Ο Πλάτων και η θεωρία των ιδεών

Π Λ Α Τ Ω Ν: 427–347 π.Χ

Περί της θεωρίας των ιδεών

· Η θεωρία των ιδεών αποτελεί τον κορμό, τον πυρήνα της πλατωνικής φιλοσοφίας.
· Βασικό γνώρισμά της είναι η διάκριση ανάμεσα στον κόσμο του γίγνεσθαι και στον κόσμο του Είναι.
· Ο κόσμος του Είναι: είναι προσιτός στη νόηση και είναι αιώνιος και αμετάβλητος.
· Ο κόσμος του γίγνεσθαι: βρίσκεται σε διαρκή μεταβολή και είναι προσιτός στην αίσθηση.
· Η πλατωνική θεωρία των δύο κόσμων θα μπορούσε να εκληφθεί, κατά κάποιο τρόπο, ως σύνθεση και περαιτέρω ανάπτυξη βασικών αρχών της φιλοσοφίας του Παρμενίδη και του Ηράκλειτου:
α) ο ελεατικός κόσμος του Είναι.
β) ο κόσμος της αέναης μεταβολής του Ηράκλειτου.

Κατά τον Παρμενίδη:
α) το ον είναι εν και ομοιογενές.
β) είναι προσιτό μόνο στο νου.
γ) απέναντι στο εν του νοείν κείτεται η πολλαπλότητα των φαινομένων.
· Ο Παρμενίδης, όπως και οι άλλοι Προσωκρατικοί, έθεσαν μάλλον το πρόβλημα κατά τον Πλάτωνα παρά το έλυσαν.
· Το πλατωνικό πρόβλημα μπορεί να διατυπωθεί συνοπτικά ως εξής: πώς το ον, ενώ είναι ένα, είναι συνάμα και πολλά;
· Τι οδήγησε τον Πλάτωνα στη διάκριση αυτών των δύο κόσμων;
· Κατά τον Αριστοτέλη, ο Πλάτων ξεχώρισε τις ιδέες [=ο κόσμος του Είναι για τον Πλάτωνα-δηλαδή ο κόσμος των ιδεών είναι ο μόνος πραγματικός κόσμος] ως αντικείμενα γνώσης από τον κόσμο της αίσθησης, διότι τα αισθητά πράγματα υπόκεινται σε διαρκή μεταβολή και ως εκ τούτου δεν εμπίπτουν στη σφαίρα του επιστητού.
· Οι γνωσιολογικές και οντολογικές καταβολές της πλατωνικής θεωρίας των δύο κόσμων: Όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης, ο Πλάτων προσδιορίζει ή χαρακτηρίζει τον κόσμο της αίσθησης με όρους της ηρακλείτειας θεωρίας.
· Αυτό δεν εμποδίζει τον Πλάτωνα να απορρίψει την ηρακλείτεια θεωρία στην κύρια εκδοχή της, σύμφωνα με την οποία όλα κινούνται με όλους τους τρόπους ταυτόχρονα.
· Το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πλάτων ενάντια σε τούτη τη θεωρία είναι ότι η τελευταία αυτό-αναιρείται.
· Συγκεκριμένα: αν η ηρακλείτεια θεωρία ισχύει, τότε δεν μπορούμε να μιλάμε για μια ιδιότητα ενός πράγματος, αφού την ίδια στιγμή που θεωρούμε ότι μια ιδιότητα υπάρχει, την αναιρούμε ως μη υπάρχουσα, αφού όλα κινούνται.
· Αυτή εξάλλου η θέση του Ηράκλειτου αίρει τη δυνατότητα της γλώσσας· επομένως δεν είναι δυνατό να διατυπωθεί γλωσσικά.
· Τα πράγματα έχουν μια σταθερή ουσία, πάνω στην οποία βασίζεται η λειτουργία της γλώσσας.
· Οι ιδέες είναι τα ιδεατά νοήματα με τη βοήθεια των οποίων σκεπτόμαστε και μιλούμε για τον κόσμο.
· Επειδή στον κόσμο της εμπειρίας δεν υπάρχουν πράγματα σταθερά και αναλλοίωτα, τα αντικείμενα της γνώσης, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, θα πρέπει να ανήκουν σε ένα κόσμο διαφορετικό απ’ αυτόν της εμπειρίας.
· Αυτός ο διαφορετικός κόσμος είναι ο υπερβατικός κόσμος.
· Ο Πλάτων θεμελιώνει τη Μεταφυσική ως θεωρία του υπερβατικού, το οποίο διακρίνεται από το υπερβατολογικό.
· Υπερβατικό: σύνολο έσχατων αρχών, οι οποίες θεμελιώνουν το αισθητό ον πέρα από την εμπειρία. Αποτελούν τον αποχρώντα και αληθή λόγο του.
· Υπερβατολογικό: βρίσκεται και αυτό πέραν της σφαίρας της εμπειρίας και είναι σύνολο των έσχατων αρχών, οι οποίες καθιστούν την εμπειρία δυνατή. Το υπερβατολογικό δεν είναι ον, όπως είναι το υπερβατικό.
· Στον Φαίδωνα ο Πλάτων τονίζει ότι εγκατέλειψε τη σφαίρα των αισθητών πραγμάτων, για να μεταβεί στη σφαίρα του υπερβατικού, των «λόγων», όπου βρίσκεται η αλήθεια των όντων.
· «Λόγοι» από το λογίζεσθαι και διανοείσθαι: έννοιες, κρίσεις, επιχειρήματα, ορισμοί.
· Εφόσον οι «λόγοι» έχουν για αντικείμενό τους τις ιδέες, καθιστούν τη γνώση των αισθητών πραγμάτων δυνατή.
· Λέει ο Σωκράτης στο Φαίδωνα: αν θέλουμε να γνωρίσουμε στ’ αλήθεια τα επί μέρους όντα, πρέπει η ψυχή μας να αρχίσει να συλλογίζεται, αποχαιρετώντας το σώμα.
· Στο έργο του Πλάτωνα απαντούν διάφορα επιχειρήματα προς υποστήριξη της θεωρίας των ιδεών.
· Στο έργο του Παρμενίδης αναφέρει ο Πλάτων ότι η ύπαρξη των ιδεών κρίνεται αναγκαία, με το νόημα ότι όποιος την απορρίπτει αίρει τη δυνατότητα του διαλέγεσθαι.
· Κάθε εγχείρημα αναίρεσης της θεωρίας των ιδεών προϋποθέτει κατ’ ανάγκη την παραδοχή της ύπαρξής τους, εφόσον αυτές διασφαλίζουν τη συνάφεια νοείν-λέγειν-Είναι.
· Το επιχείρημα του Πλάτωνα για την αναγκαιότητα της ύπαρξης των ιδεών έχει δυο πλευρές: α) μια γνωσιο–λογική και β) μια σημασιο-λογική.

α) Γνωσιο–λογική:

· Η γνώση των πραγμάτων προϋποθέτει τη γνώση των ιδεών. Δηλαδή η γνώση των ιδεών προηγείται και είναι αναγκαία για να γνωρίσουμε τα πράγματα.
· Π.χ: για να μπορώ να πω ότι το χ είναι κ, χρειάζεται να γνωρίζω ήδη τι είναι το κ, δηλ. να γνωρίζω αυτό που είναι το ον ή το πράγμα (Πλάτων), να γνωρίζω, με άλλα λόγια την ουσία (ιδέα).
· Στον πρώιμο διάλογό του Ευθύφρων επισημαίνει αυτή τη λειτουργία των ιδεών, όπως φαίνεται στο παρακάτω κείμενο:
«Αυτήν λοιπόν ακριβώς την ιδέα εξήγησέ μου την, τι πράγμα είναι, για να την έχω πάντα υπόψη μου και να την χρησιμοποιώ ως υπόδειγμα ώστε ό,τι μεν συμφωνεί με όσα εσύ ή κανείς άλλος κάμνει, να λέγω ότι είναι όσιο, και ό,τι δεν συμφωνεί, να λέγω ότι δεν είναι όσιο».
· Σχολιασμός του παραπάνω κειμένου: το βασικό φιλοσοφικό ζήτημα εδώ είναι η λειτουργία των ιδεών. Πιο συγκεκριμένα η ιδέα λειτουργεί ως υπόδειγμα ή ως μέτρο, με βάση το οποίο αποτιμάται εάν τα όσα λέγουν οι συνομιλητές του κειμένου για το όσιο συμφωνούν με την ιδέα του.
· Γενικότερα λοιπόν η ιδέα είναι το κριτήριο για το εάν ένα πράγμα ή μια πράξη έχει μια ορισμένη ιδιότητα ή όχι, αν π.χ. ένα α είναι κόκκινο ή αν μια πράξη είναι δίκαιη.
· Έτσι η γνώση των ιδεών καθιστά δυνατή τη γνώση των πραγμάτων.
· Η γνώση δεν έχει για μοναδικό ή αποκλειστικό της στήριγμα την αίσθηση.
· Με την αίσθηση προσλαμβάνουμε το επί μέρους ον, το μερικό, όχι όμως και την ουσία του, δηλαδή όπως είναι καθεαυτό.
· Για να το γνωρίσουμε αληθινά, πρέπει να το σκεφτούμε (λογίζεσθαι) μέσα από αληθινές έννοιες, μέσα από αληθινά κατηγορήματα.
· Τα κατηγορήματα αυτά δεν μας τα δίνει η αίσθηση, γιατί είναι νοητά, ανήκουν δηλαδή στον κόσμο των ιδεών.
· Ως νοητά δεν υπόκεινται σε μεταβολή.
· Σύμφωνα λοιπόν με τη σκέψη του Πλάτωνα, για να γνωρίσουμε την αλήθεια, πρέπει πρώτα να γνωρίζουμε τις ιδέες.
· Η αίσθηση δε μας δίνει έγκυρη γνώση, γιατί τα αισθητά –που αποτελούν το αντικείμενό της– βρίσκονται σε διαρκή μεταβολή.
· Το αντικείμενο, δηλαδή οι ιδέες που παραμένουν αμετάβλητες είναι που διασφαλίζουν τη γενική εγκυρότητα της γνώσης. Δεν είναι το υποκείμενο με τη νεώτερη σημασία του γνωστικού Εγώ.
· Από την παραπάνω θέση του Πλάτωνα προκύπτει η υποτίμηση της γνωστικής αξίας της αίσθησης: το αισθητό αντικείμενο, δηλαδή το αντικείμενο που προσλαμβάνεται δια των αισθήσεων και ανήκει στην αισθητή πραγματικότητα, βρίσκεται σε διαρκή μεταβολή. