Tο ύφος του λόγου και το ήθος της ψυχής στην πλατωνική Πολιτεία

Λέξις είναι ο λόγος, η ομιλία, το φώνημα που περιλαμβάνει σκέψη, αίσθημα ή βούλημα. Ο άνθρωπος φωνεί ενάρθρως• το ζώο ανάρθρως. Αποτελεί συστατικό στοιχείο της προτάσεως - συντομώτατης φράσεως η οποία δηλώνει ένα πλήρες διανόημα. Η «λέξις» εκφράζει αυτοτελώς μία έννοια• την πρόταση αποτελούν μία ή περισσότερες λέξεις. Εδώ όμως ο Πλάτων χρησιμοποιεί μία περαιτέρω σημασία του όρου: Εννοεί το ύφος - μορφή του νοήματος και όχι της όψεως των πραγμάτων - τον τρόπο της γραφής τοῦ συγγραφέως και δη στο ποιητικό-μυθολογικό θέμα. Κάθε θέμα ο ποιητής το αναπτύσσει στις τρεις διαστάσεις του χρόνου και το αφηγείται σε διάφορα πρόσωπα. Στην μιμητική αφήγηση ο ποιητής μιλεί σε πρώτο πρόσωπο, υποδύεται κάποιον άλλον. Η μίμησις έγκειται στην αυτοαπόκρυψη του ποιητού. Αυτοαπόκρυψη εκούσια όπως η αφάνεια του Γύγη, ο οποίος στρέφει κατά βούλησιν το μαγικό δαχτυλίδι προς τα μέσα, γίνεται για όλους άφαντος και μένει φανερός μόνο μέσα του. Υπάρχει μόνο εντός του. Στην απλήν διήγησι ο ποιητής μιλεί σε τρίτο πρόσωπο. Από πλευράς ύφους και γλώσσας της τέχνης η διαφορά των δύο αφηγηματικών τρόπων είναι χαρακτηριστική: Ο μιμητής μιλεί σαν κάποιος άλλος, υποκρίνεται άλλον• ο αφηγητής κρατεί αποστάσεις από τους ήρωες. Στην μία περίπτωση η τέχνη διεκδικεί και επιτυγχάνει ζωντάνια και αμεσότητα• στην άλλη ο ποιητής παραιτείται απ’ αυτήν. Ο Πλάτων επιλέγει τον απλό αφηγητή ενσυνείδητα, μάλιστα δεν παραλείπει και να τον χαρακτηρίσει (398b): τῷ αὐστηροτέρῳ καί ἀηδεστέρῳ ποιητῇ χρώμεθα καί μυθολόγῳ ὠφελίας ἕνεκα. Δεν πρέπει να κρίνομε τον Πλάτωνα με διαφορετικά κριτήρια από τα δικά του. Τον ενδιαφέρει εν προκειμένω η ωφέλεια της πόλεως, η ψυχική της συνοχή και όχι το θέμα της ποιήσεως. Το θέμα της τέχνης του λόγου και του κάλλους το συζητεί στον Φαίδρο. Εδώ συζητεί την παιδεία των φυλάκων και προκρίνει αντιστοίχως μια παιδεία ψυχικής συνοχής (377a-b). Δεν μιλεί περί τέχνης. Στην παιδεία της ψυχικής συνοχής αφορούν και τα σχετικά με το περιεχόμενο και την μορφή των μύθων.

