Ελεύθερη βούληση: Ποια είναι η διαφορά μεταξύ εκούσιων και ακούσιων ενεργειών;

Ελεύθερη βούληση είναι οτιδήποτε καθιστά σκό­πιμο για τους ανθρώπους να σας θεωρούν ηθικά υπεύθυνο για τις πράξεις σας.

Αυτή είναι αστεία ερώτηση. Συνήθως, εάν ένα φιλο­σοφικό πρόβλημα κρατά πολλούς (κατά τα άλλα) απλούς ανθρώπους ξύπνιους τη νύχτα, είναι ένα πρόβλημα που μπορεί να διατυπωθεί σε απλή γλώσσα. Αλλά το πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης θα περιστρέφε­ται γύρω από ένα κομμάτι «τεχνικής ορολογίας» – δηλαδή, τη φράση «ελεύθερη βούληση». Ο τρόπος με τον οποίο απαντάμε στην ερώτηση εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το πώς επιλέγουμε να ορίσουμε την «ελεύθερη βούληση». Ακολου­θούν μερικοί πιθανοί ορισμοί και οι απαντήσεις στις οποίες αυτοί οδηγούν.

Ορισμός 1:
Ελεύθερη βούληση είναι η δυνατότητα επιλογής

Ναι, έχουμε ελεύθερη βούληση γιατί κάνουμε επιλογές συνεχώς. Ας υποθέσουμε ότι μια υπερβολικά ομιλητική μαμά πηγαίνει στο σούπερ μάρκετ. Ενώ είναι συγκεντρωμένη στη συνομιλία με έναν άλλο πελάτη, ένα βάζο με φυστικοβούτυρο πέφτει στο καλάθι της και το πληρώνει στο ταμείο χωρίς να το προσέξει. Δεν επιλέγει τη συγκεκριμένη μάρκα φυστικοβούτυρου που αγοράζει. Λίγα λεπτά αργότερα, μια εκλεκτική μαμά μπαίνει στο ίδιο σούπερ μάρκετ. Κοιτάζει όλα τα είδη φυστικοβούτυρου που πωλούνται και τα συγκρίνει σε σχέση με την τιμή τους, τον κατάλογο των συστατικών τους και οτιδήποτε άλλο. Διαλέγει ένα, το βάζει στο καλάθι της και, γρήγορα σαν σίφουνας, πηγαίνει προς το ταμείο. Η εκλεκτική μητέρα πράγματι επιλέγει τη μάρκα του φυστικοβούτυρου.

Υπάρχει μια σημαντική διαφορά μεταξύ της υπερβολικά ομιλητικής και της επιλεκτικής μαμάς, την οποία επισημαίνουμε λέγοντας ότι μόνο η τελευταία κάνει μια επιλογή. Αν η ελεύθερη βούληση είναι απλώς η δυνατότητα να κάνουμε επιλογές, όταν αρνηθούμε ότι έχουμε ελεύθερη βούληση σημαίνει πως δεν υπάρχει τέτοια διαφορά μεταξύ της ομιλητικής και της επιλεκτικής μαμάς. Αυτό θα ήταν ανόητο.
Εντάξει, αλλά ποια είναι η θεμελιώδης διαφορά μεταξύ εκούσιων και ακούσιων ενεργειών;

Δεν έχω ιδέα. Πρόκειται, άραγε, για μια αίσθηση ελέγχου την οποία θέλουμε να έχουμε; Έχει να κάνει με τη λογική σκέψη ή την επεξεργασία πληροφοριών που πυροδότησε τη δράση; (Αν ναι, τι είδους λογική σκέψη ή επεξεργασία πληροφοριών;) Αφορά το αν επιδίδεστε στη συγκεκριμένη ενέργεια συνειδητά; Έχει να κάνει με το ότι θέλετε να εκτελέσετε την ενέργεια σε βάθος; (Και βαθιά πού;) Είναι κάποιος συνδυασμός αυτών, ή μήπως κάτι άλλο; Όλες αυτές οι απαντήσεις είναι αρκετά εύλογες, τόσο ώστε να μοιάζει σοφό το να μην έχω άποψη.

