Ένα γνωστό παράδειγμα αφορούσε στη διασημότερη μοιχό του μύθου, στο Εγκώμιον που της έπλεξε ο Γοργίας. Σε μια περίφημη αποστροφή του (10), υποστήριξε την υπακοή της Ελένης στη δύναμη των κελευσμάτων του παράνομου έρωτα μ’ αυτά τα επιχειρήματα:
“Οι ένθεοι επωδοί με λόγια είναι αγωγοί της ηδονής και ξόρκια για τη λύπη· σε ό,τι η ψυχή πιστεύει συνταιριάζοντας, θέλγει η ισχύς της επωδού και πείθει και μεταστρέφει με γοητεία. Τέχνες μαγείας και γοητείας αμφιλεγόμενες· φέρνουν σε λάθη την ψυχή κι εξαπατούν τη γνώμη.”
[αἱ γὰρ ἔνθεοι διὰ λόγων ἐπῳδαὶ ἐπαγωγοὶ ἡδονῆς, ἀπαγωγοὶ λύπης γίνονται· συγγινομένη γὰρ τῇ δόξῃ τῆς ψυχῆς ἡ δύναμις τῆς ἐπῳδῆς ἔθελξε καὶ ἔπεισε καὶ μετέστησεν αὐτὴν γοητείᾳ. γοητείας δὲ καὶ μαγείας δισσαὶ τέχναι εὕρηνται, αἵ εἰσι ψυχῆς ἁμαρτήματα καὶ δόξης ἀπατήματα.]
Κι η δοκιμή του Γοργία κατέληγε:
“Ο λόγος μου εξάλειψε την κακή φήμη της γυναίκας κι έμεινα πιστός στις αρχές που έθετα όταν τον ξεκινούσα· προσπάθησα να διαλύσω την αδικία της μομφής και την αμάθεια των εντυπώσεων· και λόγο θέλησα να γράψω, εγκώμιο της Ελένης, δικό μου όμως παιχνίδι.”
Λιγότερο γνωστό σ’ εμάς σήμερα είναι το παίγνιον με το οποίο, κατά τα φαινόμενα, καταπιάστηκε ο σοφιστής Πολυκράτης –εν γένει αντιπαθής στην υστερότερη αρχαιότητα καθώς, μεταξύ άλλων, είχε συγγράψει και κατηγορητήριο εις βάρος του Σωκράτη λίγα χρόνια μετά την καταδίκη του από το αθηναϊκό δικαστήριο. Στον Πολυκράτη απέδωσαν πολλοί μεταγενέστεροι φυλλάδα που καταπιανόταν με την τέχνη του έρωτα, για την ακρίβεια manual του σεξ, που πρωτοκυκλοφόρησε υπό τον τίτλο Περὶ Ἀφροδισίων.
Δεν ήταν μόνο η ακολασία του περιεχομένου που, για τα δεδομένα της εποχής, έφερνε το έργο στην αιχμή της σκανδαλολογίας. Ήταν κι η πλαστοπροσωπία στην υπογραφή του. Φερόταν να το έχει γράψει η Φιλαινίς, εταίρα από τη Σάμο, ασφαλώς για να προκαλείται η εντύπωση γνώσης από τα μέσα και καταστάλαγμα εμπειρίας μιας αυθεντίας πραγματικής. Αντλούμε την πληροφορία από τους Δειπνοσοφιστές του Αθήναιου που καταγράφουν τη φυλλάδα ως των ουκ άνευ για τις συμποτικές πρακτικές, μαζί με τον οδηγό γαστρονομίας του Αρχεστράτου –ήταν κυριολεκτικά απ’ αυτά τα πράγματα που έπρεπε κανείς να αποστηθίζει ώστε να μπορεί να τα μιμείται στα συμπόσια. Λέει, λοιπόν, ο Αθήναιος ότι ο ποιητής Αισχρίων από τη Σάμο αποκατέστησε τη φήμη της Φιλαινίδος, στο επιτύμβιο επίγραμμα που συνέθεσε γι’ αυτήν, κατηγορώντας τον σοφιστή Πολυκράτη της Αθήνας ότι διέβαλε γυναίκα που είχε υπάρξει εξαιρετικά συνετή (ἐπὶ διαβολῇ τῆς ἀνθρώπου σωφρονεστάτης γενομένης, VIII 335a) –στο ίδιο πνεύμα κινείτο και το επιτύμβιο επίγραμμα που σώζεται για την Φιλαινίδα και στην Παλατινή Ανθολογία (7. 450, Διοσκορίδης).
Πάπυρος Οξυρρύγχου (39.2891), του 2ου αιώνα μ.Χ., περιέχει σπαράγματα απ’ το πρωτότυπο κείμενο. Ξεκινά με το όνομα της συντάκτριας, κόρης του Ωκυμένους, με καταγωγή από τη Σάμο, η οποία φέρεται να γράφει “για χάρη αυτών που επιθυμούν να περάσουν τη ζωή τους με μελετημένη ηδονή κι έχουν κοπιάσει για τις τέτοιου είδους απολαύσεις.”
[Τάδε συνέγραψε Φιλαινίς Ὠκυμένους Σαμία τοῖς βουλομένοις μεθ’ ἡδονῆς τὸν βίον διεξαιρεῖσθαι μὴ παρέργως καὶ τοιαῦτα πονεσαμένοις.]
Στη συνέχεια, σώζονται αποσπασματικοί τίτλοι υποενοτήτων με συμβουλές που έχουν συχνά χαριτωμένο ύφος:
Περὶ πειρασμῶν –με οδηγίες προς τους άνδρες να πηγαίνουν στα συμπόσια ακαλλώπιστοι κι αχτένιστοι, γιατί στις γυναίκες δεν αρέσει η εξεζητημένη (ἔπεργος) εμφάνιση.
Περὶ κολακείας –πώς να θέλγουν ευφυώς, αποκαλώντας την κοντή γυναίκα ισόθεη, ή προσφωνώντας την ασχημούλα ως επαφρόδιτη, ή τη μεγαλύτερη σε ηλικία ως θεά με ροδόχροη επιδερμίδα.
Περὶ φιλημάτων.
Αυτά είναι τα αποσπάσματα του αυθεντικού έργου που εμείς σήμερα διαθέτουμε. Δεν υπάρχει αμφιβολία όμως ότι θα περιείχε κι άλλες λεπτομέρειες που έχουν για εμάς χαθεί. Σίγουρα ενέπνευσαν την Ars Amatoria του Οβιδίου. Αποπνέονται επίσης στον Μαρτιάλη. Αυτός συνδέει το όνομα της Φιλαινίδος με την πεμπτουσία της ερωτικής μαγείας σε επίγραμμα, όπου η εταίρα κατεβάζει το φεγγάρι με χρήση ρόμβου θεσσαλικού (Thessalico lunam deducere rhombo, 29. 9).
Σε υστερότερη περίοδο του αρχαίου κόσμου, το έργο μάλλον κυκλοφορούσε εικονογραφημένο κι ήτανε πλέον γνωστό ως Περὶ Σχημάτων Συνουσίας. Η έμφαση του τίτλου τώρα έπεφτε στις σεξουαλικές στάσεις. Η δημόσια έκθεσή τους κι η αναπαραγωγή τους σε πίνακες, που ενέπνεαν ως άλλοι άθλοι του Ηρακλέους τις δουλειές της κρεβατοκάμαρας, εξόργιζε τον Κλήμεντα τον Αλεξανδρέα (Προτρεπτικός 4. 61.3):
ἤδη δὲ ἀναφανδὸν τῆς ἀκολασίας ὅλης τὰ σχήματα ἀνάγραπτα πανδημεὶ θεώμενοι οὐκ αἰσχύνεσθε, φυλάττετε δὲ ἔτι μᾶλλον ἀνακείμενα, ὥσπερ ἀμέλει τῶν θεῶν ὑμῶν τὰς εἰκόνας, στήλας ἀναισχυντίας καθιερώσαντες οἴκοι, ἐπ’ ἴσης ἐγγραφόμενοι τὰ Φιλαινίδος σχήματα ὡς τὰ Ἡρακλέους ἀθλήματα.
Αν λοιπόν ο Γοργίας, με τα δια λόγου παιχνίδια του, είχε ανορθώσει τη φήμη της Ελένης, το έργο του Πολυκράτη έκανε εντέλει το ανάποδο; Δυσφήμισε και παραμόρφωσε;
Το παίγνιον του σοφίσματός του Πολυκράτη απαθανάτισε την υποτιθέμενη συντάκτρια του έργου. Φιλαινίς ήταν εκείνη που αγαπούσε τους επαίνους –πράγμα που ταίριαζε σε φημισμένη εταίρα. Σε άλλη ετυμολογική ανάγνωση, ωστόσο, μια Φιλαινίς εξίσου αγάπαγε τα αινίγματα, τους γρίφους· την παιδιάστικη ποικιλία του αστείου και του χαρίεντος που συνηθίζονταν κατά την άσκηση της συμποτικής γοητείας –συνήθεια που φανερώνεται σε κείμενα πολλά, από την Απολογία του Πλάτωνα (ἔοικεν γὰρ ὥσπερ αἴνιγµα συντιθέντι διαπειρωµένῳ… φηµί σε αἰνίττεσθαι καὶ χαριεντίζεσθαι, 27a–d) μέχρι τα Ερωτήματα του Πλουτάρχου (µετὰ τὸ δεῖπνον ἐφ’ ἡδονὰς ἑτέρας τοῦ σώµατος ἀπωτάτω τὴν διάνοιαν ἀπαίρουσιν, αἰνίγµατα καὶ γρίφους και θέσεις ὀνοµάτων προβάλλοντες, 673a).
Πώς αλλιώς παρά με την περσόνα μιας Φιλαινίδος στην προμετωπίδα θα έκαναν πλήρη επίδειξη της δύναμής τους οι λόγοι οι δισσοί;
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου