Σε αυτό και στο επόμενο μέρος Β', θα δούμε κατά πόσον και για ποιον λόγο έχει εξιδανικευτεί η ελληνική αρχαιότητα, αν αυτό τελικά το αξίζει, αλλά και την αντιστοιχία με το Βυζάντιο. Ειδικά στο επόμενο Β' μέρος, θα γίνει μια εξειδίκευση στις διώξεις κάποιων αρχαίων φιλοσόφων, που σύγχρονοι απολογητές τις φέρουν σαν ένδειξη σκοταδισμού της ελληνικής αρχαιότητας.
Ένα από τα θέματα που θέλω να ξεκαθαρίσω, αφορά τους φανατικούς αρχαιόπληκτους που θαυμάζουν το αρχαίο ελληνικό κλέος, αλλά δεν έχουν ιδέα για ποιον λόγο θαυμάζεται ο Ελληνισμός. Εντυπωσιάζονται από τα ηρωικά κατορθώματα των Ελλήνων και ταυτόχρονα αγνοούν, ή θέλουν να αγνοήσουν, ότι πάρα πολλές χώρες και εθνότητες έχουν εμφανίσει και ήρωες και κατορθώματα. Εντυπωσιάζονται από φιλοσοφικά τσιτάτα (αληθή ή ψευδή) που κυκλοφορούν στα ΜΚΔ, αλλά αγνοούν την ουσία και την χρησιμότητα των ιδεών αυτών, ή σημασία της ουσίας και της πολυμορφίας της σκέψης τους. Έτσι, θα γίνει μια πρόχειρη προσπάθεια ξεκαθαρίσματος των εννοιών και της συμβολικότητας που απέκτησαν.
1. Ονομασίες
Οι διαφοροποιήσεις στις αρχαίες εποχές και η αντίστοιχη ονοματοθεσία, όπως Μεσαίωνας, Αναγέννηση, ελληνικός ή κινέζικος πολιτισμός, διάφορες εποχές κ.λπ., γίνονται για να μας διευκολύνουν να ξεχωρίσουμε διαφορετικές καταστάσεις, διαφορετικές κοινωνίες, που τις ορίζουμε σχετικά αυθαίρετα μέσα σε κάποια χρονικά ή εθνοτικά πλαίσια, αλλά φυσικά δεν είναι απόλυτες, ούτε σημαίνει ότι οι αντίστοιχοι άνθρωποι είχαν αντίστοιχη συνείδηση όπως θέλουμε να τους διαφοροποιήσουμε.
Παρόλα αυτά μέσα σε αυτές τις ονομασίες που βγήκαν για την διευκόλυνσή μας, υπάρχουν κάποια κοινά στοιχεία που μας βοηθούν να τις ξεχωρίσουμε από τις άλλες. Έτσι, χρησιμοποιούμε συχνά αυτές τις ονομασίες για να ξεχωρίσουμε κουλτούρες ή περιόδους, από κάποια κοινά στοιχεία που υπήρχαν, τα οποία σηματοδότησαν και την διαφορετικότητά τους. Δεν πρέπει φυσικά να ξεχνάμε ότι όλες αυτές οι καταστάσεις είναι ρευστές και μεταβάλλονται, λίγο ή πολύ, για να έχουμε την αλλαγή στην επόμενη ή διπλανή αντίστοιχη κατάσταση, που θα ονομάσουμε διαφορετικά. Μάλιστα αυτές οι αλλαγές που θεωρούμε σημαντικές, μπορεί να μην επηρέαζαν καν τον πολύ κόσμο και όσο και για εμάς να είναι σημαντικές για τότε δεν ήταν κάτι αξιομνημόνευτο.
Ήταν για παράδειγμα ο Μεσαίωνας όντως τόσο σκοτεινός;
Όχι απόλυτα. Υπήρξαν περιοχές που κατά καιρούς κάποιες κοινωνίες ευημερούσαν και ξεχώριζαν από τις άλλες. Μέσα στον Ύστερο Μεσαίωνα ξεκίνησε η Αναγέννηση της φιλοσοφίας και υπήρχαν ήδη σπαράγματα της Αναγέννησης της τέχνης για να φθάσουμε στην πραγματική Αναγέννηση.
Γιατί όμως ο Μεσαίωνας κατέληξε το συνώνυμο του οπισθοδρομικού;
Γιατί ακολούθησε η Αναγέννηση και αυτό που αναγεννήθηκε εκεί ήταν η δυνατότητα του ανθρώπου για ελεύθερη έκφραση που την είχε χάσει στον Μεσαίωνα.
Πώς την έχασε;
Με την επιβολή του Χριστιανισμού και της μονοδοξίας.
Πώς ξεχωρίζουμε αυτές τις αλλαγές στην ελευθερία της έκφρασης;
Μα από την φιλοσοφία και την τέχνη. Η μεν τέχνη περιορίζεται μέσα σε συγκεκριμένα όρια και γίνεται σχεδόν στρατευμένη στην νέα ιδεολογία, χάνει την φυσιοκρατία της και την ελευθερία της προσπαθώντας να δείξει συγκεκριμένου είδους “πνευματικότητα”, γίνεται μετωπική χωρίς τρίτη διάσταση, ειδικά στους ναούς θυμίζει κόμικ που λέει μια ιστορία για λόγους προπαγάνδας. Η δε φιλοσοφία περιορίζεται και φιμώνεται μετά την δολοφονία της Υπατίας και ολοκληρωτικά εξαφανίζεται με το κλείσιμο της Σχολής των Αθηνών από τον Ιουστινιανό. Ακολούθως, ό,τι απέμεινε ταυτίζεται με την θεολογία και γίνεται ξεκάθαρα όργανο υποστήριξης της Εκκλησίας.
Πότε επανέρχεται η μεγαλύτερη ελευθερία αυτή στην έκφραση του ανθρώπου;
Με την αποδέσμευση της φιλοσοφίας από την θεολογία και την αποδέσμευση της τέχνης από τα συγκεκριμένα πρότυπα που φάνηκε στην Αναγέννηση.
Τί άλλαξε για τον κόσμο που ζούσε στην Αναγέννηση;
Πρακτικά τίποτα. Υπήρχε μια σταδιακή άνοδος της αστικής τάξης, αλλά στην ουσία ζούσαν το ίδιο όπως και πριν, αλλά επειδή στον πνευματικό και καλλιτεχνικό τομέα (που απασχολούσε λίγους είναι η αλήθεια), γινόταν μια κοσμογονία, αυτές οι αλλαγές θα φανούν στις επόμενες εποχές που θα φέρουν επαναστάσεις, τόσο πολιτικές όσο και επιστημονικές, θα φέρουν τον Διαφωτισμό και θα αλλάξει τελικά όλο το τοπίο σε όλους.
Νομίζω ότι με τα χοντροκομμένα ίσως παραδείγματα αυτά, μπορούμε να κατανοήσουμε πως και γιατί ξεχωρίζουμε τις διάφορες εποχές και τι τελικά σημαίνει αυτό.
2. Εποχές
Όλοι αυτοί που περιλαμβάνουμε σήμερα στην έννοια του ελληνικού πολιτισμού δεν ήταν ενωμένοι θεσμικά, είχαν έντονες διαφορές και διενέξεις μεταξύ τους και αν μπορούσαμε να ρωτούσαμε τη γνώμη τους ίσως δεν θα συμφωνούσαν με την δική μας στο πως τους διακρίνουμε ή τι χαρακτηριστικά τους δίνουμε. Υπάρχουν επίσης διακριτές χρονικές εποχές στις οποίες επίσης έχουμε διαφορές. Συνοπτικά σήμερα ο ελληνικός πολιτισμός περιλαμβάνει την Μυκηναϊκή, την Μινωική, την Γεωμετρική Εποχή (Ηρωική), την εμφάνιση της δημοκρατίας και την κραταίωση της κλασσικής Αθήνας (Κλασική Εποχή), την εμφάνιση των σοφιστών, τον εμφύλιο (Πελοποννησιακό Πόλεμο) που αποδυνάμωσε την Νότια Ελλάδα, την ανάπτυξη της Θήβας και μετά της Μακεδονίας, την εξάπλωση στην Ανατολή και ταυτόχρονα την διάχυση της ελληνικής κουλτούρας σε αυτήν και την ανάπτυξη της επιστήμης, αυτό που λέμε Ελληνιστική και τέλος την υποταγή όλων στους Ρωμαίους που επίσης επηρεάστηκαν πολιτιστικά από τους Έλληνες, την γνωστή ως Ρωμαϊκή Εποχή.
Μέσες άκρες κάτι παρόμοιο μπορεί να πει κανείς και για το Βυζάντιο. Παρά την ενιαία κρατική οντότητα, στην διάρκειά του είχε έντονες αντιφάσεις και διαφορές, ενώ σε επίπεδο πολιτισμού ακόμα μεγαλύτερες, γιατί περιελάμβανε πάρα πολλές εθνότητες με διαφορετικές κατανοήσεις και κουλτούρες, παρά κάποια κοινά που είχαν επιβληθεί και ασχέτως αν εμείς λόγω γλώσσας έχουμε πληροφορίες περισσότερο από το ελληνόφωνο τμήμα του. Στις τρεις δε εποχές που το χωρίζουμε βλέπουμε κολοσσιαίες αλλαγές.
Η Πρώιμη Βυζαντινή είναι η συνέχεια και το τέλος της Ύστερης Αρχαιότητας. Ήταν περισσότερο ρωμαϊκή και με έντονες ελληνιστικές πολιτιστικές επιδράσεις. Η Μέση Περίοδος περιλαμβάνει τους ιδιαίτερα σκοτεινούς χρόνους της εικονομαχίας, την πλήρη αλλαγή του τοπίου και των πόλεων, την μετατροπή του σε μεσαιωνικό βασίλειο, την απομάκρυνση από τη γνώση, μια αξιόλογη προσπάθεια Αναγέννησης που απέτυχε παταγωδώς, την αρχή της συρρίκνωσής του και την κατάλυσή του τελικά. Καταλύθηκε από τις έριδες που προκύπτουν εύκολα σε μια μοναρχία που δεν υπάρχει θεσμικά κατοχυρωμένος τρόπος αλλαγής και διαδοχής της εξουσίας πέρα από την συγγένεια και την ισχύ. Η Ύστερη Περίοδος ήταν μια σχεδόν φεουδαρχική κοινωνία στην οποία αν και εμφανίστηκε άλλη μια αποτυχημένη προσπάθεια Αναγέννησης, οδεύει ολοταχώς για την υποταγή στους Τούρκους και την παραμονή της στον Μεσαίωνα.
3. Προβλήματα των Ελλήνων
Πάμε τώρα στον ελληνικό πολιτισμό. Ήταν όντως τόσο σημαντικός για την ανθρωπότητα; Ήταν κάτι το ενιαίο και όλοι ξαφνικά έγιναν φιλόσοφοι και επιστήμονες; Ήταν όλοι τόσο ανδρείοι και λογικοί; Δεν υπήρχαν ηθικά, πολιτικά, κοινωνικά, οικογενειακά θέματα και ζητήματα που να είναι προβληματικά; Δεν είχαν δούλους; Δεν συμπεριφερόντουσαν στις γυναίκες ως κατώτερες; Δεν έκαναν χυδαίες τελετές με φαλλούς και άλλα τέτοια; Δεν είχαν θεούς που πήδαγαν όποιον ή οποίαν ήθελαν; Δεν σκότωσαν τον Σωκράτη; Δεν είχαν παιδεραστία ή τα ιερά πορνεία; Δεν είχε το Μαντείο των Δελφών τεράστια πολιτική επιρροή;
Αρχικά θα πρέπει να κατανοήσουμε ότι η κάθε εποχή ειδικά σε ηθικά θέματα, πρέπει να κρίνεται με τα κριτήρια τού τότε και μάλιστα του συγκεκριμένου τότε ανά τόπο, γιατί τα σημερινά έχουν αλλάξει και πολλοί κάνουν λογικά άλματα, η δε ηθική ήταν και είναι σχετική ανά τόπο και χώρα. Οι ίδιοι οι Έλληνες ήξεραν και είχαν σημειώσει (τουλάχιστον οι λόγιοι), την σχετικότητα της ηθικής ανάλογα με τον λαό (δες Ηρόδοτο 3.38.3). Επίσης να πούμε ότι σε όλες τις εποχές ζούσαν άνθρωποι και όχι άγιοι ή άγγελοι που είχαν και έχουν τις γνωστές τριβές, διαφορές, ηθικές πτώσεις, διακρίσεις και προβλήματα που κανένας -ισμός και φυσικά καμιά θρησκεία δεν έχει λύσει ποτέ.
Το Μαντείο των Δελφών και κάθε μαντείο ήταν η καταφυγή του ανθρώπου για να πάρει απαντήσεις από τους θεούς. Το αν έπαιρνε κατανοητή απάντηση ή αν ήταν διφορούμενη είναι άλλο θέμα. Δεν επέβαλε το Μαντείο τις θελήσεις του, απαντούσε μόνο σε σχέση με την ερώτηση και πιθανόν στις απαντήσεις να έπαιζε ρόλο και το οικονομικό υπόβαθρο του αιτούντα, που σήμαινε –αν επιβεβαιωνόταν ο χρησμός- πολλά και ακριβά αναθήματα. Δεν είχε καμία επίπτωση ηθική ή πραγματική η πιθανή αγνόηση των χρησμών του στους ανθρώπους. Δεν επέβαλε δόγμα ή ηθική. Έλεγε απλά τί, υποτίθεται, απάντησε ο θεός. Το πολύ η απάντηση να ήταν η θέληση του ιερατείου του για κάτι και προφανώς δεν ήταν δεσμευτική. Έχουμε εκατοντάδες τέτοιες απαντήσεις, οι περισσότερες δεν δείχνουν υποχρεωτικότητα. Αντίστοιχα στις πόλεις και στους άλλους ναούς, δηλαδή στην καθημερινή θρησκεία, δεν υπήρχε (κατά κανόνα) οργανωμένο ιερατείο, αλλά κληρωτοί ιερείς ή ιέρειες από τους πολίτες. Δεν μπορεί με τίποτα να συγκριθεί με το χριστιανικό ιερατείο επί Βυζαντίου, που ήταν οργανωμένο και πανίσχυρο, είχε μόνιμη διαπλοκή με την εξουσία, χωνόταν και είχε λόγο και επιβολή σχεδόν στα πάντα.
Όντως οι πρόγονοί μας, είχαν διαφορετική σχέση με τον έρωτα και το σεξ. Αγαπούσαν το σώμα και τον έρωτα και δεν μπορούμε σε αυτό να τους κατηγορήσουμε με τα σημερινά κριτήρια. Ο Χριστιανισμός με τον ανατολίτικο πουριτανισμό που τον διακατέχει και μας επηρεάζει σε έναν βαθμό ακόμα, μόλις επιβλήθηκε κατηγόρησε τους Έλληνες για την “ανηθικότητά” τους. Στην ουσία δεν μπορούσε να δεχτεί την ελευθερία που είχαν οι Έλληνες σε αυτόν τον τομέα, που θα μπορούσαμε να την παρομοιάσουμε σε κάποιο βαθμό με την κάπως καλύτερη σχέση με το σεξ και το σώμα μας που έχουμε σήμερα σε σχέση τουλάχιστον με τους προηγούμενους αιώνες.
Το θέμα της ομοφυλοφιλίας και της παιδεραστίας εκείνη την εποχή είναι μεγάλο να το αναπτύξουμε εδώ, πάντως ειδικά της παιδεραστίας όπως και του έρωτα ήταν κάτι πολύ περισσότερο από το σεξ όπως το φανταζόμαστε σήμερα και δεν είχε να κάνει με παιδιά όπως σήμερα, αλλά με νέους. Υπάρχει μια εξαιρετική παρουσίαση του θέματος με βάση τα αρχαία κείμενα εδώ.
Για την δουλεία υπάρχει εδώ μια παρουσίαση, όπως επίσης και το αντίστοιχο προβεβλημένο λήμμα στην Wikipedia που είναι αρκετά πλήρες και κατατοπιστικό. Είναι γνωστό φαντάζομαι ότι δούλους είχαν όλοι οι λαοί τότε και οι Εβραίοι και οι Βυζαντινοί και μάλιστα στην Κωνσταντινούπολη φαίνεται ότι υπήρχε σκλαβοπάζαρο, η δε Εκκλησία υποστήριζε την δουλεία ακόμα και σε όλη την Οθωμανοκρατία. Αξίζει όμως να θυμηθούμε ότι η τελευταία χώρα στον κόσμο που κατάργησε επισήμως την δουλεία, είναι η ορθόδοξη Αιθιοπία, και στην Ευρώπη η ορθόδοξη Ρωσία.
Για την θέση της γυναίκας έχω γράψει αυτό που δείχνει ότι η θέση της Αθηναίας, όσο και αν φαίνεται περίεργο, ήταν περιορισμένη και “προστατευμένη” εξαιτίας των προνομίων και της εξουσίας που είχαν οι πολίτες λόγω δημοκρατίας και όχι για λόγους ηθικής όπως έγινε επί Βυζαντίου. Στον αντίποδα ήταν οι Σπαρτιάτισσες που είχαν σχεδόν πλήρη ελευθερία και ισονομία, εκτός από την συμμετοχή στον Δήμο (Απέλλα). Θυμίζω όμως ότι ο δήμος στην αρχαία εποχή αποτελείτο μόνο από οπλίτες. Μόνο όσοι μπορούσαν να πολεμήσουν και να προστατέψουν την πόλη είχαν λόγο για την πόλη.
Οι μέτοικοι προφανώς και δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα και μου κάνει εντύπωση που αναφέρονται συχνά. Ακόμα και σήμερα αν κάποιος δεν αποκτήσει με νόμιμο τρόπο την ελληνική ιθαγένεια, δεν έχει πολιτικά δικαιώματα, γιατί να έχει τότε;
Το θέμα είναι ότι σε αντιδιαστολή με το Βυζάντιο για όλα αυτά, με εξαίρεση τους δούλους που υπήρχαν ίσως κάπως βελτιωμένοι νόμοι, η κατάσταση ειδικά στην πράξη ήταν χειρότερη. Πολιτικά δικαιώματα δεν είχε κανείς αν δεν καταγόταν από αυτοκρατορικό σόι. Και όσοι δεν ήταν από βασιλικό σόι και διακρίθηκαν ως αυτοκράτορες, ήταν περιπτώσεις που διακρίθηκαν στον στρατό ή στις συνωμοσίες. Φυσικά μιλάμε για ελάχιστους. Η θέση της γυναίκας χειροτέρεψε και το χειρότερο ηθικά ενώ ταυτόχρονα έχουμε και στην πλήρη άρνηση της συμμετοχής σε ιεροπραξίες. Ενώ στην αρχαία Ελλάδα μπορούσε και εμπλεκόταν συχνά σε ιερά δρώμενα ακόμα και ως ιέρεια, στον Χριστιανισμό μόνο ως διακόνησα μπορούσε να συμμετάσχει, ένας κατώτατος ιερατικός θεσμός που και αυτός καταργήθηκε. Αντίστοιχα στις Εκκλησίες καθόντουσαν ξεχωριστά στον γυναικωνίτη και οι εκκλησίες ήταν ο μόνος τυπικά (με βάση την ηθική τουλάχιστον) επιτρεπτός χώρος για να δει έστω εξ αποστάσεως το άλλο φύλλο, πέρα από το σπίτι ή τα συγγενικά σπίτια. Η ηθική τέλος άλλαξε λόγω Χριστιανισμού όπως αναφέρθηκε, το αν έγινε καλύτερη είναι θέμα διερεύνησης. Το ότι η ζωή είχε ακόμα μικρότερη αξία και λιγότερο ενδιαφέρον, δείχνει προφανή υποβίβαση.
Τέλος, ας θίξουμε άλλο ένα θέμα: Το θέμα του φασισμού και του ολοκληρωτισμού.
Θα μπορούσε να πει κάποιος ότι τότε που δεν υπήρχαν τα ανθρώπινα δικαιώματα, όλες οι κοινωνίες μέσες άκρες εμφάνιζαν φασιστικές-ρατσιστικές τάσεις. Δηλαδή θεωρήσεις που είχε η κυρίαρχη ελίτ ή όλη η κοινωνία, τις έκαναν δυσανεκτικές σε διαφορετικές ή νεοτερίζουσες απόψεις ή και ανθρώπους, ειδικά αλλόφυλους και εδώ μπαίνει το θέμα των φιλοσόφων που θα ασχοληθούμε στην επόμενη παρουσίαση. Υπάρχει όμως μια σαφής διαφορά· η ελληνική και κυρίως η ιωνική πολιτεία ήταν πολύ πιο ανεκτική στο διαφορετικό και για τον λόγο αυτό άνθισε και η τέχνη και η φιλοσοφία και για τον λόγο αυτό η Αθήνα γέμισε μέτοικους. Για τον λόγο αυτό και υπήρχε τεράστια πολυφωνία τόσο στην πολιτική όσο και στη φιλοσοφία. Το πόσο ανεκτική, είναι κάτι που δεν ήταν σταθερό σίγουρα, όμως δεν είχε σχέση με την συνέχεια του Βυζαντίου.
Υπήρχαν επίσης διαβολές και κόντρες όπως και σε κάθε εποχή. Εύκολα φαίνεται ότι ήταν μια ζωντανή και ανταγωνιστική κοινωνία που οι διαφορές αυτές εντείνονται και φυσικά υπήρχε και δεισιδαιμονία στα πλήθη. Δεισιδαιμονία όμως υπήρχε και στο Βυζάντιο όπως και σήμερα στην Ελλάδα της τρίτης χιλιετίας, που σε κάθε κανάλι της τηλεόρασης παρελαύνει και ένας αστρολόγος σχεδόν δίπλα στον μετεωρολόγο, ή που τα ευσεβή πλήθη προσκυνούν κάστανα, παντόφλες και άλλα “ιερά” κειμήλια. Στην ελληνική αρχαιότητα όμως παρά κάποιες τέτοιες σποραδικές ενδείξεις, ποτέ δεν υπήρξε τέτοια δεισιδαιμονία και ολοκληρωτισμός που επιβλήθηκε στο Βυζάντιο.
4. Σημαντικές διαφορές
Υπήρχαν όμως κάποια άλλα χαρακτηριστικά τους πολιτισμούς αυτούς σε διάκριση μεταξύ τους. Στην αρχαία Ελλάδα όλοι, παρά τους μεταξύ τους πολέμους και διαφορές, είχαν την αίσθηση μια κοινής καταγωγής από τις γνωστές τέσσερεις ελληνικές φυλές των Ιώνων, Αιολέων, Αχαιών και Δωριέων, αφού είχαν κοινή γλώσσα παρά τις μικροαλλαγές στις διαλέκτους, που τους ξεχώριζαν από τους βαρβάρους, δηλαδή όσους είχαν άλλη γλώσσα (=αλλόγλωσσους και σε επέκταση αλλοεθνείς, αργότερα (μετά τα περσικά) πήρε αρνητική χροιά). Είχαν δύο κοινά ιερά πανελλήνιας ακτινοβολίας, στους Δελφούς και στην Δωδώνη, και αγώνες επίσης πανελλήνιας εμβέλειας αθλητικούς και ποιητικούς, όπου και συχνά συνευρισκόντουσαν και συμμετείχαν, διαγωνιζόμενοι και ανταγωνιζόμενοι μεταξύ τους· ειδικά οι ολυμπιάδες καθόριζαν και το ετήσιο ημερολόγιο για όλους. Είχαν επίσης κοινά ή παρόμοια ήθη και έθιμα, κατανοώντας ότι ανήκουν σε μια κοινή κουλτούρα που ονομάστηκε από την Κλασική τουλάχιστον Εποχή ελληνική. Εύκολα λοιπόν μπορούμε να θεωρήσουμε ότι εθνοτικά, θρησκευτικά και πολιτιστικά όλος αυτός ο κόσμος ήταν ενιαίος.
Στο Βυζάντιο αντίστοιχα το μόνο κοινό ήταν η θρησκεία, φυσικά η νέα επιβληθείσα θρησκεία και οι ρωμαϊκοί αυτοκρατορικοί νόμοι. Γλώσσα κοινή δεν υπήρχε, στις δόξες του ομιλούνταν 72 διαφορετικές γλώσσες και προφανώς υπήρχαν και αντίστοιχες εθνότητες, που από παλιά είχαν τα δικά του ήθη, άσχετα αν ο Χριστιανισμός προσπάθησε όλα αυτά να τα ισοπεδώσει και ομογενοποιήσει κάτω από την δική του ιδεολογία. Η επίσημη γλώσσα μέχρι και τον έβδομο αιώνα ήταν τα Λατινικά και μετά τα Ελληνικά, λόγω της ολοκληρωτικής αποστέρησης των λατινόφωνων περιοχών. Όταν λέμε επίσημη, δεν εννοούμε ότι όλοι εκτός από τους ελληνικής καταγωγής μίλαγαν Ελληνικά, αλλά ήταν ή μόνη γλώσσα που μιλιόταν περισσότερο ειδικά στην Κωνσταντινούπολη και στο εμπόριο, όπως σήμερα (στην Ευρώπη) τα Αγγλικά. Κάποιοι ισχυρίζονται ότι επειδή οι λόγιοι ήταν όλοι ελληνόφωνοι το Βυζάντιο είχε ελληνική παιδεία. Που είναι και δεν είναι έτσι. Υπήρχαν και Κόπτες και Σύριοι (γλωσσικά) λόγιοι.
Ναι, στην Ύστερη Αρχαιότητα υπήρχε ακόμα ελληνική παιδεία, που σταδιακά κατά την Πρώιμη Βυζαντινή Εποχή μετατρέπεται σε ελληνόφωνη παιδεία όχι όμως ελληνική, αφού είχε μικρή έως καθόλου σχέση με τις ελληνικές αξίες που θα δούμε στη συνέχεια. Δυστυχώς οι αξίες αυτές χάθηκαν αφού ο ενεργός πολίτης μετατράπηκε σε παθητικό δούλο. Οι λίγοι που χρειαζόντουσαν ως μορφωμένοι για την διοίκηση και τις λειτουργίες του κράτους, ερχόντουσαν σε επαφή με επιλεκτικά κείμενα αρχαίων σοφών, όχι όμως για να μελετήσουν και να επεκτείνουν τις ιδέες τους, αλλά για να αντλήσουν επιχειρήματα για θεολογικούς ή άλλους λόγους και να μελετήσουν την περίτεχνη γλώσσα, ή να τα σχολιάσουν αρνητικά. Υπήρχε μάλιστα αυστηρή εντολή να απαρνηθούν τις ιδέες των αρχαίων. Το θέμα της παιδείας στο Βυζάντιο έχει αναλυθεί εδώ.
Επισήμως οι Βυζαντινοί θεωρούσαν ακόμα ότι ήσαν Ρωμαίοι, αλλά η κουλτούρα τους ήδη είχε μεταστραφεί και ο μέσος Βυζαντινός ελάχιστη σχέση είχε με τον Ρωμαίο της ρωμαϊκής εποχής. Ο Ρωμαίος αισθανόταν ακόμα την ελευθερία που του έδινε η ρεπούμπλικα, εμπιστευόμενος τους πατριώτες του στην Ρώμη ότι θα παλέψουν και θα φροντίσουν μέσω της Συγκλήτου για το κοινό καλό. Ο Βυζαντινός από τον έκτο αιώνα και μετά, ήξερε μόνο ότι εξαρτιόταν απόλυτα από τον αυτοκράτορα που έλπιζε να είχε την σωφροσύνη για το καλό του λαού.
Πάμε τώρα στον τομέα των καταστροφών…
Όντως, γίνανε λάθη και καταστροφές τόσο στην Ελλάδα, όπως αντίστοιχα έγιναν και στο Βυζάντιο. Πώς θα συγκρίνουμε την Σικελική Εκστρατεία με την καταστροφή στο Μαντζικέρτ; Την σφαγή των Μηλίων από τους Αθηναίους ή τον αλληλοσκοτωμό των Κερκυραίων με την σφαγή των Θεσσαλονικέων από τον Θεοδόσιο, των Σαμαρειτών, ή των στασιαστών του Νίκα από τον Ιουστινιανό, των Κρητικών από τον Φωκά ή των παυλικιανών από τον Βασίλειο Α’; Η μόνη διάκριση ήταν ότι η απόφαση για το οτιδήποτε, παίρνονταν από έναν δήμο με δημοκρατικές διαδικασίες και όχι έναν μονάρχη. Και ο μονάρχης και ο δήμος μπορούν να κάνουν ακραία λάθη, στο δήμο όμως μπορεί ευκολότερα στον διάλογο να πρυτανεύσει η λογική και τα πάθη να αμβλυνθούν, ενώ για έναν μονάρχη το ρίχνεις στα ζάρια για το επίπεδο λογικότητας και διάκρισης που μπορεί να έχει.
5. Σημαντικές αξίες
Μέχρι στιγμή δεν έχουμε βρει κάτι που να ξεχωρίζει, κάτι που να είναι όντως αξιομνημόνευτο για την κάθε περίοδο. Και όμως ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός θαυμάζεται σήμερα από πολύ κόσμο για κάποια κοινά που είχε, κάποιες σημαντικές και αξιομνημόνευτες αξίες. Ποιές είναι αυτές;
Το σημαντικότερο αγαθό, η σημαντικότερη αξία ήταν η ελευθερία και μάλιστα η πνευματική ελευθερία, και απόρροιες αυτού του αγαθού ήταν:
Η δημοκρατία και η κοινή ευθύνη και απόφαση για την πορεία και εξέλιξη του δήμου, η αγάπη στο ωραίο και υγιές ειδικά στο ανθρώπινο σώμα που εκφράζεται με την τέχνη, την άθληση και την ιατρική, η ελευθερία της έκφρασης όπως φαίνεται στην τέχνη, στο θέατρο, στην ποίηση, στην φιλοσοφία, στην ιστοριογραφία και στην ελευθερία να μιλάνε για τα πάντα, ο ορθολογισμός που ξεκίνησε σε αυτή ακριβώς την κοινωνία και την διανόηση, η διάθεση για την γνώση και η έρευνα για αυτήν και που οδήγησε στην επιστήμη και στην λογική διερεύνηση των πάντων. Μια άλλη αξία ήταν ο αγώνας για την διάκριση που δημιούργησε την άμιλλα, φυσικά και τον ανταγωνισμό. Τέλος, η ανάγκη τήρησης θεσμών και νόμων που θα έχουν διάρκεια και θα υποτάσσονται όλοι σε αυτούς.
Όλα αυτά εμφανίστηκαν και αναπτύχθηκαν για λόγους ιστορίας και γεωγραφίας μόνο εδώ, ή αναπτύχθηκαν σε έντονη διάκριση από οποιονδήποτε άλλο προγενέστερο ή σύγχρονο ή μεταγενέστερο πολιτισμό εκείνης της εποχής και κάποια από αυτά είχαν και θεσμικό χαρακτήρα. Για τον λόγο αυτό και όλα αυτά, ακόμα και όσα από αυτά υπήρχαν σε κάποιο βαθμό και αλλού, έχουν τις επίσημες απαρχές τους στην Ελλάδα και τις ονομασίες τους ελληνικές.
Όλα αυτά, είναι αυτά ακριβώς που θαυμάζει όλος ο κόσμος σήμερα σαν ελληνικό πολιτισμό εκτός από εμάς τους Νεοέλληνες. Εμάς, μας ενδιαφέρουν μόνο κάποια ανδραγαθήματα και κάποια τσιτάτα, ακόμα και αν τα απαριθμούμε όλα αυτά, δεν ξέρουμε την ουσία τους. Τα εκμεταλλευόμαστε όμως υποκριτικά, αφού αυτά μας φέρνουν τουρισμό από τους κουτόφραγκους που τον θαυμάζουν και έρχονται να δουν εδώ κάτι από τα απομεινάρια του.
Για τον λόγο αυτό και ο ελληνικός είναι Πολιτισμός με το “π” κεφαλαίο, γιατί ήταν ένας πολιτισμός που δέχεται και αφομοιώνει στοιχεία των άλλων, τα γονιμοποιεί, τα εξελίσσει και τα προσφέρει απλόχερα στους επόμενους. Γράφει ο Τ. Ζαχαρίου, η παρένθεση με τις αγκύλες δική μου:
Χαρακτηριστικά στοιχεία Πολιτισμού [που τον ξεχωρίζει από τους άλλους πολιτισμούς με το “π” μικρό], είναι η ύπαρξη χώρων αφιερωμένων στο σώμα (γυμναστηρίων, λουτρών, θεραπευτηρίων), χώρων συνάθροισης κοινού για αποφάσεις ή ψυχαγωγία (βουλευτηρίων, θεάτρων, σταδίων), χώρων αφιερωμένων στο πνεύμα, μάθησης και διατήρησης της γνώσης (σχολών, βιβλιοθηκών) και χαρακτηρίζεται επιπλέον από την ελεύθερη και ανεπηρέαστη έκφραση που φαίνεται άμεσα στην τέχνη και την φιλοσοφία. (Η Οφειλόμενη Συγγνώμη 42 υποσ. 50)
Όλα αυτά τα επιτεύγματα είναι αποτέλεσμα της Πόλης κράτους της ελληνικής κοινωνίας της αρχαίας εποχής, αλλά ακόμα και της αρχαίας θρησκείας που ήταν ανεκτική σε σχέση με τον Χριστιανισμό και δεν επέβαλε κανένα υποχρεωτικό δόγμα στο πνεύμα. Αυτές οι αξίες έκαναν τις πόλεις να ανθίζουν ακόμα και στην Ρωμαϊκή Εποχή, παρόλο που έχασαν την αυτονομία τους. Η ζωή γενικότερα είχε ενδιαφέρον και υπήρχε ζωντάνια παντού και στις πόλεις και στους αγρούς. Όλα αυτά σχεδόν στο Βυζάντιο αντιμετώπισαν καταστολή έως και διωγμό. Μεσολάβησε βέβαια και η αυτοκρατορική εποχή που βλέπουμε ήδη κάποιες αλλαγές να δομούνται, αλλά η οριστική ταφόπλακα μπήκε ξεκάθαρα στο Βυζάντιο.
Η ελευθερία μετατράπηκε σε δουλικότητα αρχικά στον θεό, φυσικά προς τον αυτοκράτορα και τον οιονδήποτε τοπικό αφέντη ή δυνατό και σε αυτό βοήθησε ο Χριστιανισμός και η Εκκλησία.
Η δημοκρατία καταλύθηκε τόσο σε κρατικό όσο και τοπικό επίπεδο, από την μία η Σύγκλητος έγινε καθαρά διακοσμητική και οι πόλεις χάνοντας την οικονομική τους αυτάρκεια μαράζωσαν.
Οι νόμοι αν και θεωρητικά ήταν συνέχεια του λαμπρού ρωμαϊκού δικαίου, έγιναν όργανο στα χέρια των δυνατών και της Εκκλησίας. Ελάχιστες φορές κατάφεραν κάποιοι αυτοκράτορες να φέρουν νόμους για την μικρή ιδιοκτησία και περιορισμό των δυνατών, αλλά σύντομα καταργήθηκαν από την πίεση της αριστοκρατίας και της Εκκλησίας (που θα πρέπει να τις βλέπουμε σαν ταυτισμένη και ενιαία τάξη), αυξάνοντας τις ανισότητες, καταργώντας την διάθεση για άμυνα, συρρικνώνοντας την μεσαία τάξη, οδηγώντας στην δουλοπαροικία.
Ποιά ήταν η χαρακτηριστική αξία του Βυζαντίου που σήμερα λατρεύεται και υμνείται από πολλούς νεο-Ρωμιούς;
Η μόνη κοινή και σταθερή αξία στο Βυζάντιο ήταν η πίστη· η πίστη σε μια ορθή δόξα, αυτή την επίσημη δόξα που όριζε η Εκκλησία.
Απόρροιες αυτής της αξίας ήταν η χριστιανική ηθική που κάλυπτε σχεδόν τα πάντα, ο μοναχισμός, ο αναχωρητισμός και η ενίσχυση του συγκεντρωτισμού και της μοναρχίας ως ελέω θεού.
Το πρόβλημα ήταν ότι ακόμα και μέσα στην Εκκλησία υπήρχαν πολλές δόξες και αυτό έφερε πολλές έριδες, μίση, καταστροφές, γενοκτονίες και τελικά συρρίκνωση. Το ότι έπρεπε να είναι κοινή όμως κανείς δεν αμφισβητούσε.
Η ελευθερία της έκφρασης καταργήθηκε αφού κάθε διαφορετική άποψη έτεινε να ομοιάζει με αίρεση, ή να αντιστρατεύεται το καθεστώς. Βιβλία και βιβλιοθήκες καίγονται με την αιτιολογία της αίρεσης ή της μαγείας. Κάθε διαφορετική γνώμη όχι απλά πατάσσεται αλλά συχνά εξαφανίζεται και αυτό επηρεάζει τους λόγιους και την γνώση. Η φιλοσοφία μετατρέπεται σε θεολογία. Είναι μια δουλική κοινωνία που η ζωή έχει ελάχιστη αξία και ακόμα λιγότερο ενδιαφέρον.
Γράφει ο Mango:
Έχει τόσο συχνά συζητηθεί η διείσδυση του ελληνισμού στον χριστιανισμό, ώστε τείνουμε να παραβλέπουμε ένα πολύ βασικό γεγονός: Το σχήμα της χριστιανικής ζωής, όπως το έθεσαν οι Πατέρες του 4ου αιώνα και διατηρήθηκε σε όλη τη βυζαντινή περίοδο, ήταν το άκρο αντίθετο του ελληνικού ιδεώδους της πόλεως. Μολονότι είχε βαθιά τις ρίζες του στην Αγία Γραφή, το χριστιανικό σχήμα αντανακλούσε επίσης την αυταρχική και πειθαρχική οργάνωση της Ύστερης αυτοκρατορίας. Είχε τις βάσεις του στην απόλυτη μοναρχία, την κοινωνική ακαμψία και την δουλικότητα. Έβλεπε τον υλικό κόσμο, τον κόσμο της σάρκας, με μια σχεδόν μανιχαϊστική φρίκη. Καθρέφτιζε επίσης την αστάθεια των καιρών, παρομοιάζοντας τον ενάρετο άνθρωπο με οχυρωμένη ακρόπολη. Αν και δεν χρειάζεται να φανταστούμε ότι ο μέσος Βυζαντινός ζούσε μια ζωή απόλυτα συμμορφωμένη προς την προπαγάνδα της Εκκλησίας, δεν υπάρχει αμφιβολία για το αποτέλεσμα ενός μηνύματος που επαναλαμβανόταν στη διάρκεια των αιώνων. (C.Mango, Βυζάντιο η αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης , 271)
Αυτός είναι και ο λόγος που υπάρχει η διαφοροποίηση μεταξύ Ελληνισμού και Βυζαντινισμού. Ο πρώτος συμβολίζει την ελευθερία, την ομορφιά, τη γνώση και την ζωή, ο δεύτερος τη πίστη και την υποταγή. Δεν είναι τυχαίο ότι από τις ιδέες αυτές, τις ίδιες της πίστης και της υποταγής, ξεκίνησε και το Ισλάμ (=υποταγή) και σάρωσε το Βυζάντιο. Σε αυτές αποβλέπουν σήμερα οι βυζαντινολάγνοι. Οι διαφορές αυτές στις σημαντικότατες αυτές αξίες, είναι και η αδυναμία να θεωρήσουμε ελληνικό το Βυζάντιο παρά τις κάποιες επιφανειακές ταυτίσεις που δείχνει. Για τον ίδιο λόγο δεν έχει και κανένα έρεισμα το ιδεολόγημα του ελληνοχριστιανισμού.
ΜΕΡΟΣ Β'
Διώξεις φιλοσόφων στην Αρχαία Ελλάδα και σύγκριση με το Βυζάντιο
Στο προηγούμενο Α' μέρος κάναμε μια συνολική σύγκριση των αξιών του Βυζαντίου και του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού στο οποίο φάνηκε το πολιτισμικό χάος που υπήρξε ανάμεσά τους. Ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός απέπνεε ελευθερία, χαρά, λατρεία για το ωραίο και υγιές, και διάθεση για γνώση. Ο βυζαντινός πολιτισμός σε αντίθεση την πίστη και την υποταγή. Μας έμεινε μια εκκρεμότητα για κάποιες περιπτώσεις δίωξης συγκεκριμένων φιλοσόφων στην αρχαιότητα που πρέπει να δούμε αναλυτικότερα, γιατί κάποιοι νέο-απολογητές κάνουν την τρίχα τριχιά.
Όταν καταλαβαίνεις ότι υποστηρίζεις ένα ολοκληρωτικό σύστημα όπως ήταν το Βυζάντιο αλλά κυρίως το εκκλησιαστικό κατεστημένο του και την ιδεολογία του, και όταν διαπιστώνεις ότι ο θεώρησή σου αυτή κατηγορείται για την απηνή δίωξη της άλλης άποψης, τότε και εφόσον είσαι υποκριτής, ψάχνεις να βρεις όσα ψήγματα αντίστοιχης μεταχείρισης μπορείς στους προηγούμενους, μεγαλύνοντας τα και θεωρώντας ότι έτσι οι θεωρίες σου και οι απορρέουσες πράξεις που οδήγησαν σε καταστροφές των “άλλων” καθαγιάζονται. Έτσι σήμερα υπάρχουν Νεοέλληνες χριστιανοί απολογητές που κατηγορούν την αρχαία Ελλάδα για σκοταδισμό και μια ενδεικτική μόνο σελίδα είναι εδώ.
Μια λοιπόν από αυτές τις σοφιστείες είναι ότι η αρχαία ελληνική θρησκεία και αρχαία ελληνική κοινωνία ήταν σκοταδιστική και καταδικαστική για την ελεύθερη σκέψη και ειδικά για τους φιλοσόφους και για να το δικαιολογήσουν αυτό, απαριθμούν κάποιους από αυτούς τους σοφούς που διώχθηκαν. Έτσι σήμερα θα ασχοληθούμε με το θέμα αυτό και θα κάνουμε φυσικά και αντίστοιχη σύγκριση με το Βυζάντιο.
1. Η αρχαία ελληνική κοινωνία
Αρχικά να πούμε ότι η αρχαία ελληνική κοινωνία δεν ήταν μια κοινωνία άβουλων και ήρεμων αγγέλων. Ήταν μια ζωντανή κοινωνία που η συνθήκη αυτή η οποία ξεκινάει από την άμιλλα και τελειώνει στον ανταγωνισμό, δηλαδή ο συνεχής αγώνας με νόμιμα και μη μέσα για διάκριση, επικρατούσε παντού. Αυτός είναι και ο λόγος που μαζί με την ελευθερία της σκέψης, κατάφερε να προχωρήσει και να συνθέσει καταστάσεις, κάτι που το Βυζάντιο δεν έκανε. Ο Νίτσε θεωρούσε ότι ο “Αγών” ήταν η κινητήρια δύναμη του Ελληνικού Πολιτισμού. Με αυτή τη λογική το να κατηγορήσει στην αρχαία μας εποχή κάποιος κάποιον άλλο για κάτι, ήταν το σύνηθες και δεν σήμαινε απαραίτητα την καταδίκη κάποιου ή τον σκοταδισμό της κοινωνίας, αλλά τα προσωπικά αισθήματα αυτού που προβάλλει το αίτημα αυτό. Αν η κατηγορία αυτή έφθανε στην Εκκλησία του Δήμου ή σε δικαστήριο, τότε φυσικά αλλάζει το πράγμα και εκεί η τοπική κοινωνία αποφασίζει δημοκρατικά αν ο κατηγορούμενος είναι επικίνδυνος ή όχι για να τιμωρηθεί. Και αν αποφασισθεί κάτι τέτοιο, είναι αποτέλεσμα ελεύθερης επιλογής του Δήμου ή του λαϊκού δικαστηρίου και για το καλό της πόλης.
Αντίστοιχα στο Βυζάντιο δεν υπήρχαν ενεργοί πολίτες αλλά άβουλοι υπήκοοι που δούλευαν για το συμφέρον του αυτοκράτορα. Δεν υπήρχε σαν αξία η άμιλλα, μόνο ο ανταγωνισμός στην δουλικότητα. Ποιος ήταν ο καλύτερος σε αυτήν και ποιος ξεχώριζε από αυτήν. Έτσι μια κατηγορία εύκολα κινούσε την κοινωνική ή πολιτική ή θρησκευτική κατακραυγή και οι διώξεις αυτών που είχαν λίγο διαφορετική άποψη από την κυρίαρχη, ήταν το σύνηθες. Γιατί η διαφοροποίηση σήμαινε αίρεση και η αίρεση στο Βυζάντιο ήταν κατακριτέα.
Αντίθετα στην Αρχαία Εποχή πάντα υπήρχε πολυφωνία και διαφορετικές ιδέες.
2. Η αρχαία θρησκεία
Ως προς την αρχαία ελληνική θρησκεία τώρα θα πρέπει να τονιστεί ότι δεν υπήρχε οργανωμένο ιερατείο, όπως έγινε επί Βυζαντίου, αλλά το σημαντικότερο δεν υπήρχε καθορισμένο δόγμα. Μια διαφοροποίηση στον τρόπο κατανόησης του θείου από αυτή των πολλών, δεν ήταν εξ ορισμού αρνητική όπως στο Βυζάντιο, ούτε είχε σημασία στο ποιοι ήταν αυτοί οι θεοί και για τον λόγο αυτό η κάθε πόλη τιμούσε άλλους θεούς και ήρωες από τις άλλες πόλεις. Εδώ κολλάει και ο βωμός “τω αγνώστω θεώ”, δηλαδή σε οποιονδήποτε θεό δεν είναι ακόμα γνωστός, αφού οι θεοί ήσαν άπειροι και όλοι άξιοι τιμής. Με αυτή τη λογική και οι ξένες λατρείες επίσης γινόντουσαν εύκολα αποδεκτές και δεν υπήρχε κανένας κοινά ξεκάθαρος τρόπος του πως ο κάθε ένας βλέπει τους θεούς και αυτό φαίνεται από τους φιλοσόφους και τις διαφορετικές τους απόψεις.
Αντίθετα στο Βυζάντιο υπήρχε αυστηρά υποχρεωτική μονοδοξία στο ένα και μοναδικό δόγμα που επέβαλε η Εκκλησία και αυτό με αποκλειστικό τρόπο ακόμα στην παραμικρή του λεπτομέρεια (η διαφορά του να θεωρείς τον Ιησού ομοιούσιο αντί του επίσημου ομοούσιου, ή αντίστοιχα η θεώρηση ότι η Παναγία ήταν χριστοτόκος αντί θεοτόκος, είχαν τραγικά αποτελέσματα) και κάθε τέτοια ή άλλου είδους απόκλιση τιμωρούταν σαν αιρετική για τον λόγο αυτό και σταμάτησε η φιλοσοφία.
Το σημαντικό όμως είναι ότι στην αρχαία Ελλάδα και στο καθεστώς της αρχαίας θρησκείας παρήχθη Πολιτισμός, ενώ στο Βυζαντίο και σε καθεστώς χριστιανισμού πίστη και υποταγή.
3. Έλληνες σοφοί και ο ολοκληρωτισμός του Βυζαντίου
Το σημαντικότερο επίτευγμα των Ελλήνων σοφών ήταν ότι ξεχώρισαν τον κόσμο των θεών από τον φυσικό κόσμο, και μελετούσαν τα φυσικά φαινόμενα με την λογική και όχι σαν αποτέλεσμα θεϊκής παρέμβασης. Αλλά και τους ίδιους τους θεούς άλλος τους έβλεπε κυριολεκτικά σαν υπερφυσικές οντότητες, άλλος σαν σύμβολα, άλλος σαν αδιάφορους για τον άνθρωπο, άλλος σαν οντότητες που δεν είχαν τίποτα το υπερφυσικό, άλλος σαν την θεοποίηση αρχαίων ηρώων και φθάσαμε στους Σοφιστές που ξεκάθαρα είπαν ότι είναι ανθρώπινες νοητικές κατασκευές δημιουργημένες για ηθικούς λόγους.
Στο Βυζάντιο δεν υπήρχε τέτοια δυνατότητα. Υπήρχε καθορισμένο και υποχρεωτικό δόγμα και κάθε διαφορετική παρέκκλιση από αυτό, αυτό που ήταν επίσημο, ήταν εξορισμού καταδικαστέα. Η δε φύση τέλος ήταν επίσης εξορισμού πλήρως ελεγχόμενη από τον Θεό κατά τη Βυζαντινή Εποχή. Κάθε διαφοροποίηση σε αυτές τις θέσεις μπορούσε να βλάψει το δόγμα και αποφεύγεται από τους λόγιους με αυτολογοκρισία και όσοι ξέφευγαν και το έκαναν, είχαν συχνότατα προβλήματα.
Η βασική διαφορά ήταν ο ολοκληρωτισμός με την σύγχρονη έννοια. Στην αρχαία εποχή ναι μεν όλοι απέβλεπαν στο καλό της πόλης και αν αυτή θεωρούσαν ότι κινδύνευε μπορούσε κάποιος να τιμωρηθεί για αυτό, αλλά με τα έργα του. Το τι πίστευε ελάχιστα ενδιέφερε. Στο Βυζάντιο όμως η πίστη ήταν η πιο σημαντική αξία και έπρεπε να είναι κοινή για όλους και να συμπίπτει με την επίσημη του κράτους. Αυτό είναι που στην νεότερη εποχή προσπαθεί ο ολοκληρωτισμός, την ολοκληρωτική υποδούλωση του πνεύματος του ανθρώπου σε μια ιδεολογία. Το Βυζάντιο ήταν μια ολοκληρωτική κοινωνία όπως θα δούμε και σε επόμενη δημοσίευση.
4. Ο Αγών σαν αξία
Μιλήσαμε πριν για τον Αγώνα που ήταν μια σημαντική αξία στον αρχαίο κόσμο. Στον πολιτικό τομέα αυτό έφερε την Δημοκρατία. Η δημοκρατία δεν είναι κάτι άλλο από την άμιλλα και τον ανταγωνισμό των προυχόντων ή φατριών που θέλουν εξουσία, ώστε πάντα να υπάρχει ένα δυνατό αντίπαλο δέος που σε κάθε λάθος των αντιπάλων θα επωφεληθεί, αλλά θα πρέπει να πείσει τον λαό για αυτό με επιχειρήματα και ο λαός να πάρει την απόφασή του. Στο Βυζάντιο το μόνο που ενδιέφερε τις διάφορες ελίτ ήταν η δουλικότερη εμφάνιση στον αυτοκράτορα ή ο προσεταιρισμός πιθανού διαδόχου. Δεν είχαν να πείσουν τον κόσμο, αλλά να σπρώξουν τις μάζες σε ακραίες καταστάσεις όταν υπήρχε για αυτές πρόβλημα και σε αυτό χρησιμοποιούσαν συχνά την Εκκλησία. Ο ενεργός πολίτης έγινε μαζάνθρωπος και η θρησκεία ένα μέσο ελέγχου του. Αυτό δεν υπήρχε στην αρχαία Ελλάδα σε αυτή τη μορφή.
Στην διανόηση της αρχαίας Ελλάδας ο “Αγών” αυτός έφερε τις διαφορετικές φιλοσοφικές σχολές, που από τις ξεχωριστές μεθόδους ή συμπεράσματα της κάθε μίας, προέκυπτε μια σύνθεση ή κάτι διαφορετικό. Επειδή όμως οι φιλόσοφοι δεν έχουν εξουσία στα πλήθη όπως έχουν οι πολιτικοί, οι δε θέσεις τους προωθημένες σε σχέση με τα πλήθη, είναι προφανές ότι η θέση τους ήταν πιο επισφαλής σε περίπτωση διαβολής και η διαβολή τότε ήταν κάτι το σύνηθες. Άλλωστε θα δούμε ότι πολλοί φιλόσοφοι στην Αθήνα ήσαν έποικοι και όχι γηγενείς, άρα η θέση τους ακόμα πιο επισφαλής. Δεν μπορούμε όμως επ’ ουδενί να παρομοιάσουμε τις δύο αυτές διαφορετικές καταστάσεις της διανόησης της αρχαίας μας εποχής και του Βυζαντίου.
Σε μια δημοκρατική κοινωνία όποιος έπειθε τους πολίτες ή τα αντίστοιχα δικαστήρια για την ανηθικότητα ή επικινδυνότητα κάποιου, μπορούσε να τον εξορίσει ή να τον καταστρέψει. Αυτό ήταν μια καθαρά δημοκρατική θέση, άσχετα αν σήμερα επηρεασμένοι από τα Δικαιώματα του Ανθρώπου που θεσπίστηκαν τον δέκατο όγδοο αιώνα μετά από την Γαλλική Επανάσταση, ξέρουμε ότι αυτά δεν μπορούν να μπαίνουν ποτέ στην βάσανο της λαϊκής ετυμηγορίας. Τότε όμως ήταν μια απόδειξη ότι η δημοκρατία δουλεύει και ότι δεν αφήνει κανέναν να ξεχωρίσει πολύ από τους άλλους γιατί τότε μπορεί να γίνει επικίνδυνος για το σύνολο (φόβος να γίνει τύραννος). Το είδαμε αυτό στον εξοστρακισμό του Αριστείδη του Δίκαιου. Βέβαια η ίδια η αθηναϊκή πολιτεία κατάλαβε ότι ο εξοστρακισμός είχε ξεφύγει τελείως από την αρχική του έννοια και στην εξέλιξή της τον κατάργησαν. Δεν έπαψαν όμως φυσικά οι διαβολές και οι συγκρούσεις μέσα στο καθεστώς του Δήμου. Και ο Δήμος είχε αξία και ήταν σημαντική αξία.
Η αρχαία κοινωνία μπορεί ίσως να έβλεπε με καχυποψία την έντονη κοινωνική διάκριση, όχι όμως τις ιδέες και το αποτέλεσμα ήταν ότι μέσα σε εκατό χρόνια εμφανίστηκαν εκατοντάδες φιλόσοφοι που τους περισσότερους από αυτούς τους μνημονεύουμε ακόμη σήμερα, γιατί παρά την λογοκρισία της φιλοσοφίας και το μίσος για την αρχαία διανόηση κατά τη Βυζαντινή Περίοδο, οι ιδέες τους και κάποια κείμενά τους επιβίωσαν. Λίγα είναι η αλήθεια, το 90% της ελληνικής γραμματείας έχει χαθεί σήμερα και μόνο ένα 10% έχει σωθεί, αλλά αυτό έχει αναλυθεί στο θέμα της παιδείας του Βυζαντίου. Το σημαντικό όμως είναι ότι η φιλοσοφία παρά τις κάποιες αντιδράσεις άνθισε για μια χιλιετία, δημιούργησε πρωτογενή γνώση και τέλος δημιούργησε επιστήμη και τεχνολογία. Αντίστοιχα στο Βυζάντιο δεν έχουμε τίποτα από αυτά πέρα από έναν υπομνηματισμό των παλαιότερων. Η φιλοσοφία μετατρέπεται σε θεολογία αυστηρά καθορισμένη, δεν υπάρχει έρευνα και νέα γνώση πέρα από εξαιρέσεις στην αρχιτεκτονική, και σε ανώδυνες επιστήμες, ακόμα και οι παλιές ξεχάστηκαν, η δε τεχνολογία ειδικά μετά την Πρώιμη Βυζαντινή Εποχή επιστρέφει στο να γίνει εμπειρική.
5. Διώξεις φιλοσόφων
Παρόλα αυτά επειδή κάποιοι φιλόσοφοι όντως διώχθηκαν στην αρχαία εποχή και μας τους φέρνουν συχνά σαν παράδειγμα για να δείξουν τον “σκοταδισμό” της αρχαίας Ελλάδας, αξίζει να δούμε τις περιπτώσεις αυτές και αν μπορούν να συγκριθούν με τις αντίστοιχες διώξεις στο Βυζάντιο που έχουν αναλυθεί εδώ, όπως και στην σειρά δημοσιεύσεων Γιατί Η Αναγέννηση έγινε στην Δύση.
5.1. Πυθαγόρας
Αναφέρεται συχνά η διαβολή του Πυθαγόρα από τον Κύλωνα τον Κροτωνιάτη γιατί αν και ήταν πλούσιος και σημαντικός αριστοκράτης δεν τον δέχτηκε στη σχολή του ο Πυθαγόρας και για αυτό αυτός θύμωσε, τον κατηγόρησε ως ανήθικο στους συμπολίτες του, κάποιοι από αυτούς του έκαψαν το σπίτι και διέλυσαν τη σχολή και αυτό φέρεται ως επιχείρημα ότι διώκεται η γνώση.
Το πώς πέθανε ο Πυθαγόρας δεν το ξέρουμε. Ο ίδιος ο Διογένης ο Λαέρτιος που έχει συγκεντρώσει όλες τις πληροφορίες αναφέρει από την παράγραφο 39 και μετά , πέντε διαφορετικές απόψεις για το τέλος του Πυθαγόρα, στις δύο εμπλέκεται η υπόθεση του θυμωμένου μαθητή.
Γενικά ο Πυθαγόρας είναι μια μυθική προσωπικότητα και στην πραγματικότητα τίποτα για αυτόν δεν είναι δεδομένο ιστορικά.
5.2. Σωκράτης
Για τον Σωκράτη δεν χρειάζεται να πούμε πολλά. Είναι γνωστή η δίκη και η απολογία του. Είναι γνωστός επίσης αρκετά καλά ο βίος του και η κατηγορία ότι έπαιρνε λεφτά για να διδάσκει στους νέους απίθανα πράγματα (σχετική κατηγορία του Αριστοφάνη από τις Νεφέλες), ήταν ξεκάθαρη αστήριχτη διαβολή για προσωπικά ή συντηρητικά αίτια, όπως και η κατηγορία περί αθεΐας. Η όλη ιστορία είχε να κάνει με τον φόβο των συντηρητικών για τους Σοφιστές, που με την χρήση του λόγου μπορούσαν να ανατρέπουν επιχειρήματα και για αυτό τους κατηγορούσαν ότι διέφθειραν τους νέους. Ο Σωκράτης βρέθηκε σαν βολικός κατηγορούμενος γιατί φαίνεται να είχε γίνει ενοχλητικός (ήταν και κακάσχημος) από τις συνεχείς ερωτήσεις και εκμαιεύσεις προβλημάτων από αρκετούς που κατά τα άλλα περνούσαν ως αξιοπρεπείς πολίτες. Οι πολίτες φαίνεται να τον καταδίκασαν πάντως γιατί στην απολογία του φάνηκε αλλαζονικός, θεωρώντας ότι έπρεπε να τον σιτίζουν δωρεάν για τις υπηρεσίες του, ειρωνευόμενος τελικά τους δικαστές του. Αργότερα το μετάνιωσαν και τιμώρησαν τους κατηγόρους του. Σχεδόν όλοι οι λόγιοι της εποχής κατέκριναν την απόφαση.
5.3. Αναξαγόρας ο Κλαζομένιος
Είναι ένας φιλόσοφος που θεωρούσε σαν αιτία όλων τον Νου. Έζησε 72 χρόνια, άρχισε να φιλοσοφεί από τα 20 και έμεινε στην Αθήνα 30 χρόνια ( 7 ).
Ως προς την δίκη του διαφορετικά πράγματα λέγονται. Γράφει ο Διογένης:
Ο μεν Σωτίων εις το σύγγραμά του “διαδοχή των φιλοσόφων” γράφει ότι καταγγέλθηκε από τον Κλέωνα ως ασεβής “ἀσεβείας κριθῆναι”, γιατί “τὸν ἥλιον μύδρον ἔλεγε διάπυρον”, αλλά τον υποστήριξε ο Περικλής που ήταν μαθητής του και του επιβλήθηκε ποινή 5 ταλάντων και εξορία. Ο Σάτυρος όμως στους “Βίους” του λέγει ότι η κατηγορία υποβλήθηκε από τον Θουκυδίδη που ήταν πολιτικός αντίπαλος του Περικλή και τον κατηγόρησε “οὐ μόνον ἀσεβείας ἀλλὰ καὶ μηδισμοῦ” και ερήμην καταδικάσθηκε σε θάνατο (12). Ο Έρμιππος λέγει στους “βίους” του ότι φυλακίστηκε για να εκτελεστεί και ότι ο Περικλής τους έπεισε να τον ελευθερώσουν αλλά ο Αναξαγόρας μη δυνάμενος να δεχθεί την προσβολή αυτοκτόνησε. Ο Ιερώνυμος όμως στο 2 ο βιβλίο των “Σποράδην ὑπομνημάτων” του αναφέρει ότι ο Περικλής τον παρουσίασε στο δικαστήριο τόσο καταβεβλημένο από την αρρώστια, ώστε μάλλον από συμπόνια τον άφησαν ελεύθερο. Τελικά όμως αποτραβήχτηκε στη Λάμψακο όπου και πέθανε (13-14).
Το σίγουρο είναι ότι η κατηγορία του είχε σκοπό να βλάψει τον Περικλή και ήταν εύκολη περίπτωση γιατί αν και Ίων, δεν ήταν γηγενής Αθηναίος.
5.4. Διαγόρας ο Μήλιος
Ο Διογένης τον αναφέρει σε άσχετο χωρίο στον ΣΤ 59 και δεν έχουμε πολλά στοιχεία πέρα από το προσωνύμιο άθεος. Κάποιες πληροφορίες αναφέρουν ο Κικέρων και ο Σέξτος Εμπειρικός. Ο Σέξτος αναφέρει ότι θεωρούσε σημαντική την Τύχη και τον Δαίμονα, αλλά όταν αδικήθηκε από κάποιον που πάτησε τον όρκο του και δεν έπαθε τίποτα μεταστράφηκε και έλεγε ότι δεν υπάρχει θεός. Εδώ είναι η πληροφορία που δίνει ένας χριστιανός του δεύτερου αιώνα ο Αθηναγόρας:
Οι Αθηναίοι λογικά αποκάλεσαν τον Διαγόρα άθεο γιατί όχι μόνο τα ορφικά φανέρωσε αλλά και τα ελευσίνια και τα μυστήρια των Καβείρων, και ένα ξόανο του Ηρακλή έκοψε για να μαγειρέψει λαχανικάδιακηρύττοντας ξεκάθαρα ότι δεν υπάρχει θεός.
∆ιαγόρᾳ μὲν γὰρ εἰκότως ἀθεότητα ἐπεκάλουν Ἀθηναῖοι, μὴ μόνον τὸν Ὀρφικὸν εἰς μέσον κατατιθέντι λόγον καὶ τὰ ἐν Ἐλευσῖνι καὶ τὰ τῶν Καβίρων δημεύοντι μυστήρια καὶ τὸ τοῦ Ἡρακλέους ἵνα τὰς γογγύλας ἕψοι κατακόπτοντι ξόανον, ἄντικρυς δὲ ἀποφαινομένῳ μηδὲ ὅλως εἶναι θεόν· (Πρεσβεία υπέρ Χριστιανών σελ. 3)
Για την εξορία του έχουμε την πληροφορία από τον Λυσία ότι αφού επικηρύχθηκε για ένα τάλαντο έφυγε από την Αθήνα πριν τον δικάσουν:
τοσοῦτον δ᾽ οὗτος Διαγόρου τοῦ Μηλίου ἀσεβέστερος γεγένηται: ἐκεῖνος μὲν γὰρ λόγῳ περὶ τὰ ἀλλότρια ἱερὰ καὶ ἑορτὰς ἠσέβει, οὗτος δὲ ἔργῳ περὶ τὰ ἐν τῇ αὑτοῦ πόλει. ὀργίζεσθαι οὖν χρή, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τοῖς ἀστοῖς ἀδικοῦσι μᾶλλον ἢ τοῖς ξένοις περὶ ταῦτα τὰ ἱερά: τὸ μὲν γὰρ ὥσπερ ἀλλότριόν ἐστιν ἁμάρτημα, τὸ δ᾽ οἰκεῖον. [18] καὶ μὴ οὓς μὲν ἔχετε ἀδικοῦντας ἀφίετε, τοὺς δὲ φεύγοντας ζητεῖτε συλλαμβάνειν, ἐπικηρύττοντες τάλαντον ἀργυρίου δώσειν τῷ ἀπάγοντι ἢ ἀποκτείναντι (Κατά_Ανδοκίδου_ασέβειας 17)
Έχει ενδιαφέρον ότι η διώξή του έγινε μετά από την καταστροφή της πατρίδας του της Μήλου (κατά το Σούδα συνελήφθη ως δούλος που τον ελευθέρωσε ο Δημόκριτος (Diagoras Adler D 523)) από τους Αθηναίους, που σημαίνει ότι ως έποικος και πρώην δούλος από εχθρική εκείνη την εποχή πόλη – μάλιστα δωρική που κατέστρεψαν, ήταν εύκολο να τον υποπτεύονται και να έχει προβλήματα ακόμα και αν δεν είχε αυτές τις απόψεις.
5.5. Πρωταγόρας
Είναι αυτός που έλεγε:
“πάντων χρημάτων μέτρον ἄνθρωπος, τῶν μὲν ὄντων ὡς ἔστιν, τῶν δὲ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν.”
Σύμφωνα με τον Διογένη λοιπόν οι Αθηναίοι τον εξόρισαν γιατί ανέφερε ότι δεν ξέρουμε τίποτα περί θεών αν υπάρχον ή όχι, λόγω της σύντομης ανθρώπινης ζωής και το ότι είναι ένα σκοτεινό ζήτημα. Μάλιστα συνέλεξαν όλα τα βιβλία του στην αγορά και τα έκαψαν.
“περὶ μὲν θεῶν οὐκ ἔχω εἰδέναι οὔθ’ ὡς εἰσίν, οὔθ’ ὡς οὐκ εἰσίν· πολλὰ γὰρ τὰ κωλύοντα
52 εἰδέναι, ἥ τ’ ἀδηλότης καὶ βραχὺς ὢν ὁ βίος τοῦ ἀνθρώπου.” διὰ ταύτην δὲ τὴν ἀρχὴν τοῦ συγγράμματος ἐξεβλήθη πρὸς Ἀθηναίων· καὶ τὰ βιβλία αὐτοῦ κατέκαυσαν ἐν τῇ ἀγορᾷ, ὑπὸ κήρυκι ἀναλεξάμενοι παρ’ ἑκάστου τῶν κεκτημένων.Θ 52
Μόνο που αυτό μάλλον είναι μεταγενέστερος μύθος αφού ο πιο σύγχρονός του Πλάτωνας έχει ένα σχετικό χωρίο στον Μένωνα (91d-92a) σε απάντηση στον Άνυτο, ο οποίος Άνυτος ισχυρίστηκε ότι οι σοφιστές ήταν απατεώνες, διέφθειραν τους νέους και έπαιρναν λεφτά για αυτό. Αναφέρει λοιπόν ο Πλάτων για να τον αντικρούσει, ότι ο ποιο δοξασμένος από όλους αυτούς ήταν ο Πρωταγόρας που ενώ πληρωνόταν καλύτερα από όλους, δεν διέφθειρε τους νέους, αντίθετα πέθανε στα εβδομήντα του ήταν στην τέχνη για σαράντα χρόνια και συνέχιζε να απολαμβάνει τιμές.
Οἶμαι γὰρ αὐτὸν ἀποθανεῖν ἐγγὺς καὶ ἑβδομήκοντα ἔτη γεγονότα, τετταράκοντα δε ἐν τῇ τέχνῃ όντα· καὶ ἐν ἅπαντι τῷ χρόνῳ τούτῳ ἔτι εἰς τὴν ἦμέραν ταυτηνὶ εὐδόκιμῶν οὐδὲν πέπαυται. (Μένων 91e)
5.6. Αριστοτέλης
Ο Αριστοτέλης βρέθηκε στην Αθήνα επίσης σαν μέτοικος κατά την εποχή του θανάτου του Μεγάλου Αλεξάνδρου και ως φιλομακεδόνας κατηγορήθηκε από τους δημοκρατικούς. Φυσικά ο ευκαιρότερος τρόπος για διαβολή ήταν ο ίδιος με αυτόν του Σωκράτη, ότι διαφθείρει τους νέους. Είναι προφανές ότι η κατηγορία ήταν προσχηματική και δεν είχε ουσία αφού ο Αριστοτέλης ούτε είχε σχέση με τους παλαιότερους Σοφιστές ούτε έκανε κάποιο σχόλιο για τους θεούς που θα μπορούσε να θεωρηθεί κακό. Τελικά έφυγε από την Αθήνα για να αποφύγει την όποια δίκη ενώ η σχολή του, το Λύκειο, συνέχισε να λειτουργεί υπό τον μαθητή του Θεόφραστο. Σύμφωνα δε με τον Διογένη που αντιγράφει τον Φαβωρίνο, ο ιεροφάντης Ευρυμέδον ή ο Δημόφιλος είναι αυτός που τον κατήγγειλε ως ασεβή:
Γράφει ο Διογένης:
Ὁ δ’ οὖν Ἀριστοτέλης ἐλθὼν εἰς τὰς Ἀθήνας καὶ τρία πρὸς τοῖς δέκα τῆς σχολῆς ἀφηγησάμενος ἔτη ὑπεξῆλθεν εἰς Χαλκίδα, Εὐρυμέδοντος αὐτὸν τοῦ ἱεροφάντου δίκην ἀσεβείας γραψαμένου, ἢ Δημοφίλου ὥς φησι Φαβωρῖνος ἐν Παντοδαπῇ ἱστορίᾳ (ε5).
5.7. Πρόδικος ο Κεῖος
Μαθητής του Πρωταγόρα και φίλος του Σωκράτη. Είναι και αυτός στον οποίο ίσως οφείλουμε τον μύθο με την εκλογή του Ηρακλή ανάμεσα στην Αρετή και την κακία.
Την υποτιθέμενη αναφορά καταδικής του έχει μόνο το λεξικό Σούδα 14 αιώνες αργότερα, που αναφέρει:
ἐν Ἀθήναις κώνειον πιὼν ἀπέθανεν ὡς διαφθείρων τοὺς νέους.
Δεν υπάρχει καμία πληροφορία αντίστοιχη από αρχαίο συγγραφέα, ούτε από τον Διογένη που δεν τον αναφέρει (τον αναφέρει μόνο στον Πρωταγόρα 9.50 ), ούτε από τον Φιλόστρατο που τον αναφέρει (1.12). Ο δε Κικέρων (de Natura Deorum 42.118), απλά αναφέρει τις απόψεις του σκωπτικά.
5.8. Θεόδωρος ο Κυρηναίος ο Άθεος
Άλλος ένας μέτοικος φιλόσοφος στην Αθήνα. Τον αναφέρει ο Διογένης στους μαθητές του Αρίστιππου (Β 97) και αφού αναφέρει τα του βίου του συμπληρώνει:
Παρολίγον όμως να προσαχθεί στον Άρειον Πάγον εάν ο Δημήτριος ο Φαληρέας δεν τον γλύτωνε. Ο Αμφικράτης όμως στο Περὶ ἐνδόξων ἀνδρῶν λέγει ότι καταδικάστηκε να πιει το κώνιο.
Καὶ μέντοι παρ’ ὀλίγον ἐκινδύνευσεν εἰς Ἄρειον ἀχθῆναι πάγον, εἰ μὴ Δημήτριος ὁ Φαληρεὺς αὐτὸν ἐρρύσατο. Ἀμφικράτης δ’ ἐν τῷ Περὶ ἐνδόξων ἀνδρῶν φησι κώνειον αὐτὸν πιεῖν καταδικασθέντα. (Β 101)
Ο ίδιος αναφέρει στην συνέχεια όταν ήταν στον Πτολεμαίο, ερωτήθηκε αν αυτός είναι που έδιωξαν από την Αθήνα και απάντησε καταφατικώς. (Β 102)
5.9. Στίλπων ο Μεγαρεύς
Εδώ έχουμε πάλι τον Διογένη που μας λέει:
Λένε πως αυτός ήταν που έκανε για την Αθηνά του Φειδία την ερώτηση: «Η Αθηνά, η κόρη του Δία, ήταν θεός;» του είπαν «ναι» και συνέχισε: «Αυτή όμως δεν είναι του Δία, αλλά του Φειδία». Συμφώνησαν και τότε συμπλήρωσε: «Επομένως δεν είναι θεός». Γι’ αυτά τα λόγια οδηγήθηκε στον Άρειο Πάγο και δεν τα αρνήθηκε, αλλά είπε πως μίλησε σωστά, γιατί η Αθηνά δεν είναι θεός, αλλά θεά, αφού θεοί είναι οι άνδρες. Όμως οι Αρεοπαγίτες τον διέταξαν να φύγει αμέσως από την πόλη.
Τοῦτόν φασιν περὶ τῆς Ἀθηνᾶς τῆς τοῦ Φειδίου τοιοῦτόν τινα λόγον ἐρωτῆσαι· «Ἆρά γε ἡ τοῦ Διὸς Ἀθηνᾶ θεός ἐστι;» φήσαντος δέ, «Ναί,» «Αὕτη δέ γε,» εἶπεν, «οὐκ ἔστι Διός, ἀλλὰ Φειδίου·» Συγχωρουμένου δέ, «Οὐκ ἄρα,» εἶπε, «θεός ἐστιν.» Ἐν ᾧ καὶ εἰς Ἄρειον πάγον προσκληθέντα μὴ ἀρνήσασθαι, φάσκειν δ’ ὀρθῶς διειλέχθαι· μὴ γὰρ εἶναι αὐτὴν θεόν, ἀλλὰ θεάν· θεοὺς δὲ εἶναι τοὺς ἄρρενας. Καὶ μέντοι τοὺς Ἀρεοπαγίτας εὐθέως αὐτὸν κελεῦσαι τῆς πόλεως ἐξελθεῖν. Ὅτε καὶ Θεόδωρον τὸν ἐπίκλην θεὸν ἐπισκώπτοντα εἰπεῖν, «Πόθεν δὲ τοῦτ’ ᾔδει Στίλπων; ἢ ἀνασύρας αὐτῆς τὸν κῆπον ἐθεάσατο;» Ἦν δ’ ἀληθῶς οὗτος μὲν θρασύτατος· Στίλπων δὲ κομψότατος. (Β 116)
Θα καταλάβετε ότι δεν είχε να κάνει με τις ιδέες του αλλά με τον “εξυπνακισμό” ενός μετοίκου μάλιστα δωρικής καταγωγής στους Αθηναίους πολίτες.
Τέλος αξίζει να αναφερθεί μια υποτιθέμενη δίωξη όπως αναφέρουν συχνά για τον Αρίσταρχο τον Σάμιο:
5.10. Αρίσταρχος ο Σάμιος
Γράφει ο Πλούταρχος (Περί του Εμφαινομένου Προσώπου τω Κύκλω της Σελήνης):
καὶ ὁ Λεύκιος γελάσας “μόνον” εἶπεν “ὦ τάν, μὴ κρίσιν ἡμῖν [923A] ἀσεβείας ἐπαγγείλῃς, ὥσπερ Ἀρίσταρχον ὤετο δεῖν Κλεάνθης τὸν Σάμιον ἀσεβείας προσκαλεῖσθαι τοὺς Ἕλληνας ὡς κινοῦντα τοῦ κόσμου τὴν ἑστίαν, ὅτι <τὰ> φαινόμενα σῴζειν ἁνὴρ ἐπειρᾶτο μένειν τὸν οὐρανὸν ὑποτιθέμενος, ἐξελίττεσθαι δὲ κατὰ λοξοῦ κύκλου τὴν γῆν, ἅμα καὶ περὶ τὸν αὑτῆς ἄξονα δινουμένην. ἡμεῖς μὲν οὖν οὐδὲν αὐτοὶ παρ’ αὑτῶν λέγομεν· (923a)
Εδώ βλέπουμε ότι το “Κλεάνθης τὸν Σάμιον ἀσεβείας προσκαλεῖσθαι τοὺς Ἕλληνας”, είναι μια κατηγορία στον αέρα και όχι κατηγορία σε δικαστήριο ή σε Εκκλησία. Δηλαδή είναι σαν να λέμε ότι βγήκε η Λουκά στην τηλεόραση και κατάγγειλε τον Κασσελάκη ως αμαρτωλό επειδή είναι ομοφυλόφιλος, κάτι τέτοιο. Τέτοιας φύσης κατηγορίες πάντα υπήρχαν.
