Γοργίας: Δεν υπάρχει τίποτα… Ή μήπως υπάρχει;

“Τίποτα στον κόσμο δεν έχει νόημα”. Ο γερο – Γοργίας μετέτρεψε το μηδενιστικό δόγμα σε ανέκδοτο που διηγούμαστε ανέκφραστα για να βγάλει περισσότερο γέλιο.

Η επιχειρηματολογία του Γοργία εξακολουθεί να με τσακίζει.

Ο Γοργίας, διάσημος ρήτορας, ξακουστός για τις σατιρικές μιμήσεις του, ήταν το αρχαιοελληνικό αντίστοιχο ψαγμένου κωμικού σταντ απ. Υποθέτω πως αν η δήλωση “Δεν υπάρχει τίποτα” ειπωθεί με ειρωνικό μειδίαμα μπορεί να αποδειχτεί ξεκαρδιστική. Ο Γοργίας πέθαινε τους αρχαίους Έλληνες στο γέλιο, από τους Δελφούς μέχρι την Ολυμπία, χρεώνοντας είσοδο για τις παραστάσεις του κι εξασφαλίζοντας πολύ άνετη ζωή. Ένα πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι μεταφραστές και οι μελετητές του είναι το ότι δεν μπορούν ποτέ να είναι σίγουροι αν εννοούσε στ’ αλήθεια ό,τι έγραφε ή απλώς έσπαγε πλάκα.

Η τακτική του Γοργία να βγάζει γέλιο μέσα από μια μηδενιστική θεώρηση της ζωής εγείρει κάποια συναρπαστικά ερωτήματα γύρω από το χιούμορ – πώς μπορεί να μας βοηθήσει να ανταπεξέλθουμε στις δυσκολίες και πώς μερικές φορές κάνει ακριβώς το αντίθετο. Οι ψυχολόγοι πιστεύουν ότι το χιούμορ είναι ένας αμυντικός μηχανισμός για να αποστασιοποιούμαστε από αγχογόνες σκέψεις και συναισθήματα. Το σεξ μας προκαλεί άγχος, ιδίως το σεξ που συνιστά μοιχεία, εξού και τα αναρίθμητα αστεία γύρω από το σεξ και την ερωτική απιστία που υπάρχουν σε κάθε κοινωνία. Και, φυσικά, το υπέρτατο άγχος το προκαλεί η συνείδηση της θνητότητας – ειδικά της δικής μας -. οπότε έχουμε και πάλι σχετικά αστεία να φαν’ κι οι κότες.

Πριν από αρκετά χρόνια μίλησα σε ένα συνέδριο για τη φιλοσοφία της θνητότητας στο οποίο χρησιμοποίησα αστεία με θέμα το θάνατο για να επεξηγήσουμε τις απόψεις διάφορων φιλοσόφων. Ένας δημοσιογράφος με ρώτησε αν θεωρώ ότι τα αστεία για τον θάνατο πιάνουν όντως, αν πίστευα ότι καθιστούν τη συνειδητοποίηση της θνητότητας λιγότερο τρομακτική. Καλή ερώτηση. Το μόνο που μπόρεσα να απαντήσω ήταν “Μονάχα όταν πιάνουν”.

Υποθέτω πως το ίδιο μπορεί να πει κανείς για τις εξυπνάδες του Γοργία γύρω από την απουσία νοήματος της ζωής.

Εν πάση περιπτώσει, τα επιχειρήματα του Γοργία σχετικά με την ανυπαρξία των πάντων – από τον ίδιο τον φυσικό κόσμο μέχρι τις αποκαλούμενες κοινωνικές αξίες (χωρίς αυτό να σημαίνει, φυσικά, ότι υπάρχει κοινωνία) – πήγαζαν κατευθείαν από την κυνική καρδιά του. Πρόκειται για έναν από τους πρώτους καταγεγραμμένους μηδενιστές στην ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας, από τους πρώτους διδάξαντες μιας μακράς παράδοσης φιλοσόφων που πέταξαν στον κάλαθο των αχρήστων τα πάντα, ειδικά εκείνη την παράλογη ιδέα ότι η ζωή έχει κάποιο νόημα. Πρώτον και κύριον, ας πούμε, τι νόημα να έχει οτιδήποτε από τη στιγμή που δεν υπάρχει τίποτα;

Ο Γοργίας, καθώς φαίνεται, διήγε ευχάριστο βίο, εντούτοις δεν ασπαζόταν καθόλου τον ηδονισμό ως φιλοσοφία, τουλάχιστον απ’ όσο γνωρίζουμε από τις καταγεγραμμένες διδαχές του. Υποθέτω πως ακόμη κι αν κάποιος στη θεωρία είναι μηδενιστής, μπορεί στην πράξη να είναι ηδονιστής· ένας ηδονικός βίος δεν έχει ανάγκη κανένα φιλοσοφικό νόημα, απλώς να είναι.

Δεν θα κρίνω ad hominem τον Έλληνα φιλόσοφο – πλακατζή με βάση το γεγονός ότι διήγε εξαιρετικά μακρύ κι ευτυχή βίο, κερδίζοντας δεκάδραχμα με το τσουβάλι καθώς περιόδευε από πόλη σε πόλη και κατέπλησσε τα ακροατήριά του. Όμως, δεν μπορώ να μη γελάσω με αυτό που ξεστόμισε στα τελευταία του: Σε ηλικία 104 ετών είπε στο φίλο του τον Αθηναίο ότι απέδιδε την μακροζωία του στο γεγονός ότι “δεν έκανα τίποτα μόνο για την ευχαρίστηση”.