ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ρητορική (1365b-1366a)

[VIII] Μέγιστον δὲ καὶ κυριώτατον ἁπάντων πρὸς τὸ δύνασθαι πείθειν καὶ καλῶς συμβουλεύειν τὰς πολιτείας ἁπάσας λαβεῖν καὶ τὰ ἑκάστης ἤθη καὶ νόμιμα καὶ συμφέροντα διελεῖν. πείθονται γὰρ ἅπαντες τῷ συμφέροντι, συμφέρει δὲ τὸ σῶζον τὴν πολιτείαν. ἔτι δὲ κυρία μέν ἐστιν ἡ τοῦ κυρίου ἀπόφανσις, τὰ δὲ κύρια διῄρηται κατὰ τὰς πολιτείας· ὅσαι γὰρ αἱ πολιτεῖαι, τοσαῦτα καὶ τὰ κύριά ἐστιν.

Εἰσὶν δὲ πολιτεῖαι τέτταρες, δημοκρατία, ὀλιγαρχία, ἀριστοκρατία, μοναρχία, ὥστε τὸ μὲν κύριον καὶ τὸ κρῖνον τούτων τι ἂν εἴη μόριον ἢ ὅλον τούτων. ἔστιν δὲ δημοκρατία μὲν πολιτεία ἐν ᾗ κλήρῳ διανέμονται τὰς ἀρχάς, ὀλιγαρχία δὲ ἐν ᾗ οἱ ἀπὸ τιμημάτων, ἀριστοκρατία δὲ ἐν ᾗ κατὰ τὴν παιδείαν· παιδείαν δὲ λέγω τὴν ὑπὸ τοῦ νόμου κειμένην. οἱ γὰρ ἐμμεμενηκότες ἐν τοῖς νομίμοις ἐν τῇ ἀριστοκρατίᾳ ἄρχουσιν. ἀνάγκη δὲ τούτους φαίνεσθαι ἀρίστους, ὅθεν καὶ τοὔνομα εἴληφεν τοῦτο. μοναρχία δ᾽ ἐστὶν κατὰ

[1366a] τοὔνομα ἐν ᾗ εἷς ἁπάντων κύριός ἐστιν· τούτων δὲ ἡ μὲν κατὰ τάξιν τινὰ βασιλεία, ἡ δ᾽ ἀόριστος τυραννίς.

Τὸ δὴ τέλος ἑκάστης πολιτείας οὐ δεῖ λανθάνειν· αἱροῦνται γὰρ τὰ πρὸς τὸ τέλος. ἔστι δὲ δημοκρατίας μὲν τέλος ἐλευθερία, ὀλιγαρχίας δὲ πλοῦτος, ἀριστοκρατίας δὲ τὰ περὶ παιδείαν καὶ τὰ νόμιμα, τυραννίδος δὲ φυλακή. δῆλον οὖν ὅτι τὰ πρὸς τὸ τέλος ἑκάστης ἤθη καὶ νόμιμα καὶ συμφέροντα διαιρετέον, εἴπερ αἱροῦνται πρὸς τοῦτο ἐπαναφέροντες. ἐπεὶ δὲ οὐ μόνον αἱ πίστεις γίνονται δι᾽ ἀποδεικτικοῦ λόγου, ἀλλὰ καὶ δι᾽ ἠθικοῦ (τῷ γὰρ ποιόν τινα φαίνεσθαι τὸν λέγοντα πιστεύομεν, τοῦτο δ᾽ ἐστὶν ἂν ἀγαθὸς φαίνηται ἢ εὔνους ἢ ἄμφω), δέοι ἂν τὰ ἤθη τῶν πολιτειῶν ἑκάστης ἔχειν ἡμᾶς· τὸ μὲν γὰρ ἑκάστης ἦθος πιθανώτατον ἀνάγκη πρὸς ἑκάστην εἶναι. ταῦτα δὲ ληφθήσεται διὰ τῶν αὐτῶν· τὰ μὲν γὰρ ἤθη φανερὰ κατὰ τὴν προαίρεσιν, ἡ δὲ προαίρεσις ἀναφέρεται πρὸς τὸ τέλος.

Ὧν μὲν οὖν δεῖ ὀρέγεσθαι προτρέποντας ὡς ἐσομένων ἢ ὄντων, καὶ ἐκ τίνων δεῖ τὰς περὶ τοῦ συμφέροντος πίστεις λαμβάνειν, ἔτι δὲ τῶν περὶ τὰς πολιτείας ἠθῶν καὶ νομίμων διὰ τίνων τε καὶ πῶς εὐπορήσομεν, ἐφ᾽ ὅσον ἦν τῷ παρόντι καιρῷ σύμμετρον, εἴρηται· διηκρίβωται γὰρ ἐν τοῖς Πολιτικοῖς περὶ τούτων.

***
[8] Η πιο μεγάλη και η πιο αποφασιστική βοήθεια για τον συμβουλευτικό ρήτορα προκειμένου να μπορεί να πείθει και να δίνει σωστές συμβουλές είναι να κατέχει όλες τις μορφές διακυβέρνησης και να διακρίνει τα χαρακτηριστικά, τους θεσμούς και τα συμφέροντα της καθεμιάς τους. Γιατί όλοι οι άνθρωποι πείθονται με κριτήριο το συμφέρον, και, φυσικά, συμφέρον είναι αυτό που σώζει το πολίτευμα. Από την άλλη μεριά κυρίαρχες και κανονιστικές στην πόλη είναι οι αποφάνσεις του κυρίαρχου σώματος, και τα κυρίαρχα σώματα ποικίλλουν κατά τα πολιτεύματα· όσα, πράγματι, είναι τα είδη των πολιτευμάτων, τόσοι είναι και οι φορείς της κυριαρχικής εξουσίας.

Τέσσερα λοιπόν είδη πολιτευμάτων υπάρχουν: η δημοκρατία, η ολιγαρχία, η αριστοκρατία και η μοναρχία. Συμπέρασμα: το σώμα που ασκεί την κυριαρχική εξουσία, αυτό που εκφράζει την αποφασιστική γνώμη, ή είναι ένα μέρος τους ή είναι το σύνολο τους. Δημοκρατία είναι το πολίτευμα στο οποίο οι πολίτες μοιράζονται τα αξιώματα με κλήρο· ολιγαρχία αυτό στο οποίο η διανομή των αξιωμάτων γίνεται με βάση τη φορολογήσιμη ιδιοκτησία· αριστοκρατία είναι το πολίτευμα στο οποίο τα αξιώματα διανέμονται με βάση τη μόρφωση και την καλλιέργεια (με τη μόρφωση εννοώ αυτήν που ορίζει ο νόμος). Πραγματικά, στην αριστοκρατία την εξουσία την έχουν στα χέρια τους αυτοί που έμειναν πιστοί στα πάτρια θέσμια — αυτοί δεν μπορεί, βέβαια, παρά να θεωρούνται άριστοι, εξού και το όνομα αυτού του πολιτεύματος. Μοναρχία,

[1366a] όπως δείχνει και το όνομά του, είναι το πολίτευμα στο οποίο την υπέρτατη εξουσία την έχει ένα μόνο πρόσωπο: από τις δύο μορφές της αυτή που υπόκειται σε κάποια συγκεκριμένη τάξη είναι η βασιλεία, ενώ η χωρίς κανέναν περιορισμό είναι η τυραννίς.

Ο συμβουλευτικός λοιπόν ρήτορας δεν πρέπει να λησμονεί το τέλος του κάθε πολιτεύματος — δεν είναι μήπως γνωστό ότι οι επιλογές και οι προτιμήσεις μας βρίσκονται σε άμεση σχέση με το τέλος; Τέλος της δημοκρατίας είναι η ελευθερία, της ολιγαρχίας ο πλούτος, της αριστοκρατίας η μόρφωση και τα πάτρια θέσμια, της τυραννίδας η αυτοφρούρηση και η αυτοφύλαξή της. Είναι λοιπόν φανερό ότι πρέπει να διακρίνουμε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, τους θεσμούς και τα συμφέροντα που προσιδιάζουν στο τέλος του κάθε πολιτεύματος, δεδομένου ότι οι επιλογές και οι προτιμήσεις γίνονται ενσχέσει με αυτό.

Επειδή, πάντως, η πειθώ πετυχαίνεται όχι μόνο με αποδεικτικούς συλλογισμούς, αλλά και με ηθικούς (αν δείχνουμε, πράγματι, εμπιστοσύνη σ᾽ έναν ρήτορα, είναι γιατί τον βλέπουμε να έχει κάποιες ιδιότητες, να είναι δηλαδή ενάρετος ή καλοδιάθετος — ή και τα δύο αυτά μαζί), πιστεύω ότι είναι αναγκαίο να είμαστε ενημερωμένοι και να γνωρίζουμε καλά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κάθε πολιτεύματος· γιατί η προσαρμογή προς τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του κάθε πολιτεύματος δεν μπορεί παρά να εξασφαλίζει τη μεγαλύτερη πειθώ στον χώρο του καθενός. Τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του κάθε πολιτεύματος θα τον αντιληφθούμε με τα ίδια μέσα· γιατί ο χαρακτήρας γίνεται φανερός από την προτίμηση και την επιλογή, και η προτίμηση έχει να κάνει με τον επιδιωκόμενο σκοπό.

Ποιοί λοιπόν πρέπει να είναι οι στόχοι των συμβουλευτικών ρητόρων όταν προτρέπουν για το μέλλον ή για το παρόν· από πού πρέπει να αντλούν τα σχετικά με το συμφέρον επιχειρήματά τους· ακόμη, ποιά είναι τα μέσα και ποιοί οι τρόποι για την απόκτηση των γνώσεων που σχετίζονται με τον ιδιαίτερο χαρακτήρα και τους θεσμούς των πολιτευμάτων· για όλα αυτά είπαμε ό,τι ταίριαζε να ειπωθεί στην παρούσα περίσταση· γιατί σε όλες τις λεπτομέρειές του το θέμα αυτό το έχουμε ήδη πραγματευθεί στα Πολιτικά.