Έρασμος: Μωρίας Εγκώμιον

«Στη χώρα των τυφλών ο μονόφθαλμος βασιλεύει» -Έρασμος

 

Τον καιρό που ο Ολλανδός ιερέας, θεολόγος και λόγιος Έρασμος έγραψε το Μωρίας Εγκώμιον (1509), ο Αναγεννησιακός Ανθρωπισμός είχε μόλις αρχίσει να συγκρούεται με τον Σχολαστικισμό και πνευματικοί άνθρωποι έρχονταν σε αντιπαράθεση με κληρικούς. Ενώ οι σχολαστικοί της εποχής ακολουθούσαν τις διδαχές του Θωμά του Ακινάτη και του Αλβέρτου του Μέγα, ο Έρασμος επηρεάστηκε από τον κλασικό, μη χριστιανικό, Ελληνισμό και τον σατιρικό ρήτορα Λουκιανό για να βρει έμπνευση και, παραδόξως, να βοηθήσει τους Χριστιανούς να ζήσουν μια ενάρετη ζωή για να κερδίσουν την θέση τους στη βασιλεία του θεού.

 

Στόχος του με αυτό το κείμενο δεν είναι η επίθεση σε άτομα, αλλά σε γενικές φαυλότητες, και εξάλλου δεν θα έπρεπε, λέει, κάποιος να πάρει και πολύ στα σοβαρά το κείμενο, καθώς η προσπάθειά του αυτή είναι μια άσκηση στην ελαφρότητα, που δικαιούνται και οι λόγιοι όσο και όλοι οι υπόλοιποι.

 

Αυτό που έκανε εντύπωση στον Έρασμο είναι πως οι θρησκευόμενοι, ενώ ανέχονται τις μεγαλύτερες βλασφημίες προς την θρησκεία τους, ενοχλούνται και εγείρονται με το παραμικρό αστείο εις βάρος του Πάπα ή κάποιου τοπικού πρίγκιπα. Και μάλιστα την ίδια στιγμή που και οι ίδιοι συντηρούν και κάνουν πράξη την μωρία, εμμένοντας στους πιο ανόητους εκκλησιαστικούς και μοναστικούς κανόνες. Στην πραγματικότητα, οι κανόνες αυτοί τους απομακρύνουν από την αληθινή πίστη και το πραγματικό πνεύμα του Χριστιανισμού, που είναι η βοήθεια προς τους πιστούς και η κατεύθυνσή τους προς τη Σωτηρία. Οπότε αν κάποιος προσβληθεί, θα φταίει είτε η ενοχή του είτε η συνείδησή του.

 

Στο κείμενο τον λόγο τον παίρνει η ίδια η Μωρία, προσωποποιημένη, και ξεκινάει κυριολεκτικά πλέκοντας το εγκώμιό της. Η Μωρία του Έρασμου δεν είναι η ηλιθιότητα ή η α-νοησία˙ είναι η καλώς νοούμενη φαιδρότητα, η έλλειψη σοβαρότητας όταν η σοβαρότητα περισσεύει, είναι η χαρά της ζωής. Χωρίς αυτήν, οι άνθρωποι δεν θα παντρεύονταν και δεν θα κάνανε παιδιά και η μεγάλη ηλικία θα ήταν ανυπόφορη. «Κάλεσε έναν σοφό σε γιορτή και θα χαλάσει την παρέα, είτε με κακοδιάθετη σιωπή είτε με εκνευριστικές διαφωνίες». Οι γυναίκες οφείλουν στην Μωρία τα φτιασιδώματά τους, αλλά σε αυτά οφείλεται η προσοχή των (επίσης μωρών) ανδρών και ο έρωτας. Ούτε οι φιλίες θα άντεχαν χωρίς αυτήν, αφού ο καθένας μας πρέπει να πείθει τον εαυτό του ότι η μωρία των φίλων του (οι ιδιοσυγκρασίες και τα ελαττώματά τους) είναι ακριβώς η αρετή τους. Ακόμα και οι θεοί χαρακτηρίζονται από την Μωρία, όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε σε κάθε εξιστόρηση των κατορθωμάτων τους. Η απόλυτη ειλικρίνεια και η αλήθεια μπορούν να γίνουν επικίνδυνες, άρα η κολακεία (χαρακτηριστικό της μωρίας) μπορεί να γίνει ακόμα και αρετή. Μια δόση αυταπάτης είναι υγιής και βοηθάει τους ανθρώπους να ξεχνούν τα ελαττώματά τους, και να κάνουν σπουδαία πράγματα με τη βοήθεια και τη συνεργασία άλλων. Άρα η μωρία προωθεί κάθε σπουδαίο πράγμα που κάνουν οι άνθρωποι.

 

Η Μωρία συνεχίζει τον λόγο της σε πιο αυστηρό τόνο, απευθυνόμενη τώρα σε κάθε είδους επαγγελματίες˙ γιατρούς, δικηγόρους, φιλοσόφους, επιχειρηματίες, ακόμα και σε πόλεις και έθνη, καταλογίζοντας στη συμπεριφορά τους έντονα στοιχεία μωρίας, που προσπαθούν να αποκρύψουν με σοβαροφάνεια. Ο Έρασμος αρχίζει εδώ να γίνεται ειρωνικός, καθώς αυτό που πριν λίγο αποθέωνε, τώρα το καταλογίζει σαν ψεγάδι, καλύπτοντάς το σαν πλεονέκτημα που μένει μόνο να φανερωθεί. Απευθύνεται εκτενέστερα στους θεολόγους, που της χρωστάνε περισσότερα από κάθε άλλη κλάση επαγγελματιών. Αναλώνονται σε ανόητα επιχειρήματα, διαστρεβλώνουν τα διδάγματα των Γραφών για να ταιριάζουν με τα δικά τους γούστα και πράξεις και ταυτόχρονα αγνοούν το αληθινό μήνυμα του Χριστού. Οι μοναχοί ξοδεύουν τη ζωή τους σε κανόνες, ο Πάπας και οι αρχιεπίσκοποι ζουν σε περιττά πλούτη και οι άρχοντες ξεχνάνε το καλό της χώρας και εντρυφούν στα καπρίτσια τους.

 

Τέλος, απευθύνεται στον «μωρό Χριστιανό». Προκαλεί κάθε αναγνώστη να πάει στην εκκλησία κατά τη διάρκεια ενός κηρύγματος και θα διαπιστώσει ότι αν λέγεται κάτι σοβαρό, το ακροατήριο είτε κοιμάται είτε χασμουριέται. Αν όμως ο ιερέας χρησιμοποιεί σαν παράδειγμα κάποια ευφάνταστη ιστοριούλα για να μεταδώσει το μήνυμά του, αμέσως τεντώνουν τ’ αυτιά τους και δίνουν προσοχή. Οι Γραφές οι ίδιες εξυψώνουν την άγνοια και την «απλότητα». Η μηλιά ως απαγορευμένο δέντρο της γνώσης, φράσεις από τον Εκκλησιαστή και τον Ιερεμία της Βίβλου όπως «ο αριθμός των ανόητων είναι άπειρος» και «Κάθε άντρας γίνεται ανόητος μέσα από την ίδια του την σοφία» αποδίδουν τη σοφία μόνο στον θεό, ενώ «κανένας άνθρωπος δεν δύναται να δοξαστεί με τη σοφία του θεού». Ο Χριστός συγχωρεί τους εκτελεστές του επειδή «δεν καταλαβαίνουν τι κάνουν». Η παρομοίωση των πιστών με πρόβατα είναι επίσης καταδεικτική των αναγκαίων προσόντων του καλού Χριστιανού. ΔΕΣ: Ποιμένες και ποίμνιο - Η ηθική της αμαρτίας και των «δούλων»,  Ποίμνιο, ποιμένες και…«ιερά» ποιμνιοστάσια.

 

Ο λόγος της Μωρίας κλείνει υπενθυμίζοντας πως ό,τι ειπώθηκε δεν πρέπει να ληφθεί στα σοβαρά και πως ακόμα και η ίδια θα ξεχάσει αυτά που μόλις είπε.

 

Λέγεται ότι ο Έρασμος με το έργο του οδήγησε στην απόσχιση μέρους της Εκκλησίας και τη δημιουργία του Προτεσταντισμού, καθώς ο Λούθηρος ήταν κατά πολύ επηρεασμένος από αυτόν. Ο Έρασμος όμως δεν είχε θελήσει ποτέ η κριτική του να οδηγήσει σε τέτοιο δρόμο και ο ίδιος έμεινε πιστός στην Καθολική πίστη μέχρι το θάνατό του. Όχι πολύ αργότερα η Εκκλησία έβγαλε την πρώτη της λίστα με απαγορευμένα βιβλία όπου συμπεριέλαβε τον Έρασμο με το σύνολο του έργου του.

 

Κάπου η Μωρία χαμογελάει ειρωνικά.