Δημιουργικότητα και ψυχική ασθένεια

Είτε από τη θέση του θεατή είτε από τη θέση του δημιουργού η τέχνη ήταν ανέκαθεν όχι μόνον το μέσον αποτύπωσης και έκφρασης των βαθύτερων σκέψεων και επιθυμιών αλλά και ένα όχημα φαντασίας που έδινε πρόσβαση σε άλλες πραγματικότητες και απόκρυφα συναισθήματα.

Κάπου ανάμεσα στις εκρηκτικές πινελιές του Πόλλοκ, στα συγκινησιακά ποιήματα του Καρυωτάκη, στον μελαγχολικό ήχο των πλήκτρων του Μπετόβεν και στις τερατώδεις φιγούρες του Γκόγια, θα μπορούσε κανείς να διακρίνει το καθρέφτισμα της ψυχικής κατάστασης των δημιουργών, της θλίψης τους, του φόβου τους ακόμα και της «τρέλας» τους, με αρκετούς δημιουργούς να δίνουν οι ίδιοι πρόωρο τέλος στη ζωή τους.

Ατενίζοντας την καλλιτεχνική ευφυΐα ελλοχεύει η ψυχική ασθένεια.

Τι οδηγεί κάποιον στην καλλιτεχνική δημιουργία;Ποια μπορεί να είναι τα ψυχολογικά του κίνητρα ή τι είναι αυτό το οποίο μπορεί να επιδιώκει;
Η ανάγκη της έκφρασης μέσα από την τέχνη γεννήθηκε μαζί με τον άνθρωπο και τον συνοδεύει έκτοτε. Είτε ζωγραφίζει σχήματα σε πρωτόγονες σπηλιές είτε χρησιμοποιεί τα πινέλα του πάνω σε βαμβακερούς καμβάδες, ο άνθρωπος προσπαθεί να αποτυπώσει συμβολικά, με έναν εντελώς προσωπικό και άδηλο τρόπο, το πώς βιώνει και νοηματοδοτεί την εμπειρία του, τις σχέσεις του και την πραγματικότητά του.

Έχει υποστηριχθεί ότι η δημιουργικότητα πάει μαζί με τη νεύρωση. Αυτό που ίσως ο Φρόυντ περιέγραφε με το χαρακτηρισμό της μετουσίωσης ως ακρογωνιαίου λίθου του πολιτισμού εμπεριέχει την ικανότητα επίλυσης των εσωτερικών συγκρούσεων μας μέσω της ανώτερης δημιουργικότητας. Το άτομο που παλεύει με τη σύγκρουση, ενδεχομένως, μέσω της δημιουργικότητάς κατορθώσει να συζεύξει τις αντιθέσεις του, ενεργοποιώντας πτυχές του μυαλού του, όπως τη φαντασία ή την ασυνήθιστη πρωτοτυπία. Αυτή η ευελιξία τούς επιτρέπει να αντιλαμβάνονται τα πράγματα με έναν νέο και καινοτόμο τρόπο, ο οποίος αποτελεί σημαντική βάση για τη δημιουργικότητα. Αλλά, σημαίνει επίσης ότι ο εσωτερικός τους κόσμος είναι πολύπλοκος, διφορούμενος και γεμάτος από γκρίζες και όχι ασπρόμαυρες αποχρώσεις. Είναι ένας κόσμος γεμάτος με πολλές ερωτήσεις και λίγες εύκολες απαντήσεις, με το δημιουργικό άτομο να ζει σε έναν πιο ρευστό και νεφελώδη κόσμο.

Αυτό το αντικρουόμενο υπόβαθρό του αντίστοιχα το καθιστά ευάλωτο στην εκδήλωση συμπτωμάτων ή ψυχικών ασθενειών. Το τι τελικά συμβαίνει με το μυαλό ενός καλλιτέχνη και συχνά υποφέρει από κατάθλιψη, άγχος, ψυχώσεις, εθισμούς ή μανιοκατάθλιψη είναι ένα αίνιγμα που μελετάται από διάφορες σκοπιές, ακόμα και τη βιολογική, με έμφαση στη γονιδιακή προδιάθεση αλλά και στη δομή και ενεργοποίηση του εγκεφάλου.

Μια ψυχοβιογραφική ματιάΜια ψυχοβιογραφική ματιά έχει δείξει ότι πολλοί εξέχοντες δημιουργοί είχαν σκληρές πρώιμες εμπειρίες ζωής και επακόλουθη συναισθηματική αστάθεια. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα ίσως μιας «τρελής» καλλιτεχνικής ιδιοφυίας είναι ο Vincent van Gogh. Ο ίδιος υπήρξε «παιδί της αντικατάστασης» καθώς η μητέρα του τού έδωσε το όνομα του μεγαλύτερου νεκρού αδερφού του, αναγκάζοντάς τον να μεγαλώσει με τη σκιά ενός αγαπημένου νεκρού. Σε επιστολές κατά τις περιόδους της νοσηλείας του αμφισβητούσε την ίδια του τη «λογική». Αναφέρονται χαρακτηριστικά τα λόγια του σε μια από τις βιογραφίες του «Είναι αλήθεια ότι πολλοί καλλιτέχνες είναι ψυχικά άρρωστοι…. Είναι μια ζωή που –για να το θέσω ήπια- κάνει κάποιον παράταιρο… Εγώ είμαι εντάξει όταν βυθίζομαι στη δουλειά μου, αλλά πάντα παραμένω μισότρελος». Στο ίδιο λιβάδι με τα στάχια που είχε ζωγραφίσει επέλεξε και να αυτοπυροβοληθεί λίγο καιρό αργότερα.     

Σύμφωνα με τον Jung (1971) στο βιβλίο spirit in man, art and literature, η ίδια η τέχνη, όπως και η φύση, από μόνη της δεν έχει ένα εγγενές νόημα.

Όμως, η δημιουργική διαδικασία είναι κάτι ξεχωριστό και τα έργα τέχνης είναι πολύ πιθανό να προκύπτουν από τις ίδιες ψυχολογικές διεργασίες με αυτές της νεύρωσης. Αυτό που είναι γοητευτικό είναι ότι ο καλλιτέχνης μοιάζει να υπακούει σε δυνάμεις και παρορμήσεις έξω από αυτόν, και σαν μια μαριονέτα το υποσυνείδητό του επιβάλλεται στο συνειδητό μυαλό του. Πρόκειται για μια ολοκληρωτική ώθηση προς τη δημιουργία σαν «ένας ζωντανός οργανισμός εμφυτευμένος στην ανθρώπινη ψυχή». Ως μια καθολική παρόρμηση υπερβαίνει ακόμα και την υγεία ή την ευτυχία του δημιουργού που προσπαθεί να κάνει το χάος του μια μορφή τέχνης. Επιπλέον, ο Jung πίστευε ότι η αυτόνομη φύση της δημιουργικής ώθησης, η οποία λειτουργεί έξω από τη σφαίρα της συνείδησης αντανακλάται στη συμβολική μορφή της τέχνης.

Ο διάλογος του φωτός και της σκιάς, οι φιγούρες που μοιάζουν απούσες μέσα στην έντονη εσωτερικότητά τους, η παραμόρφωση, η βία, τα χρώματα, είναι όλα σύμβολα. Ως σύμβολα προσεγγίζουν το άγνωστο που αδυνατούμε να κατανοήσουμε και παράλληλα, δίνουν στις συνθέσεις το στίγμα της αχρονίας. Μέσα σε «υπερπραγματικά» σκηνικά αντικατοπτρίζεται η απρόσωπη και αποξενωμένη ζωή, η αδύνατη επικοινωνία και ο καλλιτέχνης ως μάρτυρας δημιουργός και παρατηρητής δίνει την αίσθηση ότι προσπαθεί να δραπετεύσει από κάτι, ακόμη κι από τον ίδιο του τον εαυτό, και την ίδια στιγμή νιώθει στατικά δεμένος σε μια θέση από την οποία κατά πάσα πιθανότητα δεν θα ξεφύγει ποτέ. Το κάθε έργο είναι και μια κατάθεση ψυχής, μια προσπάθεια που κυμαίνεται παράδοξα μεταξύ ονειροπόλησης και απομόνωσης, μεταξύ επιθυμίας και παραίτησης, μεταξύ υπέρβασης και αμετάκλητης αδράνειας.

Ο τόσο προσωπικός αγώνας που έδωσαν όλοι αυτοί οι δημιουργοί γοητεύει και προβληματίζει. Είναι μια πολιτιστική κληρονομιά που όσο κι αν στέκεται περίτεχνα και μεγαλοπρεπώς σε λαμπερές αίθουσες μουσείων άλλο τόσο μαρτυρά τον ψυχικό πόνο, το αδιέξοδο και το ανικανοποίητο.

Άραγε οι καλλιτέχνες είναι πιο επιρρεπείς σε ψυχικές διαταραχές ή η ψυχική ασθένεια γίνεται λίγο πιο διαχειρίσιμη μέσα από την αυθόρμητη δημιουργία;

Ο δημιουργός της γνωστής «Κραυγής» δίνει τη δική του απάντηση:
 «Ο φόβος για τη ζωή μου είναι απαραίτητος για μένα, όπως είναι και η ασθένειά μου. Χωρίς το άγχος και τις ασθένειες μου, είμαι ένα πλοίο χωρίς πηδάλιο... Τα βάσανα μου είναι μέρος του εαυτού μου και της τέχνης μου. Αυτά είναι δυσδιάκριτα από μένα και η απομόνωσή τους θα μπορούσε να ζημιώσει την τέχνη μου. Θέλω να διατηρήσω αυτά τα βάσανα. Η θεραπεία των μη ισορροπημένων μυαλών των καλλιτεχνών, θα σήμαινε την εξαφάνιση της επιτυχίας τους ως καλλιτέχνες» - Edvard Munch