Η ΖΩΗ ΣΤΟΝ ΠΡΟΘΑΛΑΜΟ ΤΗΣ ΕΛΠΙΔΑΣ

Κάθε πρωί, φεύγετε από το στενόχωρο διαμέρισμά σας για να πάτε στο Πανεπιστήμιο, θα επιστρέψετε αργά το βράδυ, και οι άνθρωποι που ανήκουν στον κοινωνικό σας κύκλο θα ρωτήσουν αν περάσατε καλή ημέρα – μόνο και μόνο για να φανούν ευγενικοί. Στο εργαστήριο, οι άνθρωποι δείχνουν μεγαλύτερο τακτ: φυσικά και δεν περάσατε καλή μέρα – αφού δεν ανακαλύψατε τίποτε στις έρευνες σας. Δεν είστε επισκευαστής ρολογιών. Το γεγονός ότι δεν βρήκατε τίποτε έχει μεγάλη αξία, δεδομένου ότι αποτελεί μέρος της διαδικασίας της ανακάλυψης – ήδη γνωρίζετε πού να μην ψάχνετε. Άλλοι ερευνητές, γνωρίζοντας τα αποτελέσματά σας, θα αποφύγουν να δοκιμάσουν το ειδικό αυτό πείραμα που εσείς κάνετε, αν βέβαια μια επιστημονική επιθεώρηση έχει τη σοβαρότητα να θεωρήσει ότι το «δεν βρήκα τίποτε» αποτελεί πληροφορία και ως εκ τούτου τη δημοσιεύσει.

Εν τω μεταξύ, όμως, ο γαμπρός σας λειτουργεί ως πωλητής για μια χρηματιστηριακή και δεν παύει να ενθυλακώνει μεγάλες προμήθειες – μεγάλες και σταθερές προμήθειες. «Τα πάει πολύ καλά», δεν παύετε να ακούτε, ιδίως δε, από τον πεθερό σας που μετά από κάθε τέτοια απόφανση αφήνει ένα νανοδευτερόλεπτο κενό ως διάστημα σκέψης – οπότε εσείς συνειδητοποιείτε ότι μόλις έκανε μια σύγκριση. Δεν το ήθελε, αλλά σύγκριση έκανε.

Οι διακοπές είναι μια φρίκη. Πέφτετε πάνω στον ως άνω γαμπρό σας στο πλαίσιο των οικογενειακών συνάξεων και, ανεξαίρετα, βλέπετε ασφαλή σημάδια άγχους να αναπτύσσονται στη γυναίκα σας η οποία, προς στιγμήν, φοβάται ότι παντρεύτηκε τον χαμένο του παιχνιδιού – άσχετα αν ύστερα θυμάται τη λογική του δικού σας επαγγέλματος. Χρειάζεται όμως να καταπολεμήσει το αρχικό της αντανακλαστικό. Η αδελφή της δεν σταματάει να μιλάει για την ανακαίνιση του σπιτιού τους, για τη νέα ταπετσαρία τους. Η γυναίκα σας είναι λίγο περισσότερο σιωπηλή κατά τη διάρκεια του ταξιδιού της επιστροφής. Τα μούτρα που κρατάει χειροτερεύουν επειδή το αυτοκίνητο που οδηγείτε είναι νοικιασμένο, καθώς δεν μπορείτε να πληρώσετε για γκαράζ. Τι πρέπει να κάνετε; Να μετακομίσετε στην Αυστραλία ώστε να γίνουν πιο σπάνιες οι οικογενειακές συνάξεις, ή να αλλάξετε γαμπρό με το να παντρευτείτε μια γυναίκα με λιγότερο «επιτυχημένο» αδελφό;

Ή μήπως θα ’πρεπε να ντυθείτε χίπικα και να γίνετε προκλητικός; Αυτή η λύση μπορεί να είναι καλή για τον καλλιτέχνη, όχι όμως και για τον επιστήμονα ή για τον επιχειρηματία. Νιώθετε παγιδευμένος.

Εργάζεστε σ’ έναν τομέα που δεν αποδίδει άμεσα ή σταθερά αποτελέσματα. Την ίδια στιγμή, οι άνθρωποι γύρω σας δουλεύουν σε τομείς με τέτοια αποτελέσματα. Μπλέξατε. Αυτή είναι η μοίρα των επιστημόνων, των καλλιτεχνών και των ερευνητών που ζουν χαμένοι στην κοινωνία, αντί να ζουν σε μια απομονωμένη κοινότητα ή σε αποικία καλλιτεχνών.

Σε πολλές απασχολήσεις παρατηρούνται αποσπασματικά τα θετικά αποτελέσματα, τα οποία οδηγούν είτε σε μεγάλα κέρδη είτε σε μηδενικό αποτέλεσμα. Πρόκειται για τις απασχολήσεις εκείνες που χαρακτηρίζονται από αίσθηση αποστολής, όπως όταν κανείς αναζητά με πείσμα (σ’ ένα βρομερό εργαστήριο) τη θεραπεία για τον καρκίνο που συνεχώς του ξεφεύγει – ή όταν γράφει ένα βιβλίο που θα αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι βλέπουν τον κόσμο (ενώ ζει με πενταροδεκάρες) – ή όταν συνθέτει μουσική ή όταν ζωγραφίζει μινιατούρες στα βαγόνια του μετρό και τις θεωρεί υψηλή μορφή τέχνης, παρά τις καταγγελίες του ξεπερασμένου «επιστημονικού κριτικού» Harold Bloom.

Αν είστε ερευνητής, θα χρειαστεί να δημοσιεύετε άρθρα που δεν θα έχουν συνέχεια αλλά σε «υψηλού κύρους» εκδόσεις, προκειμένου να σας χαιρετάνε καμιά φορά οι άλλοι όταν τους τρακάρετε σε συνέδρια.

Αν έχετε την ευθύνη μιας εισηγμένης εταιρείας, τα πράγματα ήταν θαυμάσια για σας προτού αποκτήσετε μετόχους, μέχρι τότε δηλαδή που εσείς και κάποιοι συνέταιροί σας ήσασταν μόνοι ιδιοκτήτες, ή έστω μαζί με έμπειρους επενδυτές κεφαλαίου υψηλού κινδύνου (venture capital) που αντιλαμβάνονταν το ενδεχόμενο άνισων αποτελεσμάτων και την αποσπασματική φύση της οικονομικής ζωής. Τώρα όμως έχετε έναν τριαντάρη αναλυτή μετοχών, με αργή σκέψη, ο οποίος «κρίνει» τα αποτελέσματά σας και τα υπεραναλύει. Του αρέσουν τα αποτελέσματα που ανταμείβουν σαν ρουτίνα – και αυτά είναι ακριβώς τα αποτελέσματα που δεν μπορείτε να εξασφαλίσετε.

Πολλοί άνθρωποι ζουν με την αίσθηση ότι κάνουν κάτι σωστά, κι όμως δεν έχουν επί πολύ καιρό να δείξουν κάποιο χειροπιαστό αποτέλεσμα. Απαιτείται να έχουν μια ικανότητα για διαρκώς αναβαλλόμενη ικανοποίηση, αν είναι να επιβιώσουν από τη σταθερή επίδειξη σκληρότητας από μέρους των ομοίων τους, χωρίς να χάσουν το ηθικό τους. Φαίνονται ηλίθιοι στα ξαδέλφια τους, φαίνονται ηλίθιοι στους ομοίους τους, χρειάζονται κουράγιο για να συνεχίσουν την πορεία τους. Δεν τους φθάνει η επιβεβαίωση, ούτε η καταξίωση, ούτε η λατρεία των φοιτητών τους, δεν κερδίζουν Νόμπελ, ούτε Σνόμπελ. «Πώς πήγε η χρονιά σου;» Το ερώτημα αυτό τους δημιουργεί έναν μικρό σπασμό – που πάντως κατορθώνουν να τον συγκρατήσουν, βαθιά μέσα τους, καθώς γνωρίζουν ότι σχεδόν όλα τα χρόνια που πέρασαν θα φαίνονται χαμένα σε όλους τους έξω. Κι ύστερα, μπαμ, έρχεται το αποσπασματικό γεγονός που φέρνει τη μεγάλη δικαίωση. Ή μπορεί και να μην έλθει…

Πιστέψτε με, είναι βαρύ πράγμα να αντιμετωπίζεις τις κοινωνικές επιπτώσεις της φαινόμενης συνεχούς αποτυχίας. Είμαστε κοινωνικά ζώα: η κόλασή μας είναι οι άλλοι.

Όπου το εντυπωσιακό είναι το σχετικό

Η διαίσθησή μας δεν είναι φτιαγμένη για μη-γραμμικές καταστάσεις. Σκεφθείτε τη ζωή μας σ’ ένα πρωτόγονο περιβάλλον, όπου η διαδικασία και το αποτέλεσμα είναι στενά συνδεδεμένα. Διψάτε: το να πιείτε σας φέρνει την κατάλληλη ικανοποίηση. Αλλά και σ’ ένα όχι και τόσο πρωτόγονο περιβάλλον, όταν ασχοληθείτε με το χτίσιμο, ας πούμε, ενός σπιτιού ή μιας γέφυρας, όσο περισσότερη δουλειά επενδύετε τόσο περισσότερα εμφανή αποτελέσματα θα έχετε, συνεπώς το ηθικό σας στηρίζεται από συνεχή ορατή ανάδραση.

Σ’ ένα πρωτόγονο περιβάλλον, το εντυπωσιακό είναι εκείνο που μετράει. Αυτό ισχύει για τη γνώση μας. Όταν προσπαθούμε να συγκεντρώσουμε πληροφορίες για τον κόσμο γύρω μας, έχουμε την τάση να ακολουθούμε την καθοδήγηση της βιολογίας μας, οπότε η προσοχή μας κατευθύνεται χωρίς προσπάθεια προς το εντυπωσιακό – όχι τόσο προς εκείνο που μετράει, όσο προς το εντυπωσιακό. Κατά κάποιο τρόπο, το σύστημα καθοδήγησής μας στράβωσε όσο εξελισσόμασταν μαζί με το περιβάλλον μας – και μεταφερθήκαμε σ’ έναν κόσμο όπου εκείνο που μετράει είναι συχνά βαρετό, μη-εντυπωσιακό.

Πέραν τούτου, θεωρούμε ότι άμα δυο μεταβλητές είναι συνδεδεμένες με αιτιώδη δεσμό, τότε μια σταθερή εισροή στη μια μεταβλητή θα μεταφράζεται πάντα σε αποτέλεσμα στην άλλη. Το συναισθηματικό μας σύστημα είναι σχεδιασμένο για γραμμική αιτιότητα. Αν, για παράδειγμα, μελετάτε κάθε μέρα, έχετε την προσδοκία να μάθετε κάτι αναλογικά με τη μελέτη σας. Αν αισθάνεστε ότι τα πράγματα δεν οδηγούνται πουθενά, τα συναισθήματά σας θα σας κάνουν να χάσετε το ηθικό σας. Όμως η σύγχρονη πραγματικότητα σπανίως μάς επιφυλάσσει το προνόμιο μιας ικανοποιητικής, γραμμικής, θετικής προόδου: μπορεί να σκέφτεστε ένα πρόβλημα επί μια ολόκληρη χρονιά και να μη μάθετε τίποτε – ύστερα, αν δεν χάσετε το ηθικό σας από την έλλειψη αποτελεσμάτων (και δεν παραιτηθείτε) κάτι θα λάμψει στο μυαλό σας ξαφνικά.

Υπάρχουν ερευνητές που επένδυσαν πολύ χρόνο ασχολούμενοι με αυτή την έννοια της ικανοποίησης: η νευρολογία μάς έχει φωτίσει σχετικά με την ένταση που παρατηρείται μεταξύ της άμεσης ανταμοιβής και της ανταμοιβής με καθυστέρηση. Θα προτιμήσετε ένα μασάζ σήμερα, ή δυο την επόμενη βδομάδα; Λοιπόν: το λογικό τμήμα του νου μας, το «υψηλότερο» τμήμα, εκείνο που μας διακρίνει από τα ζώα, μπορεί και υποτάσσει το ζωώδες ένστικτό μας που ζητάει την άμεση ανταμοιβή. Είμαστε συνεπώς λίγο καλύτεροι από τα ζώα, τελικώς – ίσως όμως όχι και πολύ καλύτεροι. Και αυτό, όχι πάντα.

Μη- γραμμικότητες

Η κατάσταση όμως μπορεί να γίνει λίγο τραγικότερη. Ο κόσμος είναι περισσότερο μη-γραμμικός απ’ όσο νομίζουμε, αλλά και απ’ όσο οι επιστήμονες θέλουν να πιστεύουν.

Όταν ισχύει η γραμμικότητα, οι σχέσεις μεταξύ μεταβλητών είναι σαφείς, ξεκάθαρες και σταθερές – οπότε είναι Πλατωνικά εύκολο να τις συλλάβει κανείς με μια απλή πρόταση, όπως «μια αύξηση κατά 10% των χρημάτων στο λογαριασμό μου στην τράπεζα αντιστοιχεί σε 10% αύξηση του εισοδήματος μου από τόκους και σε 5% αύξηση της δουλοπρέπειας του προσωπικού μου τραπεζίτη». Αν, λοιπόν, έχω περισσότερα χρήματα στην τράπεζα, θα πάρω περισσότερο τόκο. Οι μη-γραμμικές σχέσεις μπορεί να κυμαίνονται. Ίσως ο καλύτερος τρόπος για να τις εκφράσει κανείς, είναι να πει ότι δεν μπορούν να εκφραστούν λεκτικά με ικανοποιητικό τρόπο. Ας πάρουμε τη σχέση που υπάρχει μεταξύ της απόλαυσης και του νερού που πίνουμε. Αν βρίσκεστε σε κατάσταση επώδυνης δίψας, τότε ένα μπουκάλι νερό αυξάνει σημαντικά την ευημερία σας. Περισσότερο νερό φέρνει περισσότερη απόλαυση. Τι γίνεται όμως άμα σας δώσω μια δεξαμενή νερό; Προφανώς η ευημερία σας δεν αργεί να γίνει αδιάφορη προς τις τυχόν πρόσθετες ποσότητες νερού. Μάλιστα, άμα σας ζητήσω να επιλέξετε ανάμεσα σε ένα μπουκάλι νερό και μια δεξαμενή, θα προτιμήσετε το μπουκάλι. Συνεπώς, η ευχαρίστησή σας μειώνεται με την πρόσθετη ποσότητα.

Αυτές οι μη-γραμμικές σχέσεις βρίσκονται παντού στη ζωή. Οι γραμμικές σχέσεις αποτελούν, πράγματι, την εξαίρεση: τους αποδίδουμε μεγάλη σημασία μόνο στις σχολικές τάξεις και στα εγχειρίδια, και τούτο επειδή είναι ευκολότερες στην κατανόηση. Χθες το απόγευμα προσπάθησα να κοιτάξω γύρω μου και να γράψω ένα κατάλογο εκείνων των πραγμάτων που θα έβλεπα κατά τη διάρκεια της ημέρας και θα ήταν γραμμικά. Δεν κατόρθωσα να βρω τίποτε – όπως ακριβώς κάποιος που ψάχνει για τρίγωνα και τετράγωνα θα τα βρει στο δάσος του Αμαζονίου ούτε, όπως θα δούμε, κάποιος που αναζητά το τυχαίο του τύπου της καμπύλης σε σχήμα καμπάνας θα το βρει κοινωνικοοικονομικά φαινόμενα.

Παίζεις τοξοβολία κάθε μέρα χωρίς να δείχνεις βελτίωση, κι ύστερα ξαφνικά αρχίζεις να κερδίζεις τον δάσκαλο.

Το παιδί σας δεν φαίνεται να έχει πρόβλημα ομιλίας, όμως δείχνει να μη θέλει να μιλήσει. Η δασκάλα σάς πιέζει να αρχίσετε να σκέφτεστε “άλλες επιλογές”, με άλλα λόγια ψυχοθεραπεία. Διαπληκτίζεστε μαζί της, χωρίς αποτέλεσμα (εκείνη υποτίθεται ότι είναι ειδική). Και τότε, εντελώς ξαφνικά, το παιδί σας αρχίζει να συντάσσει περίπλοκες προτάσεις, ίσως μάλιστα λίγο πιο περίπλοκες απ’ ό,τι θα περίμενε κανείς για το πλαίσιο της ηλικίας του. Θα το επαναλάβω: η γραμμική πρόοδος, η Πλατωνική αυτή ιδέα, δεν αποτελεί τον κανόνα.

Η ανθρώπινη φύση, η ευτυχία και οι αποσπασματικές μεγάλες ανταμοιβές
Ας αναλύσουμε τώρα τη βασική ιδέα που βρίσκεται πίσω από εκείνο που οι ερευνητές αποκαλούν ηδονική ευτυχία.

Όταν κανείς κερδίζει 1.000.000 δολάρια μέσα σε μια χρονιά, τίποτε όμως στα εννιά χρόνια που προηγήθηκαν, δεν αισθάνεται την ίδια απόλαυση με το αν λάμβανε το ίδιο μεν σύνολο ισοκατανεμημένο όμως στην ίδια χρονική περίοδο, δηλαδή 100.000 κάθε χρόνο επί δέκα χρόνια. Το ίδιο ισχύει και για το αντίστροφο – αν, δηλαδή, βγάλεις ένα μεγάλο ποσό την πρώτη χρονιά, ύστερα όμως τίποτε για την υπόλοιπη περίοδο. Κατά κάποιον τρόπο, το σύστημα απόλαυσής σου θα κορεσθεί σχετικά γρήγορα, δεν θα μεταφέρει στην επόμενη χρήση το ηδονικό υπόλοιπο όπως γίνεται με τον φόρο σε μία δήλωση εισοδήματος. Μάλιστα η ευτυχία σου εξαρτάται πολύ περισσότερο από τις φορές που επέρχεται θετική αίσθηση, εκείνο δηλαδή που οι ψυχολόγοι ονομάζουν «θετική συγκίνηση», παρά από την ένταση με την οποία αυτή καταγράφεται. Με άλλα λόγια, τα καλά νέα είναι πρώτον και κύριον καλά νέα: το πόσο καλά, δεν ενδιαφέρει και τόσο. Προκειμένου να έχεις λοιπόν μια καλή ζωή, θα ’πρεπε να μοιράζεις αυτές τις «συγκινήσεις» όσο το δυνατόν ομαλότερα στον χρόνο. Πολλά μετρίως καλά νέα είναι καλύτερα από μια μεμονωμένη, αποσπασματική περίπτωση υπέροχων νέων.

Ατυχώς, μάλιστα, μάλλον είναι χειρότερο να κερδίσεις 10.000.000 κι ύστερα να χάσεις τα 9.000.000 από το να μην έχεις κερδίσει τίποτε απολύτως! Ασφαλώς θα έχεις αποκτήσει ένα εκατομμύριο (σε σύγκριση με το τίποτε), όμως μπορεί να είναι καλύτερο να είχες μείνει στο τίποτε. (Όλα αυτά, βέβαια, προϋποθέτουν ότι έχεις ενδιαφέρον για τις οικονομικές ανταμοιβές.)

Συνεπώς, από μια στενή λογιστική οπτική γωνία, που θα την ονομάσω εδώ «ηδονικό αλγόριθμο», δεν αποτελεί αποδοτική επιλογή να ρίχνει κανείς τα ζάρια για να πετύχει το ένα μεγάλο κέρδος. Η Μητέρα Φύση μάς προόρισε να αποκομίζουμε απόλαυση από μια σταθερή ροή ευχάριστων μικρών, αλλά πάντως σταθερών, ανταμοιβών. Όπως ήδη είπα, οι ανταμοιβές δεν χρειάζεται να είναι μεγάλες, αρκεί να είναι συχνές – λίγο απ’ εδώ, λίγο απ’ εκεί. Μην ξεχνάτε ότι η κυριότερη ικανοποίησή μας προερχόταν, επί χιλιάδες χρόνια, από το φαγητό και το νερό (συν από κάτι άλλο, πιο ιδιωτικό)· ενώ λοιπόν αυτά τα χρειαζόμαστε σταθερά, δεν αργούμε να φθάσουμε στο σημείο του κορεσμού.

Το πρόβλημα, ασφαλώς, έγκειται στο ότι δεν ζούμε σ’ ένα περιβάλλον όπου τα αποτελέσματα προκύπτουν με σταθερό τρόπο – στην ανθρώπινη ιστορία κυριαρχούν εν πολλοίς οι Μαύροι Κύκνοι. Είναι κρίμα που η σωστή στρατηγική για το τωρινό μας περιβάλλον μπορεί να μη μας επιφυλάσσει εσωτερικές ανταμοιβές και θετική ανάδραση για τις προσπάθειές μας.

Η ίδια ιδιότητα, με αντίστροφη φθορά, εφαρμόζεται και στη δυστυχία μας. Καλύτερα να συγκεντρώνεται όλο το κακό που υφίστασαι σε μια σύντομη περίοδο, παρά να εκτυλίσσεται με μακρότερη διάρκεια.

Όμως, υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι που κατορθώνουν να υπερβαίνουν την ασυμμετρία δυστυχίας και χαράς, να ξεφεύγουν από το ηδονικό έλλειμμα, να βγάζουν τον εαυτό τους έξω απ’ αυτό το παιχνίδι – και να ζουν με την ελπίδα.