Ορισμός 2
Εάν ενεργείς με δική σου ελεύθερη βούληση, θα μπορούσες να έχεις ενεργήσει διαφορετικά

Ναι και πάλι. Ίσως αποδειχθεί πως οι λογικές πεποιθήσεις μας για το τι θα μπορούσε να συμβεί είναι τελείως λανθασμένες. (Στο κάτω κάτω, γιατί άραγε έχουμε λογικές πεποιθήσεις για το πώς θα μπορούσαν να συμβούν τα πράγματα; Γιατί νοιαζόμαστε για το πώς θα μπορούσαν να είναι τα πράγματα σε αντίθεση με το πώς είναι στ’ αλήθεια;). Αλλά, αν μπορούμε να πάρουμε ως δεδομένη αυτή την κοινή λογική, υπάρχουν ένα σωρό καταστάσεις στις οποίες θα μπορούσαμε να είχαμε ενεργήσει διαφορετικά. Σήμερα το πρωί φόρεσα ένα γκρι πουκάμισο, αλλά θα μπορούσα να φορέσω ένα μαύρο πουκάμισο ή ένα κόκκινο πουκάμισο ή οποιοδήποτε άλλο πουκάμισο. Από αυτή την άποψη, οι ενέργειές μας δεν είναι κάτι το συγκεκριμένο. Έβρεχε χθες αλλά όχι και τόσο πολύ· θα μπορούσε να είναι χειρότερα. Μόλις έστριψα ένα νόμισμα και ήρθαν γράμματα· θα μπορούσε να έχει έρθει κορόνα.

Εάν δεν θα μπορούσαμε ποτέ να έχουμε ενεργήσει διαφορετικά, είτε οι ενέργειές μας καθορίζονται κατά κάποιο τρόπο από κάτι διαφορετικό σε σχέση με τη βροχή και το στρίψιμο του νομίσματος και άλλα φυσικά φαινόμενα, είτε κάνουμε λάθος γενικά για το πώς θα μπορούσαν να είναι τα πράγματα. Γιατί να το σκεφτούμε αυτό;

Ορισμός 3
Η ελεύθερη βούληση είναι η ικανότητα δράσης με τρόπο που δεν καθορίζεται από τους νόμους της φυσικής οι οποίοι διέπουν το ανθρώπινο σώμα και το περιβάλλον

Όχι, δεν έχουμε ελεύθερη βούληση γιατί τα σώματά μας υπακούν στους νόμους της φυσικής. Αλλά επίσης, γιατί κανείς να θέλει το σώμα του να παραβιάζει τους νόμους της φυσικής; (Καταλαβαίνω γιατί οι άνθρωποι θέλουν να πετάξουν ή οτιδήποτε άλλο αλλά, τι να κάνουμε, δεν γίνεται.)

Ναι, ίσως να ζούμε σε έναν κόσμο όπου αυτό που πραγματικά συμβαίνει δεν υπαγορεύεται από τους νόμους της φύσης. Αλλά, ακόμα κι αν οι νόμοι της φύσης παράγουν μόνο πιθανότητες –και δεν καθορίζουν αποτελέσματα για τη μία ή την άλλη κατάσταση–, οι πράξεις μας σχετίζονται με τους νόμους της φυσικής κατά τρόπο παρόμοιο με των «πράξεων» ενός άψυχου αντικειμένου.

Ορισμός 4
Ελεύθερη βούληση είναι οτιδήποτε καθιστά σκό­πιμο για τους ανθρώπους να σας θεωρούν ηθικά υπεύθυνο για τις πράξεις σας

Ναι, έχουμε ελεύθερη βούληση γιατί μερικές φορές είναι σκόπιμο να θεωρούμε τους ανθρώπους ηθικά υπεύθυνους για τις πράξεις τους. Κατηγορούμε τους ανθρώπους, επαινούμε τους ανθρώπους, ζητούμε από τους ανθρώπους να λογοδοτούν όλη μέρα. Θα ήταν μια αξιοσημείωτη σύμπτωση εάν αυτή η πρακτική, τουλάχιστον κάποιες φορές, σε γενικές γραμμές, δεν είχε την καλύτερη κατάληξη.

Μου φαίνεται, ωστόσο, ότι όσο περισσότερο θεωρούμε πως η συμπεριφορά μας προκαλείται από φυσικά ή βιολογικά αίτια τόσο πιθανότερο είναι να αντιμετωπίζουμε την κακή συμπεριφορά ως πρόβλημα σχεδιασμού. Αντί να θεωρούμε υπεύθυνους τους ανθρώπους, θα τους εκπαιδεύουμε και θα τους πείθουμε και θα τους δίνουμε φάρμακα ώστε να βελτιωθούν. Εάν φτάναμε ποτέ στο σημείο η κακή συμπεριφορά να μην είναι τί­ποτε άλλο παρά ένα πρόβλημα σχεδιασμού, θα χάναμε την ελεύθερη βούλησή μας. Θα ήταν πολύ κακό αυτό;