Αλλά μετά συμβαίνει ξαφνικά κάτι περίεργο και απροσδόκητο. Μερικά σκουλήκια -ή αλλιώς, μερικά από τα πλάσματα στα οποία έχουν εξελιχθεί τα σκουλήκια σαν αποτέλεσμα αυτού του ανταγωνισμού εξοπλισμών- φτάνουν σε κάποιο επίπεδο πολυπλοκότητας που αποκτούν συνείδηση. Δεν ξέρουμε ούτε πώς ούτε πότε συνέβη αυτό. Συνέβη όμως. Και ήταν άραγε ευλογία ή κατάρα;
Όταν φτάνουν σε κάποιο σημείο πολυπλοκότητας οι απόγονοι των σκουληκιών και αποκτούν συνείδηση, τότε ο καθένας απ’ αυτούς είναι πλέον σε θέση να συνειδητοποιήσει πώς τα καταφέρνει με το θέμα του ανταγωνισμού για την ενέργεια. Χοντρικά, αυτό που σηματοδοτεί ότι η μάχη εξελίσσεται ευνοϊκά το λέμε «απόλαυση» ή «ευχαρίστηση». Το αντίθετο το λέμε «πόνο». Όταν πηγαίνουν καλά τα πράγματα, θα συνεχίσουν να πηγαίνουν καλά με την προϋπόθεση ότι δεν θα αλλάξει τίποτα. Όταν όμως δεν πηγαίνουν καλά, κάτι πρέπει να γίνει γιατί πολύ σύντομα δεν θα υπάρχει πια η δυνατότητα να συνεχίσει κανείς να δίνει τη μάχη, είτε επρόκειτο να την κερδίσει είτε επρόκειτο να τη χάσει. Συνεπώς η συνείδηση των παιδιών του σκουληκιού χρειάζεται να είναι πολύ περισσότερο ευαισθητοποιημένη για την περίπτωση αρνητικής έκβασης μιας μάχης για ενέργεια, παρά για το αντίθετο. Άρα, αν δεν είναι απίστευτα τυχερό ένα πλάσμα με συνείδηση, έχει πολύ περισσότερες πιθανότητες να υποφέρει απ’ ό,τι να ευχαριστιέται. Κι αυτό σημαίνει ότι ο πόνος που βιώνει κατά τη διάρκεια της ζωής του επισκιάζει την ευχαρίστηση.
Γι’ αυτό και δεν το πολυπαίρνουμε είδηση όταν τα πράγματα πηγαίνουν καλά.
Όμως η πιο σημαντική ερώτηση είναι εκείνη που δεν μοιάζει να την είχε καν λάβει υπόψη του ούτε ο Schopenhauer: Πώς είναι δυνατόν να υπάρξουν πράγματα όπως η ανεκτικότητα, η υπομονή, η φροντίδα και η αγάπη σ’ έναν κόσμο που λειτουργεί με όρους ανταγωνισμού με μηδενικό άθροισμα για την ενέργεια;
Η αγάπη είναι ένα περίεργο προβληματάκι. Πρώτα απ’ όλα, είναι συμβατή με τις δύο αρχές της θερμοδυναμικής. Στο κάτω-κάτω, δημιουργήθηκε μέσα σε ένα σύμπαν που στηρίχθηκε σ’ αυτές τις αρχές. Είναι λοιπόν συμβατή με τους νόμους της θερμοδυναμικής με την έννοια ότι δεν την αποκλείουν. Αλλά καμιά φορά, όταν παίζεις κάποιο σπορ, και κάποιος κάνει κάτι που είναι μεν νόμιμο αλλά είναι αμφισβητήσιμο, δηλαδή δημιουργεί ερωτηματικά, λέμε πως αυτό που έκανε δεν ήταν σύμφωνο με το πνεύμα του παιχνιδιού. Κάτι τέτοιο συμβαίνει και με την αγάπη. Γιατί μπορεί να είναι σύμφωνη με το γράμμα του νόμου, αλλά μοιάζει να έχει τσαλαπατήσει άγρια το πνεύμα του μεγάλου παιχνιδιού της ζωής. Γιατί η πιο προφανής συνέπεια των δύο νόμων της θερμοδυναμικής είναι πως η ζωή θα γινόταν αρένα ανταγωνισμού για την ενέργεια με μηδενικό άθροισμα. Και τότε, εντελώς απροσδόκητα, συνέβη κάτι απίθανο: πέρασε μέσα στην αρένα και η αγάπη. Πώς είναι δυνατόν να προκύψει από τον ανταγωνισμό για την ενέργεια με μηδενικό άθροισμα κάτι τόσο ασύστολα αντίθετο προς το πνεύμα αυτού του ανταγωνισμού;
Για να προστατέψουν τον εαυτό τους και την ενέργεια τους -που ήταν το μόνο μέσο επιβίωσης στο μεγάλο παιχνίδι της ζωής- μερικοί από τους απογόνους του σκουληκιού ανέπτυξαν ένα σκληρό κέλυφος. Εκείνοι πάλι που ήθελαν να τους κλέψουν την ενέργεια ανέπτυξαν δόντια. Κάποια άλλα υποψήφια θύματα βρήκαν μεθόδους να μετακινούνται ώστε να σώσουν την ενέργεια τους από αυτούς που θα τους την έκλεβαν. Αυτοί που προσπαθούσαν να τους την κλέψουν ανέπτυξαν πόδια για να κυνηγήσουν τα θύματα τους και νύχια για να τα αρπάζουν. Και τότε, κάποια στιγμή, ορισμένοι από τους απογόνους του σκουληκιού σχημάτισαν ομάδες. Είτε για να προφυλαχτούν πιο αποτελεσματικά από εκείνους που τους κυνηγούσαν, είτε για να κυνηγήσουν πιο αποτελεσματικά κάποιους άλλους. Η ιστορία έδειξε πως αυτή η λύση ήταν μια αποτελεσματική και σταθερή στρατηγική στην εξέλιξη των ειδών.
Όταν ξεκίνησαν να σχηματίζονται αυτές οι ομάδες ήταν μικρές: ένας περιορισμένος κύκλος αποτελούμενος από γονείς και παιδιά. Τίποτα παραπάνω. Αλλά κάποιοι από τους απογόνους του σκουληκιού σχημάτισαν αργότερα μεγαλύτερες ομάδες. Πάντως, ανεξάρτητα από το μέγεθος τους, δεν πρέπει να ξεχνάμε γιατί δημιουργήθηκαν αυτές οι ομάδες. Κάθε πλάσμα είχε μεγαλύτερες πιθανότητες να επιβιώσει και να περάσει τα γονίδια του στους επόμενους, αν ήταν μέλος της ομάδας. Η ομάδα ωφελούσε τα άτομα που την αποτελούσαν – τόσο τα ίδια τα άτομα όσο και τα γονίδια τους. Αυτός ήταν ο μοναδικός λόγος της εμφάνισης της στην εξελικτική διαδικασία.
Και τώρα προκύπτει το εξής πρόβλημα. Ας υποθέσουμε πως έχουμε μια ομάδα από άτομα. Όλα αυτά τα άτομα ανήκουν τελικά στην ομάδα για να επωφεληθούν. Απ’ ό,τι φαίνεται, όμως, η ομάδα θα είναι ασταθής, θα την κατατρύχουν οι διαμάχες, τα αντικρουόμενα συμφέροντα, οι καβγάδες. Πώς μπορείς να διατηρήσεις τη συνοχή μιας ομάδας; Στην περίπτωση κάποιων ειδών -τα μυρμήγκια, οι τερμίτες και οι μέλισσες είναι καλά παραδείγματα- ακόμα και αξιοθαύμαστα μεγάλες ομάδες διατηρούν τη συνοχή τους με ανεπαίσθητα χημικά σήματα. Αλλά κάποιοι άλλοι απόγονοι του σκουληκιού εξελίχτηκαν σε εντελώς διαφορετικά πλάσματα. Απέκτησαν αισθήματα. Αυτά λοιπόν τα πλάσματα ήταν εύφορο έδαφος για να αναπτυχθεί μια εντελώς διαφορετική στρατηγική στην πορεία της εξέλιξης· αυτά τα πλάσματα, μέσω τυχαίας γενετικής μετάλλαξης και φυσικής επιλογής άρχισαν να αγαπούν το ένα το άλλο.
Αλλά αυτό δεν ήταν αρκετό. Παρόλο που κάποια απ’ αυτά τα πλάσματα αγαπούσαν το ένα το άλλο και λειτουργούσαν ανάλογα, η εξέλιξη έπρεπε να δει τι θα κάνει με εκείνα τα οποία, για οποιονδήποτε λόγο, δεν αισθάνονταν αυτά που θα έπρεπε να αισθάνονται κι επομένως δεν ήταν διατεθειμένα να συμπεριφερθούν όπως όριζε η ομάδα. Για αυτά τα μέλη της η ομάδα πήρε μέτρα: Για τη διατήρηση της συνοχής της, έπαιξαν σημαντικό ρόλο οι κυρώσεις, οι όλο και πιο αυστηρές τιμωρίες, που έφταναν στο σημείο να εξοστρακίσουν κάποιον από την ομάδα, ή να του επιβάλουν ακόμα και τον θάνατο. Αλλά αν κοιτάξουμε κάποια από τα πιο πρόσφατα προϊόντα της εξέλιξης των ειδών, τα θηλαστικά που ζουν σε αγέλες -τα κογιότ, τους λύκους, τους πιθήκους και τις μαϊμούδες, ακόμα και τους ανθρώπους- βλέπουμε ότι δεν είναι αλήθεια πως η συνοχή των ομάδων τους στηρίζεται μόνο στην απειλή της τιμωρίας. Μια ανθρώπινη κοινωνία που θα έμενε ενωμένη μόνο εξαιτίας αυτής της απειλής θα ήταν μια κοινωνία κοινωνιοπαθών. Ίσως να την πλησιάζουν αυτή την κατάσταση κάποιες αδελφότητες εγκληματιών, αν και υποπτεύομαι πως ούτε σ’ αυτό τον χώρο δεν αποτελούν την πλειοψηφία. Είναι πάντως σαφές πως αυτό είναι ένα εξαιρετικά λανθασμένο μοντέλο ανθρώπινης κοινωνίας συνολικά.
Για τους περισσοτέρους από μας που δεν είμαστε κοινωνιοπαθείς, είναι φυσικό -βιολογικά φυσιολογικό- να συμπαθούμε ο ένας τον άλλο, να νοιαζόμαστε για τους άλλους, να ευχαριστιόμαστε την παρουσία τους, να χαιρόμαστε την παρέα τους, και να λυπόμαστε για την απουσία τους. Όλα αυτά είναι φυσιολογικά: η απουσία αυτών των αισθημάτων δείχνει πως κάτι δεν πήγε καλά σε βιολογικό επίπεδο. Αυτά τα αισθήματα -αυτά τα κοινωνικά ένστικτα, όπως τα ονόμαζε ο Δαρβίνος- είναι η κόλλα που κρατάει ενωμένα σε ομάδες τα κοινωνικά θηλαστικά. Επομένως, αυτά τα αισθήματα αγάπης εξοπλίζουν καλύτερα ένα ζώο για να ανταγωνιστεί τα υπόλοιπα στη μάχη για την ενέργεια με μηδενικό άθροισμα.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου