ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ρητορική (1369a-1369b)

Ἔστι δ᾽ ἀπὸ τύχης μὲν τὰ τοιαῦτα γιγνόμενα, ὅσων ἥ τε αἰτία ἀόριστος καὶ μὴ ἕνεκά του γίγνεται καὶ μήτε ἀεὶ μήτε ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ μήτε τεταγμένως (δῆλον δ᾽ ἐκ τοῦ ὁρισμοῦ τῆς τύχης περὶ τούτων), φύσει δὲ ὅσων ἥ τ᾽ αἰτία

[1369b] ἐν αὐτοῖς καὶ τεταγμένη· ἢ γὰρ ἀεὶ ἢ ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ ὡσαύτως ἀποβαίνει. τὰ γὰρ παρὰ φύσιν οὐδὲν δεῖ ἀκριβολογεῖσθαι πότερα κατὰ φύσιν ἤ τινα ἄλλην αἰτίαν γίγνεται· δόξειε δ᾽ ἂν καὶ ἡ τύχη αἰτία εἶναι τῶν τοιούτων. βίᾳ δὲ ὅσα παρ᾽ ἐπιθυμίαν ἢ τοὺς λογισμοὺς γίγνεται [δι᾽] αὐτῶν τῶν πραττόντων. ἔθει δὲ ὅσα διὰ τὸ πολλάκις πεποιηκέναι ποιοῦσιν. διὰ λογισμὸν δὲ τὰ δοκοῦντα συμφέρειν ἐκ τῶν εἰρημένων ἀγαθῶν ἢ ὡς τέλος ἢ ὡς πρὸς τὸ τέλος, ὅταν διὰ τὸ συμφέρειν πράττηται· ἔνια γὰρ καὶ οἱ ἀκόλαστοι συμφέροντα πράττουσιν, ἀλλ᾽ οὐ διὰ τὸ συμφέρειν ἀλλὰ δι᾽ ἡδονήν. διὰ θυμὸν δὲ καὶ ὀργὴν τὰ τιμωρητικά. διαφέρει δὲ τιμωρία καὶ κόλασις· ἡ μὲν γὰρ κόλασις τοῦ πάσχοντος ἕνεκά ἐστιν, ἡ δὲ τιμωρία τοῦ ποιοῦντος, ἵνα πληρωθῇ. τί μὲν οὖν ἐστιν ἡ ὀργή, δῆλον ἔσται ἐν τοῖς περὶ τῶν παθῶν. δι᾽ ἐπιθυμίαν δὲ πράττεται ὅσα φαίνεται ἡδέα. ἔστιν δὲ καὶ τὸ σύνηθες καὶ τὸ ἐθιστὸν ἐν τοῖς ἡδέσιν· πολλὰ γὰρ καὶ τῶν φύσει μὴ ἡδέων, ὅταν συνεθισθῶσιν, ἡδέως ποιοῦσιν·

Ὥστε συλλαβόντι εἰπεῖν, ὅσα δι᾽ αὑτοὺς πράττουσιν ἅπαντ᾽ ἐστὶν ἢ ἀγαθὰ ἢ φαινόμενα ἀγαθά, ἢ ἡδέα ἢ φαινόμενα ἡδέα. ἐπεὶ δ᾽ ὅσα δι᾽ αὑτοὺς ἑκόντες πράττουσιν, οὐχ ἑκόντες δὲ ὅσα μὴ δι᾽ αὑτούς, πάντ᾽ ἂν εἴη ὅσα ἑκόντες πράττουσιν ἢ ἀγαθὰ ἢ φαινόμενα ἀγαθά, ἢ ἡδέα ἢ φαινόμενα ἡδέα· τίθημι γὰρ καὶ τὴν τῶν κακῶν ἢ φαινομένων κακῶν ἢ ἀπαλλαγὴν ἢ ἀντὶ μείζονος ἐλάττονος μετάληψιν ἐν τοῖς ἀγαθοῖς (αἱρετὰ γάρ πως), καὶ τὴν τῶν λυπηρῶν ἢ φαινομένων ἢ ἀπαλλαγὴν ἢ μετάληψιν ἀντὶ μειζόνων ἐλαττόνων ἐν τοῖς ἡδέσιν ὡσαύτως.

Ληπτέον ἄρα τὰ συμφέροντα καὶ τὰ ἡδέα, πόσα καὶ ποῖα. περὶ μὲν οὖν τοῦ συμφέροντος ἐν τοῖς συμβουλευτικοῖς εἴρηται πρότερον, περὶ δὲ τοῦ ἡδέος εἴπωμεν νῦν. δεῖ δὲ νομίζειν ἱκανοὺς εἶναι τοὺς ὅρους ἐὰν ὦσι περὶ ἑκάστου μήτε ἀσαφεῖς μήτε ἀκριβεῖς.

***
Της τύχης αποτέλεσμα είναι όλα εκείνα που η αιτία τους είναι απροσδιόριστη και δεν γίνονται για κάποιον σκοπό· επίσης όσα δεν γίνονται πάντοτε, ούτε τις περισσότερες φορές, ούτε με έναν προδιαγεγραμμένο τρόπο (όλα αυτά είναι, βέβαια, φανερά από τον ορισμό της τύχης). Της φύσης αποτέλεσμα είναι

[1369b] όσα έχουν την αιτία τους μέσα τους και σύμφωνη με έναν προδιαγεγραμμένο κανόνα: πάντοτε ή τις περισσότερες φορές συμβαίνουν με τον ίδιο τρόπο. Όσο γι᾽ αυτά που γίνονται αντίθετα με τους φυσικούς κανόνες, δεν υπάρχει κανένας λόγος να διερευνήσουμε εξονυχιστικά αν γίνονται σύμφωνα με κάποιον φυσικό νόμο ή για κάποιον άλλο λόγο — αιτία αυτών των πραγμάτων θα μπορούσε, κατά τη γνώμη μου, να θεωρηθεί και η τύχη. Σε βία οφείλονται όσα γίνονται παρά την επιθυμία και τους λογικούς σχεδιασμούς αυτών που τα κάνουν. Από συνήθεια γίνονται όσα κάνουμε επειδή τα έχουμε κάνει πολλές φορές. Στη λογική οφείλονται όσα από τα καλά πράγματα για τα οποία μιλήσαμε θεωρούνται συμφέροντα ή ως τέλος ή ως μέσα που οδηγούν στο τέλος, με τον όρο βέβαια ότι γίνονται επειδή είναι συμφέροντα· γιατί και οι ακόλαστοι κάνουν πράγματα συμφέροντα, δεν τα κάνουν όμως επειδή τους συμφέρουν, αλλά επειδή τους είναι ευχάριστα. Σε παραφορά και σε οργή οφείλονται οι πράξεις εκδίκησης. Υπάρχει, πάντως, διαφορά ανάμεσα στην εκδίκηση και την τιμωρία: η τιμωρία γίνεται για χάρη αυτού που την υφίσταται, ενώ η εκδίκηση για χάρη αυτού που την κάνει, για να νιώσει δηλαδή ικανοποίηση. Τί είναι η οργή θα γίνει φανερό όταν θα μιλήσουμε για τα πάθη. Από ζωηρή επιθυμία γίνονται όσα είναι ολοφάνερα ευχάριστα. Στα ευχάριστα ανήκει επίσης καθετί που μας είναι οικείο εκ φύσεως, όπως και καθετί στο οποίο έχουμε συνηθίσει· γιατί οι άνθρωποι κάνουν με ευχαρίστηση ακόμη και πράγματα που δεν είναι από τη φύση τους ευχάριστα, αν τα έχουν συνηθίσει μια ζωή.

Επομένως (για να συνοψίσουμε) όλα όσα κάνουν οι άνθρωποι για λόγους που βρίσκονται μέσα στους ίδιους είναι ή τους φαίνονται καλά, είναι ή τους φαίνονται ευχάριστα. Δεδομένου ότι οι άνθρωποι κάνουν με τη θέλησή τους αυτά που η αιτία τους βρίσκεται μέσα στους ίδιους και χωρίς τη θέλησή τους αυτά που η αιτία τους βρίσκεται έξω από τους ίδιους, μπορούμε να πούμε ότι όλα όσα κάνουν οι άνθρωποι με τη θέλησή τους είναι ή τους φαίνονται καλά, είναι ή τους φαίνονται ευχάριστα — φυσικά, στα καλά βάζω επίσης τόσο την απαλλαγή από αυτά που είναι ή τους φαίνονται κακά όσο και την αντικατάσταση ενός μεγαλύτερου κακού με ένα μικρότερο (γιατί και αυτά είναι, κατά κάποιον τρόπο, πράγματα που πρέπει να τα προτιμούν οι άνθρωποι και να τα επιλέγουν), όπως επίσης βάζω στα ευχάριστα τόσο την απαλλαγή από τα λυπηρά ή από αυτά που τους φαίνονται λυπηρά όσο και την αντικατάσταση ενός λυπηρού από ένα άλλο λιγότερο λυπηρό.

Πρέπει λοιπόν να γίνουν κατανοητά τα πράγματα που είναι συμφέροντα και ευχάριστα: πόσα είναι και ποιές οι ιδιότητές τους. Για το συμφέρον μιλήσαμε ήδη, όταν πραγματευθήκαμε το συμβουλευτικό είδος των λόγων. Ας μιλήσουμε λοιπόν τώρα για το ευχάριστο. Τους ορισμούς που θα δώσουμε θα πρέπει να τους θεωρήσουμε ικανοποιητικούς στην κάθε επιμέρους περίπτωση, αν δεν θα είναι ασαφείς ούτε υπερβολικά ακριβείς.