Τα χαρακτηριστικά του ατόμου που διαθέτει την απολύτως αναγκαία, αλλά και σπάνια στις μέρες μας, κριτική σκέψη

Κριτική σκέψη είναι η νοητικοσυναισθηματική λειτουργία που ενεργοποιεί επιλεκτικά και συνδυαστικά γνωστικές δεξιότητες, λογικούς συλλογισμούς και μεταγνωστικές στρατηγικές, με τη βοήθεια των οποίων το άτομο επεξεργάζεται τα δεδομένα με λογικό τρόπο και αποστασιοποιημένο από τις προσωπικές του πεποιθήσεις και προκαταλήψεις, προκειμένου να δαμάσει το πλήθος των ετερογενών στοιχείων τους, ώστε τελικά να καταλήξει σε έγκυρα και λογικά συμπεράσματα, διαπιστώσεις, κρίσεις, πεποιθήσεις και επιλογές δράσης.

Κριτικά σκεπτόμενο είναι το άτομο που μπορεί να συγκεντρώνει, να αναλύει και να αξιολογεί δεδομένα και παράλληλα να επανεξετάζει θέσεις και απόψεις και να επιλύει προβλήματα. Μία βασική προϋπόθεση για την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης είναι η ανάπτυξη της αυτοσυνειδησίας και της αυτοκριτικής, καθώς και η συνειδητοποίηση ότι είναι εξαιρετικά δύσκολο να είναι κοινωνικο-πολιτικά ουδέτερη. Άλλωστε, ο τρόπος και η θέση από την οποία βλέπει κάποιος τα πράγματα επηρεάζει και τον τρόπο με τον οποίο τα κρίνει.

Όλες αυτές οι διαδικασίες όμως προϋποθέτουν ανοικτό μυαλό κι ευελιξία σκέψης. Αυτό σημαίνει πως το κριτικά σκεπτόμενο άτομο πρέπει να είναι σε θέση να σκέπτεται πριν δεχθεί ή απορρίψει μία άποψη ή μία πληροφορία και να είναι έτοιμο να τροποποιεί την κρίση και τις απόψεις του όταν τα δεδομένα επιβάλλουν κάτι τέτοιο.

Διακρίνεται για την προθυμία του να αμφισβητεί τις πεποιθήσεις του και να διερευνά ακόμη και ανταγωνιστικά στοιχεία τα οποία ενδεχομένως να το οδηγήσουν στην υιοθέτηση μιας εκ διαμέτρου αντίθετης άποψης από αυτήν που είχε διαμορφώσει αρχικά. Έτσι είναι σε θέση να τροποποιεί τις ενέργειες και τις αποφάσεις του κάθε φορά που παρουσιάζεται η ανάγκη αλλά και η ευκαιρία να μεταβεί σε ανώτερα γνωστικά επίπεδα.

Οι άνθρωποι που σκέπτονται κριτικά είναι συνήθως πλήρως ενημερωμένοι, διασταυρώνουν τις πληροφορίες τους και δεν υποστηρίζουν δογματικά την άποψή τους. Έτσι, συχνά αντιλαμβάνονται ότι τα πραγματικά γεγονότα μπορεί να είναι δεδομένα αλλά η ερμηνεία αυτών διαφέρει, γεγονός που οφείλεται σε ποικίλους παράγοντες και εξυπηρετεί και πολλές -εσωτερικές ή εξωτερικές- σκοπιμότητες 

Διαθέτουν ευρύτητα πνεύματος και είναι ανοιχτά σε αλλαγές και αναθεωρήσεις. Το ανοιχτό μυαλό που χαρακηρίζει αυτά τα άτομα δεν αποτελεί, θα λέγαμε, ένα πνευματικό κεκτημένο αλλά είναι μία διαρκής προσπάθεια αναγνώρισης των εγωκεντρικών και κοινωνικοκεντρικών τάσεων του ανθρώπου που συχνά δεσμεύουν και καθοδηγούν τη σκέψη του (Paul, 1992).

Αυτό σημαίνει πως η ανάπτυξη των δεξιοτήτων της κριτικής σκέψης είναι μία δια βίου προσπάθεια στον ευρύτερο αγώνα του ανθρώπου για κατάκτηση της πνευματικής του ακεραιότητας. Αν σκεφθούμε ότι σε αυτήν την προσπάθεια ο άνθρωπος έρχεται συνεχώς αντιμέτωπος αλλά και ζει με προκαταλήψεις, ιδέες, απόψεις και κοινωνικά στερεότυπα διαπιστώνουμε πόσο δύσκολο είναι να πετύχει την πνευματική ελευθερία που επιδιώκει.

Αυτά τα άτομα ωστόσο, διακρίνονται για την ικανότητά τους να βελτιώνουν διαρκώς την συλλογιστική τους κι έτσι γίνονται ικανότερα τα ίδια να βελτιώνουν και την κοινωνία στην οποία ανήκουν. Αυτό συμβαίνει όχι γιατί είναι πνευματικά ακέραιοι αλλά διότι έχουν επίγνωση των αδυναμιών ή των προκαταλήψεων τους και προσπαθούν να απαλλαγούν από αυτές (Paul, 1990). Χαρακτηρίζονται λοιπόν από μία ειλικρίνια και μία αμερόληπτη στάση κι έτσι μπορούν να συμβάλλουν στον γενικότερο μετασχηματισμό της κοινωνίας εφόσον απαλλάσσονται οι ίδιοι από την παθητικότητα και την αδιαλλαξία.