Κλειδί για να κατανοήσομε καλύτερα το ζήτημα είναι η φράση (395c) ἵνα μή ἐκ τῆς μιμήσεως τοῦ εἶναι ἀπολαύσωσιν (μην τύχει και στην μίμηση πάρουν κάτι από την αρνητική πραγματικότητα που μιμούνται), εν συσχετισμώ προς το ὁμοιοῦν αὐτόν… τήν αὐτοῦ λέξιν ἑκάστῳ ὄν ἄν προείπῃ ὡς ἐροῦντα (393c). Εάν σ’ αυτές τις φράσεις προσθέσομε το 382b-c (το ἐν τοῖς λόγοις μίμημά τι τοῦ ἐν τῇ ψυχῇ ἐστίν παθήματος καί ὕστερον γεγονός εἴδωλον), μπορούμε να έχομε την απάντηση που μας ενδιαφέρει. Η μίμηση ως δόξα περί τα πράγματα ειδωλοποιημένη, εικονοποιημένη, ως ομοίωση με κάτι, έχει τη δύναμη να οδηγεί σε μετοχή της αλλοτρίου πραγματικότητος, σε πρόσληψη τρόπον τινά του όποιου παραδείγματος. Εάν το μιμητέο είναι κακό, κακός είναι και ο ομοιούμενος• εάν είναι αγαθό, αγαθός. Άρα η μίμησις αποτελεί μετάδοση υπάρξεως, μετάδοση του είναι. Πρόκειται για μηχανισμό μεταβιβαστικόν, πολλαπλασιασμό του είναι που διασπά την πνευματική ενότητα του ανθρώπου. Δεν μπορεί πλέον να υφίσταται εις ο φύλαξ, να ενσαρκώνει τον άνθρωπο της εσωτερικής ενότητος όταν μετέχει πολλαπλής προσωπικότητος. Εκεί που ο Πλάτων τον ήθελε μονοειδή και οικειοπραγούντα, τώρα γίνεται ποικίλος• εκεί που ήταν πρόσωπο ενιαίο, τώρα γίνεται πολυπρόσωπος, ποικιλοπρόσωπος, προσωπείον επί προσωπείου. Ο Πλάτων δεν είχε τρόπο να μιλήσει για την ενότητα της ψυχής παρά μέσω του γεγονότος της ενότητος ή της διασπάσεώς της. Και η μίμηση του έδινε την ευκαιρία να μιλήσει γι’ αυτό, προτού να περάσει στο τέταρτο βιβλίο της Πολιτείας όπου επικεντρώνεται στην ψυχή. Θα έλεγα, προεκτείνοντας την σκέψη μου, ότι με την εξορία των ποιητών ο Πλάτων κάνει μια χειρονομία βαρυσήμαντη, ένα σπουδαίο βήμα προς την κατανόηση και την θεμελίωση του ανθρωπίνου προσώπου: θέτει ως οντολογική του, συστατική του προϋπόθεση την απλότητα και θεωρεί κατ’ εικόνα της απλότητος την αλήθεια. Ο άνθρωπος, λέει, είναι για την αλήθεια. Αναφορά στην αλήθεια. Πρόσωπο και όχι προσωπείο είναι ακριβώς αυτό.

Ότι με τα περί μιμήσεως ο Πλάτων καταθέτει στοιχεία για μια μελλοντική περιγραφή του ανθρωπίνου προσώπου γίνεται σαφές καθώς δηλώνει εμφαντικά πως χωρίς κρύψιμο του ποιητού έχομε διήγηση απλή. Αυτό είναι κρίσιμος λόγος. Εάν ισχύει ότι ενδεδειγμένη ποίηση για την πολιτεία του είναι η απλή διήγησις και αν αυτή αποτυπώνει το είναι για την αλήθεια του ανθρώπου, τότε η εσωτερικότης ως απλότης συνδέεται με την αλήθεια, αντί να βρίσκεται εκτός της. Υπ’ αυτή την έννοια ο Πλάτων δεν αναφέρεται τόσο στην τέχνη ως τρόπο διεγέρσεως συγκινήσεων όσο στην ποίηση ως ουσιαστικό παράγοντα παιδείας, όπως άλλωστε η ίδια διεκδικούσε τότε να είναι. Εξού και αφήνει, ως γνωστόν, το κάλλος του λόγου και το ένθεο του ποιητή για τον Φαίδρο ή για τον Ίωνα, διαλόγους από τους οποίους θα ξεκινήσει ο Αριστοτέλης για να γράψει την Ρητορική και την Ποιητική του. Η απλότης, το μη μιμητικό της ποιήσεως, αντιστοιχεί στην απλότητα της αληθείας και την παιδεία της. Ως ψυχική μόρφωση η παιδεία οφείλει να προσφέρει στον φύλακα της πολιτείας πρόσωπο αληθείας, να τον ελευθερώσει από τα προσωπεία και να του δώσει την αυθεντικότητα μιας υπάρξεως με καθαρά πνευματικό προορισμό. Εάν η παιδεία κατευθύνει την ψυχή προς την αλήθεια, πρέπει να την κατευθύνει και προς την διάφανη απλότητα. Το ποικίλλον είναι ασυμβίβαστο με την ενότητα του ανθρώπου. Η πολλαπλότητα της ψυχής είναι καταστροφική διότι διασκορπίζει μέσα του τον άνθρωπο, τον φθείρει πνευματικώς. Ο Πλάτων δεν έχει τρόπο να μιλήσει για εσωτερικόν διχασμό και μιλεί για εξωτερική πολυπροσωπία. Αλλά είναι φανερό –και το τέταρτο βιβλίο θα το επιβεβαιώσει– ότι τον απασχολεί η ψυχική ενότης του ανθρώπου ως προϋπόθεση πνευματικής ενότητος. Χωρίς αυτήν την προοπτική, η μίμηση και ο διωγμός των ποιητών ακούγονται σαν στενόμυαλο παράδοξο ή αστείο.