Η εποποιία του υλισμού

Αν πιστέψουμε τον ίδιο, ο Ρωμαίος Λουκρήτιος, ο οποίος έζησε τον 1ο αιώνα π.Χ., δεν είχε άλλο σκοπό, γράφοντας το De natura rerum, παρά να αποδώσει σε στίχους την κάπως στεγνή ελληνική σοφία του Έλληνα Επίκουρου: το ποιητικό μέλι θα εξευγένιζε το πικρό φιλοσοφικό ποτήρι.

Πράγματι, βρίσκουμε, διατρέχοντας τους 7.400 στίχους, τις περισσότερες από τις σημαντικές θέσεις της επικουρικής παράδοσης. Ωστόσο το άφθονο, ζωντανό, πολύχρωμο κείμενο ξεφεύγει κατά πολύ από το διδακτικό αυτό πλαίσιο. Οι ήχοι ξεσπούν, οι εικόνες ταράζουν· το ποίημα ζει τη δική του ζωή, εξερευνά νέες τονικότητες. Το De natura rerum είναι ταυτόχρονα μία φιλοσοφική πραγματεία και ένα επικό θέαμα. Μεταφρασμένο σε πρόζα ή σε στίχους, το πυροτέχνημα αυτό διατηρεί και σήμερα μια εκπληκτική δύναμη.

 

Αλλά ο ισχυρός ποιητικός μηχανισμός του Λουκρήτιου νοείται ως πολεμική μηχανή, υπενθυμίζοντας και απεικονίζοντας μερικές ενοχλητικές αλήθειες: ο κόσμος (δεν) είναι (παρά) ύλη· το κάθε πράγμα, το σώμα όπως και η ψυχή, είναι το προϊόν μιας συνάντησης ατόμων, που μέλλει να διαλυθεί· η ζωή πρέπει να τείνει προς την ευχαρίστηση και την ειρήνη ·ο άνθρωπος πρέπει να φυλάγεται από την δεισιδαιμονία, να απελευθερώνεται από τους φόβους που ενσταλάζει και συντηρεί η θρησκεία. Βάζοντας έτσι σε μια τάξη το σώμα και τα πάθη, διώχνοντας τους θεούς, ο Λουκρήτιος φαίνεται αποφασισμένος να επωμιστεί το σκάνδαλο.

 

Σύμφωνα με τον σπουδαίο ιταλό φιλόλογο Luciano Canfora, ο οποίος προσπάθησε, βασιζόμενος σε πενιχρά στοιχεία, να ανασυνθέσει τη ζωή του ποιητή, το ανατρεπτικό αυτό περιεχόμενο του De natura rerum προκάλεσε γρήγορα την εχθρική αντίδραση του ρωμαϊκού κατεστημένου. Το ποίημα εμφανίστηκε ως μια “ενοχλητική παρουσία” στην εποχή του αυτοκράτορα Αυγούστου, και ακόμη περισσότερο στον χριστιανικό κόσμο του τέλους της Αρχαιότητας και του Μεσαίωνα. Σύμφωνα με τον Canfora, έτσι εξηγείται η αφάνεια στην οποία περιέπεσε ο Λουκρήτιος, παράλληλα με τους συκοφαντικούς θρύλους που συνδέθηκαν με το όνομά του (ο Άγιος Ιερώνυμος τον περιγράφει, πέντε περίπου αιώνες αργότερα, ως έναν δαιμονισμένο που κατέληξε στην αυτοκτονία).

 

Πριν από μερικά χρόνια, στο Quattrocento (εκδ. Flammarion, 2013), ένα βιβλίο που σημείωσε μεγάλη επιτυχία, ο Stephen Greenblatt εξιστόρησε την ανακάλυψη του χειρογράφου από τον Ιταλό ουμανιστή Poggio Bracciolini το 1417. Για τον Greenblatt, η ανάδυση αυτού του “πλήρους κιτ νεωτερικότητας”, με επίκεντρο τον άνθρωπο, τη φύση, τη δυναμική των ατόμων και της επιθυμίας, τη δυνατότητα της γνώσης και της εφεύρεσης, πρέπει να υπήρξε το προοίμιο της μεγάλης πνευματικής επανάστασης της Αναγέννησης.

 

Η επανακυκλοφόρηση του κειμένου του Λουκρήτιου, θα έθετε τα θεμέλια μιας υλιστικής και αθεϊστικής νεωτερικότητας και θα τροφοδοτούσε πνεύματα τόσο σημαντικά όσο οι Michel de Montaigne, Giordano Bruno, William Shakespeare και Thomas Hobbes.

Ενοχλημένος από την κάπως χολυγουντιανή αυτή ιστορία, ο φιλοσόφος Pierre Vesperini αφιέρωσε με τη σειρά του ένα ολόκληρο βιβλίο, που χαρακτηρίζεται από οξυδέρκεια και ευρυμάθεια, για να καταρρίψει την αφήγηση του Greenblatt.

• Ο Λουκρήτιος; Περισσότερο δεξιοτέχνης στιχοποιός παρά ένθερμος οπαδός του Επίκουρου. Δούλευε για έναν φιλόδοξο αφεντικό που ήθελε να ωφεληθεί από το κύρος της ελληνικής φιλοσοφίας.
• Το ποίημα; Δεν πρόκειται για φιλοσοφικό μανιφέστο, αλλά για ένα όμορφο σύνθετο αντικείμενο, μια σειρά από ετερογενή λαμπερά χωρία.
• Ο αντίκτυπος του κειμένου; Πουθενά, μας διαβεβαιώνει ο Vesperini, δεν απαγορεύτηκε.
• Ο Λουκρήτιος δεν εξαφανίστηκε ποτέ: διαβάστηκε, αντιγράφηκε, μελετήθηκε καθόλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα, χωρίς να υπερεκτιμηθεί η ανατρεπτικότητά του. Όσο για τον Pogge, ήταν ένας ουμανιστής με υψηλές γνωριμίες, που απείχε πολύ από το να είναι ριζοσπάστης.

Ούτε πραγματική απόκρυψη του έργου, ούτε μεγάλη λουκρητιανή επανάσταση επομένως; ‘Ισως. Αλλά το 1516, εκατό χρόνια μετά την ανακάλυψη του Pogge, μια σύνοδος καταδίκαζε εκ νέου το De natura rerum ως “ένα έκφυλο και επικίνδυνο έργο, στο οποίο γίνεται προσπάθεια με κάθε τρόπο να αποδείχθεί η θνησιμότητα της ψυχής”. Στις αρχές του δέκατου έβδομου αιώνα, όσοι υποστήριζαν, με τον τρόπο του Λουκρητίου, ατομιστικές, νατουραλιστικές ή υλιστικές θέσεις διέτρεχαν ακόμη μεγάλο κίνδυνο. Όπως συνέβη με τον Bruno, που εκτελέστηκε στη Ρώμη το 1600, ή με τον Giulio Cesare Vanini, που ρίχτηκε στην πυρά στην Τουλούζη το 1619.

 

Δεκαεπτά αιώνες μετά τη συγγραφή του, οι ιδέες του De natura rerum μύριζαν ακόμη καμένο ξύλο.