Ζεν: Η απελευθέρωση του νου από το δυαδικό πρότυπο

Υπάρχει η γενική παραδοχή ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει αν δεν πιστεύει στην ελπίδα της μόνιμης βελτίωσης. Και η μόνη εναλλακτική λύση απέναντι στη ζωή της σταθερής προόδου φαίνεται να είναι μια περιθωριακή ύπαρξη, στατική και νεκρή, χωρίς χαρά. Ακόμη και η έννοια της «μόνης εναλλακτικής λύσης» αποδεικνύει την πανίσχυρη δέσμευση του νου από το δυαδικό πρότυπο, και πόσο δύσκολο είναι να σκεφτεί με άλλους όρους πέρα από το καλό και το κακό, ή το θλιβερό τους μίγμα.

Το Ζεν ωστόσο αποτελεί την απελευθέρωση από το πρότυπο αυτό, κι έτσι το φαινομενικά απογοητευτικό σημείο εκκίνησης που θέτει είναι να κατανοήσει κανείς τη ματαιότητα της επιλογής και να απαλλαγεί από το μόνιμο συναίσθημα ότι η ζωή μπορεί να βελτιωθεί χάρη στη σταθερή επιλογή του «καλού». Το ξεκίνημα γίνεται από τη στιγμή που θα «πιάσει» κανείς το αίσθημα της σχετικότητας. Η επιτυχία είναι πάντα μια αποτυχία – με την έννοια ότι όσο πετυχαίνει κανείς σε κάτι, τόσο μεγαλύτερη ανάγκη νιώθει για να πετύχει περισσότερο.

Η ψευδαίσθηση μιας σημαντικής βελτίωσης προκύπτει σε στιγμές αντίθεσης, όπως όταν κανείς αλλάζει πλευρό όταν κοιμάται σε σκληρό κρεβάτι. Και η καινούργια θέση παραμένει «καλύτερη» από την προηγούμενη για όσο διάστημα παραμένει και η αντίθεση, αλλά σύντομα τα συναισθήματα που εμπνέει η δεύτερη θέση αρχίζουν όλο και περισσότερο να μοιάζουν με εκείνα που ενέπνεε η πρώτη. Έτσι κανείς προμηθεύεται ένα καλύτερο κρεβάτι και για κάποιο διάστημα κοιμάται καλύτερα. Αλλά η λύση του προβλήματος παραμένει ένα συναίσθημα παράξενου κενού στη συνείδηση, ένα κενό που γρήγορα γεμίζει από το συναίσθημα μιας καινούριας ανυπόφορης αντίθεσης, που προηγουμένως δεν την είχε υποπτευθεί, και τόσο επείγουσας και ενοχλητικής όσο το πρόβλημα του σκληρού κρεβατιού. 

Και για τον λόγο αυτό το Ζεν δεν υιοθετεί την άποψη ότι δεν πρέπει κανείς να τρώει όταν πεινάει. Η απαλλαγή από τις ψευδαισθήσεις που συνεπάγεται να εγκαταλείψει κανείς το κυνήγι του καλού, δεν εξυπακούει σαν αναγκαστική εναλλακτική λύση το κακό της αδράνειας και της απραξίας, αλλά επισημαίνει ότι η συμβατική ανθρώπινη κατάσταση είναι σαν τους «ψύλλους στο τηγάνι». Καμιά από τις δύο εναλλακτικές λύσεις δεν προσφέρει τη σωστή λύση, γιατί ο ψύλλος που πηδά είναι υποχρεωμένος να ξαναπέσει και ο ψύλλος που πέφτει είναι υποχρεωμένος να ξαναπηδήξει. Η επιλογή είναι μάταιη γιατί ουσιαστικά δεν υπάρχει επιλογή.

Από την άποψη του δυαδικού τρόπου σκέψης, η πρόταση του Ζεν μοιάζει με μοιρολατρία, σαν μια αντίθεση στην ελεύθερη επιλογή.

Αλλά η άποψη δεν είναι μοιρολατρική. Δεν πρόκειται για μια απλή υποταγή στις αναπόφευκτες συνέπειες να ιδρώνει κανείς όταν ζεσταίνεται και να τρέμει όταν κρυώνει, να τρώει όταν πεινάει και να κοιμάται όταν νυστάζει. Η υποταγή στη μοίρα απαιτεί την παρουσία κάποιου που υποτάσσεται, κάποιου που δέχεται να γίνει απελπισμένο όργανο των περιστάσεων, και για το Ζεν δεν υπάρχει ένα τέτοιο πρόσωπο.