5.11. Μια κριτική για όλα αυτά
Αρχικά να σημειωθεί ότι πηγή σχεδόν σε όλες τις διώξεις αυτές που είδαμε εκτός του Σωκράτη είναι κυρίως ο Διογένης ο Λαέρτιος, που αν και μας δίνει ενδιαφέρουσες πληροφορίες θα πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί για αυτές, γιατί όλες οι πηγές του έχουν χαθεί και πολλές από αυτές είναι αντικρουόμενες όπως ήδη φάνηκε. Για παράδειγμα για τον Πυθαγόρα σήμερα, δεν έχουμε καμία ασφαλή πληροφορία και η ζωή του είναι σχεδόν μυθική. Για τον Πρωταγόρα επίσης έρχεται σε αντίθεση με κείμενα του Πλάτωνα. Άλλο ένα σημαντικό στοιχείο είναι ότι οι περισσότεροι από αυτούς που διώχθηκαν ήταν Μέτοικοι και όχι Αθηναίοι, που σημαίνει ότι τα δικαιώματά τους ήταν κατώτερα από όσους ανήκαν στον Δήμο και η θέση τους επισφαλής. Τέλος το ότι η διανόηση στην Ελλάδα είχε προχωρήσει τόσο πολύ δεν σημαίνει ότι όλη η κοινωνία ακολουθούσε και δεν υπήρχε δεισιδαιμονία που κάποιος μπορούσε να εκμεταλλευτεί. Είναι όμως αυτή η δεισιδαιμονία της αρχαίας εποχής πραγματικά συγκρίσιμη με την αντίστοιχη στο Βυζάντιο; Με τον τεμαχισμό πτωμάτων και την προσκύνηση τους που έγινε αξία στο Βυζάντιο και είναι ακόμα στο σύγχρονο ποίμνιο; Με την καύση αιρετικών όπως του Βασιλείου από το φιλόχριστο ποίμνιο επί Αλεξίου; Με τον φανατισμό και τις καταστροφές σε κάθε θρησκευτική έριδα; Με το κάψιμο των βιβλίων και βιβλιοθηκών κάθε αιρετικού; είναι συγκρίσιμη με την λατρεία των εικόνων ή άλλων φτιαχτών ως επί το πλείστον κειμηλίων που περιφερόντουσαν και ακόμα περιφέρονται ως θαυματουργά;
Ας δούμε τι ήταν η κατηγορία περί “αθεΐας” εκείνη την αρχαία εποχή. Δεν είχε σχέση με το τι πίστευε ο κάθε ένας, αλλά με το αν τιμούσε ή όχι τους θεούς και τους ήρωες της συγκεκριμένης πόλης, αφού το να μην τους τιμάς, έδειχνε, και προφανώς δεν υπήρχε άλλο σχετικό στοιχείο, μη εμπιστοσύνη στους θεσμούς της πόλης. Είναι αυτό που στην ρωμαϊκή εποχή μετατράπηκε σε λατρεία του αυτοκράτορα ως τιμή στην ενότητα της αυτοκρατορίας. Είναι και αυτό που οι ίδιοι οι χριστιανοί αργότερα αντιστάθηκαν και σε αυτό χρωστούνε κάποιους από τους μάρτυρες τους που αργότερα τους αναβαθμίσαν σε εκατομμύρια. Δεν ήταν όμως ξεκάθαρη δίωξη πίστης όπως αυτή μετατράπηκε στο Βυζάντιο και για τον λόγο αυτό δεν τέθηκε ποτέ, όπως στο Βυζάντιο, θέμα μετάνοιας. Στην αρχαία εποχή δεν υπήρχε πίστη, αλλά ενδείξεις λατρείας που εύκολα μπορεί να ήταν καθαρά τυπική, για το καλό της πόλης. Αυτός είναι και ο λόγος που στον μεν ένα Πολιτισμό έχουμε ελευθερία έκφρασης ενώ στον άλλον όχι.
Αν διαβάσουμε όμως όλους τους σχετικούς βίους των φιλοσόφων αυτών, θα διαπιστώσουμε ότι τις απόψεις που είχαν, τις ανέφεραν και τις έγραφαν ελεύθερα για μεγάλο διάστημα μέχρι την υποτιθέμενη δίωξή τους και οι απόψεις τους αυτές διαδίδονταν και αντιγραφόντουσαν από τους άλλους. Ακόμα και μετά τις διώξεις τους οι σχολές τους συνέχιζαν να δουλεύουν. Δεν υπήρχαν ανόσιες ιδέες όπως θα δούμε αργότερα. Αυτό επιτείνει την εικόνα για το ότι δεν ενδιέφεραν οι ιδέες αλλά κάποιες συγκεκριμένες προφανώς ενέργειες που μπορούσαν να θεωρηθούν ως ασέβεια και να κατηγορηθούν για αυτό. Αντίθετα στο Βυζάντιο με το που μαθαινόταν η οποιαδήποτε διαφορετική γνώμη κατά κανόνα ξεκινούσε αμέσως κατακραυγή, διώξεις και κάψιμο των βιβλίων.
6. Οι άλλοι φιλόσοφοι;
Τέλος αν θεωρήσουμε ότι τα κίνητρα ήταν για τις ιδέες τους και μόνο, τότε έχουμε άλλο πρόβλημα. Πως θα δικαιολογήσουμε όλους τους υπόλοιπους εκατοντάδες φιλοσόφους και σοφιστές που δεν διώχθηκαν σε μια τόσο “σκοταδιστική κοινωνία” όπως θέλουν να μας πουν;
Αν πάλι το πρόβλημα ήταν μόνο το θέμα της “αθεΐας” όπως αναφέρεται, πως δικαιολογείται η μη δίωξη και καταδίκη του Ίππωνος του Σάμιου, του Κινησία, του Κριτία του Αθηναίου, του Ξενοφάνη, του Ευήμερου του Μεσσήνιου, του Διογένη του Απολλωνιάτη, του Δημόκριτου ή του Επίκουρου ή και άλλων που δεν γνωρίζουμε αφού χάθηκε όλη σχεδόν η αρχαία γραμματεία; Όλοι αυτοί εξέφρασαν ιδιαίτερα διαφορετικές απόψεις από τις τρέχουσες της εποχής τους περί θεών, ακόμη και στα όρια ή στην ίδια την έννοια της αθεΐας και δεν τους πείραξε ούτε τους κατηγόρησε κανείς εκτός του Κριτία αλλά όχι για τις απόψεις του αλλά για το κόψιμο των κεφαλών του Ερμή μαζί με τον Αλκιβιάδη, σε μια από ότι φαίνεται προβοκάτσια για να κατηγορηθεί ο Αλκιβιάδης για πολιτικούς λόγους.
Αντίθετα στο Βυζάντιο η παραμικρή απόκλιση από το δόγμα, οδηγούσε ή σε μετάνοια και απάρνηση των ιδεών του κάθε λόγιου, ή σε τιμωρία ή θάνατο. Τα δε βιβλία του λογίου, όχι μόνο τα δικά του, αλλά και αυτά που τον οδήγησαν στις “βλάσφημες” σκέψεις, οδηγούνταν στην πυρά. Υπήρχε πλήρης καταστροφή όλης της γραμματείας που δεν ήταν σύμφωνη με τα επίσημα ιδεώδη. Σε αντίθεση με την αρχαία εποχή που υπήρχε πλουραλισμός ιδεών και οι ιδέες και τα βιβλία ακόμα και των υποτίθεται “διωγμένων” φιλοσόφων κυκλοφορούσαν ελεύθερα, ενώ υπήρχαν βιβλιοθήκες που τα μάζευαν και τα αντέγραφαν.
Στο βιβλίο Όσα είπαν οι αρχαίοι Έλληνες περί θεού, από τις εκδόσεις Κάκτος, περιλαμβάνονται από αυτά τα ελάχιστα που έχουν διασωθεί, αρκετές από τις διαφορετικές συχνά γνώμες περί θεών 55 αρχαίων λογίων ποιητών και φιλοσόφων από τον όγδοο π.κ.χ αιώνα έως τον πέμπτο κ.χ., και εκεί φαίνεται η ποικιλομορφία των απόψεων και η ελευθερία που είχαν οι Έλληνες στο να κατανοούν το θείον και να εκφράζονται για αυτό. Δεν είναι τυχαίο ότι όλοι σχεδόν οι Έλληνες σοφοί είναι οι πρώτοι που αποδέσμευσαν στη συνείδησή τους τους θεούς από τον φυσικό κόσμο και έψαχναν σε όλα τα φυσικά λογικές αιτίες θέτοντας έτσι την έννοια και την βάση της Επιστήμης. Αυτή η ελευθερία καταδικάσθηκε στο Βυζάντιο και από τον έκτο αιώνα και μετά είχαμε υποχρεωτική μονοδοξία.
7. Συμπεράσματα
Το θέμα είναι ότι οι λίγοι αυτοί φιλόσοφοι που φέρονται ή κυνηγήθηκαν για ασέβεια, δεν στοιχειοθετούν κυνήγι φιλοσόφων ή υποβίβαση της φιλοσοφίας, δεν στοιχειοθετούν δογματισμό της αρχαίας θρησκείας, ούτε σκοταδισμό στην ελληνική αρχαιότητα. Δείχνουν μια ζωντανή κοινωνία με τις αντιθέσεις της που όπως στην δημοκρατία ενίοτε κυριαρχούσαν (και ακόμα κυριαρχούν συχνά) οι λαοπλάνοι και η λογική υποχωρούσε, έτσι και στην διανόηση υπήρχαν συντηρητικές αντιδράσεις. Το να μην υπήρχαν θα ήταν το περίεργο. Παρά τις αντιθέσεις και τα προβλήματα όμως και ήταν πιο ανοικτή κοινωνία και παρήγαγε Πολιτισμό. Έναν πολιτισμό που δεν τον ξαναείδαμε για αιώνες.
Αντίθετα δείχνουν το μεγάλο χάσμα που υπήρξε στην αντίστοιχη αντιμετώπιση κάθε παρέκκλισης στο Βυζάντιο. Ανοίξτε όποιο βιβλίο φιλοσοφίας θέλετε. Η φιλοσοφία άρα και η ελεύθερη έκφραση, άνθησε σχεδόν ανεμπόδιστα για αιώνες μέσα στην εθνικής θρησκείας ελληνική ή ελληνόφωνη κοινωνία, πριν την λαίλαπα του υποχρεωτικού χριστιανικού δόγματος επί Βυζαντίου και σταμάτησε με την έλευσή του τον έκτο αιώνα και μετά, μόλις έκλεισε η Ακαδημία των Αθηνών από τον Ιουστινιανό. Ο ολοκληρωτισμός επικράτησε. Στην συνέχεια και μέχρι την Αναγέννηση δεν έχουμε φιλοσοφία αλλά θεολογία. Η δε Αναγέννηση έγινε μακρυά από την πατρίδα της στους Λατίνους που εμείς οι Ανατολίτες τους βδελυσσόμαστε.
Είναι προφανές λοιπόν ότι οι συγκεκριμένες αναφορές από τους σύγχρονους απολογητές γίνονται για να ρίξουν στάχτη στα μάτια και ότι οι αρχαίες εποχές ήταν όλες ίδιες. Εν ολίγοις ότι δεν άλλαξαν πολλά στο Βυζάντιο από την αρχαία εποχή, δείχνοντας μας τελικά και πόσο Ανθέλληνες είναι. Έλα όμως που δεν μπορεί να τους βγει το παραμύθι του σκοταδιστικού Ελληνικού Πολιτισμού από τον οποίον ό,τι λίγο απέμεινε από αυτόν και από τις διώξεις και τις διαβολές που του έκαναν και όπως φαίνεται ακόμα διαβάλλουν, θα μας φωτίζει για πολύ καιρό ακόμα.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου