Στη Βικτωριανή Αγγλία επικρατούσε μια εξιδανικευμένη οπτική της φύσης, όπου λιοντάρια ξάπλωναν αρμονικά δίπλα σε πρόβατα και όλα τα ζώα ήταν φτιαγμένα σε μια υποτιθέμενη τέλεια έκδοσή τους από έναν πάνσοφο Θεό, που μοίρασε τα ζωικά χαρακτηριστικά ανάλογα με τη χρησιμότητα που αυτός προκαθόρισε γι’ αυτά. Σε αυτό το περιβάλλον γεννήθηκε ο Δαρβίνος*, σε έναν κόσμο που στην πλειοψηφία του πίστευε ότι η Γη είναι λιγότερο από 10.000 χρόνων, επειδή έτσι προκύπτει από τη Βίβλο. Δεν είναι τυχαίο που οι ιδέες του έφεραν αναστάτωση, και συνεχίζουν να βρίσκουν αντίδραση από αρνητές της ιστορίας αλλά και να πειρατεύονται από κάποιους που θέλουν να δικαιολογήσουν τα δικά τους συμφέροντα.
Ήταν όμως τόσο επικίνδυνη ιδέα η θεωρία της εξέλιξης; Ο ίδιος ο Δαρβίνος έχασε την πίστη του καθώς οργάνωνε στο μυαλό του το πώς τα είδη μεταβάλλονται και εξελίσσονται στο χρόνο, χωρίς την ανάγκη κάποιου κοσμικού σχεδιαστή, χωρίς πρόνοια, χωρίς κάποιον τελικό στόχο. Μεγαλωμένος με θρησκευτική ανατροφή και προορισμένος για ιερέας, κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του με το πλοίο Μπιγκλ, που αποδείχτηκε καθοριστικό για τη διατύπωση της θεωρίας του, παρέμεινε προσκολλημένος στις γραφές. Αφού όμως γύρισε από το 5ετές ταξίδι του και άρχισε να μελετάει τα ευρήματα και τις παρατηρήσεις του, δεν μπορούσε να συμφιλιώσει τη βία και τη μιζέρια που είχε δει με την ιδέα ενός θεού-δημιουργού. Ένα φαινόμενο που τον προβλημάτιζε ιδιαιτέρως ήταν ένα είδος σφήκας που παραλύει μις κάμπια αντί να τη σκοτώσει, για να έχουν φρέσκο φαγητό τα νεογνά της όταν γεννηθούν στο εσωτερικό της, τρώγοντάς την από μέσα.. Η κάμπια έχει συνείδηση του τι της συμβαίνει αλλά και πλήρη αδυναμία να κάνει οτιδήποτε γι’ αυτό. Πώς θα μπορούσε ένας καλοκάγαθος θεός να επιβάλλει τέτοια δυστυχία σε ένα δημιούργημά του; Μέχρι το 1850 είχε καταλήξει στον αγνωστικισμό, όπως αναφέρει στην αυτοβιογραφία του.
Θέλοντας να αποφύγει τις διαμάχες που ήταν σίγουρος ότι θα έπρεπε να αντιμετωπίσει μετά τη δημοσίευση της μελέτης του, την καθυστέρησε σχεδόν 20 χρόνια. Εξάλλου δεν ήθελε να στεναχωρήσει και την αγαπημένη του σύζυγο Έμμα, βαθιά θρησκευόμενη, κυρίως μετά το θάνατο της δεκάχρονης κόρης τους το 1851. Αυτό που του έδωσε το κίνητρο για την κυκλοφορία της «Καταγωγής των Ειδών» ήταν η συνειδητοποίηση ότι ένας συνάδελφός του, ο Alfred Wallace, είχε πλησιάσει, με ανεξάρτητη έρευνα, στο ίδιο συμπέρασμα με αυτόν. Θέλοντας να χρεωθεί την πρωτιά, δημοσίευσε το βιβλίο του το 1859, αποφεύγοντας όμως να αναφερθεί συγκεκριμένα στην καταγωγή του ανθρώπου. Το βιβλίο πούλησε 1250 αντίτυπα σε 2 μέρες και εκτόξευσε τη φήμη του ήδη αναγνωρισμένου Δαρβίνου σε προσωπικότητα σεβαστή αλλά και μισητή..
Οι αντιδράσεις ήταν ανάμεικτες, με επιστήμονες και φυσιοδίφες να αποδέχονται σε μεγάλο βαθμό την εξέλιξη των ειδών μέσω της φυσικής επιλογής, και κληρικούς είτε να καταδικάζουν τη θεωρία του ως ανεδαφική είτε να την παραδέχονται εν μέρει, αποδεχόμενοι την εξέλιξη αλλά με το χέρι του Θεού να την κατευθύνει. Διαμάχες λάμβαναν χώρα σε εφημερίδες, φυλλάδες, βιβλία και δημόσιες συζητήσεις (debate), με υπερασπιστές της θεωρίας όμως συνεργάτες και φιλικά πρόσωπα του Δαρβίνου. Ο ίδιος θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένας ήσυχος άνθρωπος που, ασθενικός και ηλικιωμένος πια, δεν είχε το κουράγιο να υπερασπιστεί το έργο του, και αφοσιώθηκε στη μελέτη των φυτών και των σκουληκιών, όπου το όραμα και το ταλέντο του ευδοκίμησαν και πάλι. Μέχρι το θάνατό του, η θεωρία της εξέλιξης είχε ως επί το πλείστον γίνει παραδεκτή ως η πλέον ολοκληρωμένη εξήγηση της ποικιλομορφίας και ομοιότητας μεταξύ των ειδών που συναντώνται στη φύση. Η σωρός του θάφτηκε δίπλα στου Ισαάκ Νεύτωνα και του John Herschel, το 1882, με εγκώμια εκκλησιαστικών που εξυμνούσαν την ηθική, την αρετή και την τόλμη του. Οι κάποτε επαναστατικές του ιδέες είχαν πλέον γίνει μέρος της κατεστημένης σκέψης και είχε χρειαστεί να περάσουν μόλις 23 χρόνια. Η πιο ισχυρή ιδέα που έγινε ποτέ αντικείμενο σκέψης, είχε νικήσει.
Κάποιοι όμως δεν ήθελαν η θεωρία της εξέλιξης να περιορίζεται στο χώρο της βιολογίας. Ο φιλόσοφος Herbert Spencer, επηρεασμένος από τον Thomas Malthus και τη μελέτη του για τον σε επικίνδυνο βαθμό υπερπληθυσμό της Γης, υποστήριξε ότι η ανάλυση του Δαρβίνου για το πώς έχει λειτουργήσει η φύση στη δημιουργία του ανθρώπου πρέπει να ιδωθεί σαν οδηγός χρήσης στον χώρο της πολιτικής και της οικονομίας. Κάπως έτσι ξεκίνησε ένα σύστημα ιδεών που αργότερα θα γινόταν γνωστό ως «κοινωνικός δαρβινισμός». Ο Spencer ήταν αυτός που διατύπωσε τη φράση «η επιβίωση του ικανότερου», και με σημαία τη θεωρία της εξέλιξης, υποστήριξε ότι η ανθρώπινη ευφυΐα είναι κληρονομικό χάρισμα όπως τα μεγάλα αυτιά ή τα μακριά δάχτυλα. Οδηγήθηκε στο συμπέρασμα ότι με μια σειρά συνετών γάμων, θα δημιουργηθεί μια εξαιρετικά προικισμένη φυλή ανθρώπων. Την ιδέα ολοκλήρωσε ο Francis Galton, ξάδερφος μάλιστα του Δαρβίνου, ο οποίος θεωρείται ο δημιουργός της ευγονικής, κοινωνική θεωρία που κηρύττει τη βελτίωση των γενετικών χαρακτηριστικών ενός πληθυσμού, με το επιλεκτικό ζευγάρωμα ατόμων που έχουν αυτά τα χαρακτηριστικά και τη μείωση αναπαραγωγής από άτομα που αυτά τους λείπουν. Είναι επίσης μια θεωρία που επιλέγει να αγνοεί την επιρροή της ανατροφής στα «ποιοτικά χαρακτηριστικά» των ανθρώπων (ευφυΐα, ηθική, θάρρος) και μυωπικά δίνει βάρος μόνο στη γενετική προδιάθεση. Η ευγονική θεωρία εφαρμόστηκε στη Ναζιστική Γερμανία με εκούσιες και ακούσιες στειρώσεις και με ευθανασίες ατόμων με νοητική υστέρηση, αλλά και στην Αμερική από τις αρχές του 20ου αιώνα, όπου κλιμακώθηκε με δεκάδες χιλιάδες στειρώσεις (ΑΜΕΑ, ιθαγενών και τσιγγάνων) μέχρι τη δεκαετία του 1970, καθώς και στη Ιαπωνία, τη Σουηδία και αλλού.
Ο κοινωνικός δαρβινισμός βρήκε έδαφος και στο χώρο των επιχειρήσεων, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την εταιρεία ενεργειακών υπηρεσιών Enron, όπου κάθε χρόνο απολύονταν το 15% των εργαζομένων (οι λιγότερο αποδοτικοί) με στόχο την εξέλιξη της εταιρείας μέσω της σταδιακής απόκτησης όλο και πιο ικανών στελεχών. Το σχέδιο απέτυχε, καθώς αντί να προσελκύει τους πιο ικανούς, η εταιρεία απορροφούσε όλο και πιο αδίσταχτους εργαζομένους, με τα γνωστά αποτελέσματα της εξαπάτησης του κοινού και της διάλυσης της εταιρείας όπως και του λογιστικού ομίλου που την ήλεγχε.
Οφείλεται όμως στον Δαρβίνο η ερμηνεία αυτή της θεωρίας του; Προκύπτει από αυτήν η ευγονική; Στο παράδειγμα της Enron, και γενικότερα στο χώρο της οικονομίας, φαίνεται ότι η θεωρία του Δαρβίνου και η λανθασμένα αποδιδόμενη σε αυτόν φράση «επιβίωση του ικανότερου» (ή δυνατότερου) χρησιμοποιούνται σαν δικαιολογίες του καπιταλισμού για να είναι ανενδοίαστα αδυσώπητος, για να υποστηρίζει ότι αυτή είναι η φυσιολογική κατάσταση των πραγμάτων. Παροχές όπως η κοινωνική πρόνοια και η δωρεάν περίθαλψη περιγράφονται σαν τρόποι εκφυλισμού της κοινωνίας, σαν αφύσικη επιβίωση (άρα και αναπαραγωγή) των «αποτυχημένων», των μη-ικανών και ανάξιων να επιβιώσουν στη φύση.
Όσο για την ευγονική, αυτή αποτελεί εφαρμογή της κληρονομικότητας σε έναν κοινωνικό μηχανισμό πολιτικών συμφερόντων. Ό,τι μέτρο εφαρμόστηκε ανά τον κόσμο στα πλαίσια της ευγονικής, είναι ό,τι κάναμε επί χιλιετίες στα οικόσιτα ζώα και στα σπαρτά, πολύ πριν ο Δαρβίνος διατυπώσει τη θεωρία του. Ο Δαρβίνος μίλησε για τυχαίες μεταλλάξεις στο γονιδίωμα κάθε γενιάς και για την φυσική επιλογή σαν παράγοντα επικράτησης της πιο προσαρμοσμένης στο περιβάλλον από αυτές. Η ευγονική μιλάει για διαιώνιση επιθυμητών (από ποιους;) χαρακτηριστικών, μέσω της εθελούσιας ή υποχρεωτικής διασταύρωσης δύο ατόμων με αυτά τα χαρακτηριστικά. Ο ίδιος ο Δαρβίνος είπε σχετικά με την ευγονική σε ένα γράμμα στον ξάδερφό του: «εγώ πάντα υποστήριζα ότι, εκτός από τους ηλίθιους, οι άνθρωποι δε διαφέρουν πολύ στην ευφυΐα, μόνο στο ζήλο και στη σκληρή δουλειά». Δε δίνει βαρύτητα δηλαδή μόνο στη γενετική προδιάθεση αλλά και στην ανατροφή ή τις ατομικές επιλογές του καθενός. Στην «Καταγωγή του Ανθρώπου» έγραψε ότι οι ευγονικές ιδέες του ξαδέρφου του, Francis Galton, είναι ουτοπικές και είχε τοποθετηθεί κατά της κυβερνητικής παρέμβασης, ρίχνοντας το βάρος της ευθύνης της κληρονομικότητας στο άτομο, κατά την προσωπική επιλογή του συντρόφου του.
«Πρέπει να έχεις πιστοποιητικό ευγονικής»
Η εξελικτική θεωρία δίνει μια οπτική της φύσης που φαίνεται σκληρή, βίαιη, ακόμα και φαταλιστική, αλλά επίσης εξηγεί αλτρουιστικές συμπεριφορές που παρατηρούμε ανά το ζωικό βασίλειο, και μάλιστα τις περιγράφει σαν βασικό συστατικό της προσαρμογής και επιβίωσης των οργανισμών, κυρίως των κοινωνικών ζώων. Ήδη από τη δεκαετία του 1930, αναπτύχθηκε η ηθολογία, δηλαδή η παρατήρηση της συμπεριφοράς των ζώων στον φυσικό τους χώρο. Ο βιολόγος Richard Dawkins στο βιβλίο του «Το Εγωιστικό Γονίδιο» περιγράφει πώς τα γονίδια καταφέρνουν να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν μόνο αν εμφυσήσουν στον οργανισμό που τα φιλοξενεί αισθήματα όπως εμπάθεια, εμπιστοσύνη, ευγνωμοσύνη, αίσθημα ανταποδοτικότητας. Χωρίς συναισθήματα όπως αυτά, οργανισμοί που δεν έχουν ισχυρά ατομικά μέσα προστασίας (όπως εμείς) δεν θα μπορούσαν ποτέ να επιβιώσουν σε βάθος χρόνου. Δεν θα μπορούσαμε να σχηματίσουμε κοινωνικές ομάδες χωρίς να έχουμε ενσταλλαγμένα αυτά τα συναισθήματα που κάνουν δυνατή τη συνεργασία και το αίσθημα κοινωνικής συνοχής. Τείνουμε να μην αντιδρούμε στην ιδέα ότι τα αισθήματα φόβου (για τα ύψη, για τα φίδια κτλ) και τα απωθητικά αισθήματα (για τη δυσάρεστη μυρωδιά σάπιου κρέατος που μπορεί να προδίδει παρουσία επικίνδυνων βακτηριδίων) μπορούν να ερμηνευτούν εξελικτικά, σαν μηχανισμοί προστασίας. Γιατί να αντιστεκόμαστε στην παρόμοια εμφάνιση ηθικών αισθημάτων; Επιτέλους, είχε αναπτυχθεί μια θεωρία που μπορεί να δώσει ερμηνεία στην προέλευση της ηθικής, χώρος που μέχρι πριν θεωρούνταν απροσπέλαστος από την επιστήμη, και αποκλειστικότητα της θρησκείας.
Richard Dawkins, Το εγωιστικό γονίδιο
-------------------------------
*Τα συμπεράσματα του Δαρβίνου προσέφεραν μια ισχυρή εναλλακτική στη μοναδική μέχρι τότε «εξήγηση» για την προέλευση των ανθρώπων και των ζώων, τη θεϊκή δημιουργία. Η θεωρία του, με την απλότητα και την πληρότητά της, έκανε δυνατή την αμφισβήτηση του θρησκευτικού δόγματος στο χώρο της δημιουργίας και της ηθικής. Κι αν δεν έχουμε εξηγήσει τα πάντα για το μυστήριο της ζωής, έκανε να φανεί ότι τα πάντα πρέπει να είναι εξηγήσιμα. Αυτό που χρειάζεται, αυτό που αρκεί, είναι η επιστημονική μέθοδος. Κι αν σε κάποιους φαίνεται θλιβερή και σκοτεινή η θεωρία της εξέλιξης, αυτό δεν την κάνει λιγότερο αληθινή. Το να έχουμε ανοιχτό μυαλό θα πει να αφήνουμε στην άκρη τη φαντασία μας μπροστά σε αποδείξεις, ακόμα κι αν αυτό δε μας βολεύει ή δε μας αρέσει. Δεν είναι θλιβερή η οπτική της εξελικτικής θεωρίας. Αντιθέτως, είναι μια κομψή θεωρία που δείχνει ότι από μια απλή μορφή οργανισμού προκύπτει μια πιο πολύπλοκη, χωρίς την εξωτερική παρέμβαση κάποιου σχεδιαστή. Ότι δεν είναι ο δυνατότερος οργανισμός που επιβιώνει, ούτε ο πιο έξυπνος. Ο οργανισμός που επιβιώνει είναι ο πιο προσαρμόσιμος σε αλλαγές.
Ο Δαρβίνος ανήκει στους μεγαλύτερους χειράφετες της ιστορίας, αν δεν είναι ο μεγαλύτερος.
Έτσι, μέσα από τον πόλεμο της φύσης, από την πείνα και το θάνατο, το πιο εξυψωμένο αντικείμενο που είμαστε ικανοί να συλλάβουμε, η παραγωγή των πρωτευόντων ζώων, ακολουθεί άμεσα. Υπάρχει μεγαλείο σε αυτή τη θέαση της ζωής, με τις διάφορες δυνάμεις της, έχοντας αρχικά εμφυσηθεί από τον Δημιουργό σε λίγες μορφές ζωής ή σε μία, και που, ενώ αυτός ο πλανήτης συνεχίζει να γυρίζει σύμφωνα με τον σταθερό νόμο της βαρύτητας, από ένα τόσο απλό ξεκίνημα ατελείωτες μορφές γεμάτες ομορφιά και θαυμάσιες έχουν εξελιχθεί, και συνεχίζουν να εξελίσσονται.
Κάρολος Δαρβίνος, από την «Καταγωγή των Ειδών»
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου