Τι είναι ο Νεοπλατωνισμός;

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ: Η νεοπλατωνική φιλοσοφία χτες και σήμερα

     1. Νεοπλατωνισμός ή νεοπλατωνική φιλοσοφία. Είναι μια σύγχρονη ονομασία για να δηλωθεί εκείνη η κατεύθυνση του φιλοσοφικού στοχασμού της ελληνικής αρχαιότητας που άρχισε να πρωτο-διαμορφώνεται στην Αλεξάνδρεια, αλλά προσέλαβε μια ολοκληρωμένη μορφή στη Ρώμη κατά τον 3ο αιώνα μ.Χ. Όπως υποδηλώνει και ο συγκεκριμένος όρος, αυτή η φιλοσοφία ανήκει στην παράδοση της πλατωνικής φιλοσοφίας και έχει για κύριο αρχηγέτη της τον Αμμώνιο Σακκά (περίπου 175-242 μ.Χ). Αυτός που Πήρε την προσωνυμία Σακκάς, γιατί στην αρχή εργαζόταν, λόγω φτώχειας, ως σακοφόρος, ως αχθοφόρος. Δεν άφησε δικά του γραπτά και περιορίστηκε να διδάσκει προφορικά. Ό,τι γνωρίζουμε γι’ αυτόν, ως εισηγητή του νεοπλατωνισμού, προέρχονται από πληροφορίες άλλων. Σε κάθε περίπτωση, ο κορυφαίος φιλόσοφος του νεοπλατωνισμού ήταν ο Πλωτίνος.

     2. Ο Αμμώνιος Σακκάς ταν δάσκαλος του Πλωτίνου, αλλά και ορισμένων άλλων, όπως του Λογγίνο ή του Ωριγένη του νεοπλατωνικού [: δεν είναι ο ίδιος με τον χριστιανό Ωριγένη]. Ως προς τις φιλοσοφικές του θεωρήσεις, από ό,τι είναι γνωστό, προσπάθησε να συνθέσει τις διδασκαλίες του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη με θρησκευτικο-φιλοσοφικές διδασκαλίες από πολιτισμούς, για τους οποίους είχε ιδίαν άποψη και με τους οποίους ήταν οικειωμένος. Διακρινόταν για τη φιλομάθειά του, για την οποία τον επαινούσαν, και για τον αυστηρό, ασκητικό του βίο. Σύμφωνα με τον Πορφύριο (232/4-304/5 μ.Χ.), που, πέραν των άλλων έργων του, έγραψε τη βιογραφία του Πλωτίνου και επιμελήθηκε τις Εννεάδες του τελευταίου, έλκει την καταγωγή του από χριστιανική οικογένεια, έλαβε χριστιανική ανατροφή, συγχρόνως όμως ασπάστηκε και τον εθνισμό, στο πλαίσιο της φιλοσοφικής του δραστηριότητας και του φιλοσοφικού του βίου.

     3. Ο νεοπλατωνισμός, υπό ένα γενικό πρίσμα, σχετίζεται ουσιωδώς με μεθερμηνεύσεις κυρίως πλατωνικών κειμένων και θέσεων, δευτερευόντως δε κειμένων του Αριστοτέλη, του Θεόφραστου και άλλων κλασικών φιλοσόφων. Συγκρότησε τις εννοιολογικές του δομές, με βάση ένα ευρύ φάσμα θρησκευτικών παραδόσεων του ελληνορωμαϊκού κόσμου κατά τους πρώτους αιώνες μ.Χ., και υπερασπίστηκε, με συστηματικό τρόπο, τον πλατωνισμό, μα και γενικότερα τη φιλοσοφία, από τις επιθέσεις του γνωστικισμού, του χριστιανισμού, του μανιχαϊσμού, αλλά και διαφόρων άλλων θρησκευτικών κινημάτων. Η νοητή, θεωρητική γραμμή, που χαρακτηρίζει τη νεοπλατωνική φιλοσοφία, είναι εκείνη της υπερβατικής θεϊκής αρχής, που βρίσκεται σε άρρηκτο δεσμό με τον ίδιο τον άνθρωπο και την πραγματικότητά του. Εκκινεί από την αρχή, οικεία στην παράδοση του πλατωνισμού, πως οποιαδήποτε θεωρία γύρω από το Είναι, αλλά και την ψυχή του ανθρώπου, είναι δυνατή μόνο στο επίπεδο του νου και του Λόγου, δηλαδή σε νοητικό-λογικό επίπεδο.

    4. Το ζητούμενο είναι πώς μπορεί ο άνθρωπος να αποσπαστεί από την απορρόφησή του μέσα στον κόσμο των αισθητών πραγμάτων και να αναχθεί στη μελέτη του υπεραισθητού και του νοητού κόσμου. Προς τούτο πρέπει να δια-μορφώνεται μέσα από τη γνώση και την άσκηση, έτσι ώστε να καταστεί ικανός να έλθει σε ενότητα με την αιώνια, τη μοναδική αρχή, τη θεότητα, που αποτελεί την αρχέγονη πηγή και την αιτία κάθε αισθητού και υπεραισθητού όντος. Κατ’ αυτό τον προσανατολισμό, η νεοπλατωνική φιλοσοφία δομείται πάνω σε μια έντονα μεταφυσική βάση, ακολουθώντας γενικώς και τις επιταγές των καιρών για μια ενότητα πάνω από τα συντρίμμια του εμπειρικού-αισθητού κόσμου, χωρίς ο τελευταίος ως αισθητή πραγματικότητα να αγνοείται. Δικαιώνεται και πάλι ο Χέγκελ, που έλεγε για τη φιλοσοφία ότι είναι η σύλληψη της εκάστοτε εποχής της μέσα από τη γλώσσα της έννοιας, μια γλώσσα που ανα-συγκροτεί την ολότητα ως ολότητα της έννοιας σε εσωτερική ανταπόκριση με την ενεργό πραγματικότητα. Ακριβώς αυτό συμβαίνει και με τον νεοπλατωνισμό. Σημειωτέο πως ο Χέγκελ δέχτηκε σημαντικές επιδράσεις από την εν λόγω φιλοσοφία, ιδίως σε θέματα της φιλοσοφίας του πνεύματος.

5. Η βασική σκέψη του νεοπλατωνισμού συνοψίζεται στα ακόλουθα: όλα τα όντα εκπορεύονται από τις Ιδέες, κατά το πρότυπο της πλατωνικής φιλοσοφίας. Αυτές οι Ιδέες απαρτίζουν εκείνες τις πνευματικές δυνάμεις, που συνιστούν την αρχέγονη αιτία όλων των πραγμάτων. Στο πλαίσιο της αυστηρά φιλοσοφικής τους γλώσσας, οι νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι εισάγουν τον όρο, την έννοια: απορροή, για να θεμελιώσουν την προέλευση του υλικού κόσμου από τον πνευματικό. Με βάση την τεχνική τους γλώσσα, η υπερβατική, ύψιστη αρχή είναι το Εν ή, με την πλατωνική ορολογία, το αγαθόν, από το οποίο απορρέει το Είναι. Κατά μια τέτοια αντιστοιχία απορροής σχηματίζονται τα διάφορα επίπεδα: Εν, νους, ψυχή, αισθητός κόσμος, διαβαθμισμένα από τα νοητά, ως τα πρώτα προς τα κάτω, τα αισθητά, ως τα δεύτερα: το καθένα δημιουργείται από το προηγούμενό του δυνάμει της απορροής.