία τους. Ποια είναι αυτή η αιτία; Τα άτομα που κινούνται στον κενό χώρο. Εδώ έχει την πηγή της η νεότερη θεωρία για τις πρωτεύουσες και δευτερεύουσες ιδιότητες των σωμάτων. Πρόκειται για καθαρά μηχανιστικό μοντέλο. Αυτό το μοντέλο ολοκληρώνεται με το να παραδέχεται ο Δημόκριτος μια τρίτη αρχή κοντά στα άτομα και το κενό.

§5 Η αρχή της αιτιότητας

Ι. Η τρίτη αρχή είναι η αρχή της αιτιότητας, η οποία αποτελεί το θεμέλιο της φυσικής αναγκαιότητας. Κατά τον Δημόκριτο τίποτα δεν γίνεται τυχαία, αλλά τα πάντα διέπονται από την αναγκαιότητα. Το ίδιο τονίζει και ο Λεύκιππος: η κίνηση διέπεται από το νόμο της ανάγκης. Ο Δημόκριτος υποστηρίζει ότι η κίνηση των ατόμων δεν έχει αρχή. Αποφεύγει έτσι την υιοθέτηση ενός μη υλικού αιτίου, δηλαδή μεταφυσικού, για την εξήγηση της κίνησης. Η κίνηση προκαλείται μόνο με κρούση των ατόμων. Τα άτομα και το κενό υπήρχαν πάντα· έτσι αναδύεται η υπόθεση ότι η κίνηση πρέπει να υπήρχε ανέκαθεν.

ΙΙ. Ο Αριστοτέλης επικρίνει τους ατομικούς, διότι δεν σκέφτηκαν ένα πρώτο κινούν αίτιο. Η επίκριση αυτή δεν φαίνεται εύλογη. Ωστόσο και η λύση που έδωσε ο Δημόκριτος ότι η κίνηση προκαλείται με κρούση των ατόμων δεν είναι ικανοποιητική. Η αντίληψη του Δημόκριτου για την ύλη είναι στατική. Τούτο συμβαίνει, γιατί δεν παίζει κανένα ρόλο στη θεωρία του η έννοια της δύναμης. Και δεν παίζει κανένα ρόλο, επειδή τα γνωρίσματα του ατόμου είναι αποκλειστικά γεωμετρικά, όπως μέγεθος-σχήμα κ.λπ. Η κίνηση δεν συνυφαίνεται με τη φύση της ύλης, της οποίας η ύπαρξη θεωρείται δεδομένη και αιώνια, όπως και η ίδια η κίνηση.

ΙΙΙ. Η κίνηση, όπως προαναφέρθηκε, δεν ανήκει στη φύση της ύλης για τον Δημόκριτο. Οι ατομικοί έχουν στατική αντίληψη για την ύλη, γι’ αυτό και ανάγουν την κίνηση των ατόμων στην πρόσκρουσή τους. Σύμφωνα λοιπόν με αυτό το πνεύμα, ένα άτομο μπορεί να κινηθεί από άλλο άτομο, έτσι ώστε κάθε κίνηση να προκύπτει από κινητικά αίτια. Ο Αριστοτέλης, ενόψει μιας τέτοιας εξήγησης των αιτίων της κίνησης, υποστήριξε πως το αίτιο της κίνησης θα πρέπει να αναζητηθεί σε μια διαφορετική από την ύλη αρχή, εφόσον η κίνηση δεν προσιδιάζει στην ύλη. Το ίδιο υποστήριξε και ο Αναξαγόρας. Κατ’ αυτό τον τρόπο, ο Αριστοτέλης αποφεύγει να υιοθετήσει μια δίχως αρχή αιτιακή αλυσίδα, δηλαδή αλυσίδα αιτίων.

§6 Η οντολογία των ατομικών ως βάση για την κοσμογονία τους

Η κοσμογονία των ατομικών βασίζεται στην οντολογία τους. Προηγείται η ύπαρξη των ατόμων και με βάση τη δική τους δομή και τους δικούς τους σχηματισμούς δημιουργείται η γη, δηλαδή ο κόσμος με την έννοια του (φυσικού) σύμπαντος. Η διαδικασία έχει όπως εκτίθεται παρακάτω. Αρχικά, σύμφωνα με τους ατομικούς, υπήρχαν τα κινούμενα άτομα και το κενό. Αυτά τα άτομα σχηματίζουν κάποτε, για άγνωστο λόγο, μια δίνη που διαχωρίζει τα όμοια από τα ανόμοια και συγκεντρώνει στο κέντρο τα μεγαλύτερα άτομα, δημιουργώντας τη γη. Την ίδια στιγμή τα μικρότερα άτομα ωθούνται προς τα έξω. Το σύνολο τυλίγεται από ένα είδος μεμβράνης ή χιτώνα. Άλλα άτομα έρχονται σε επαφή με την περιστρεφόμενη μάζα και παρασύρονται μέσα στη μεμβράνη. Άλλα από αυτά αναφλέγονται λόγω της ταχύτητας περιστροφής και σχηματίζουν έτσι τα ουράνια σώματα. Οι ατομικοί δέχονται ότι υπάρχουν αναρίθμητοι κόσμοι που γεννιούνται και αφανίζονται, με βάση το εξής σκεπτικό:
‒υπάρχουν αναρίθμητα άτομα και ένα άπειρο κενό.
‒Επομένως δεν μπορεί να σχηματίστηκε μόνο ένας τέτοιος κόσμος. Δεν υπάρχει λόγος γι’ αυτό.
‒ Όλοι οι κόσμοι δεν έχουν την ίδια δομή.
‒Δεν έχουν όλοι τον ίδιο αριθμό ουρανίων σωμάτων και σε ορισμένους δεν υπάρχει ζωή.
‒Η κοσμογονική διαδικασία έχει τυχαίο χαρακτήρα και γι’ αυτό δεν παράγει το ίδιο αποτέλεσμα.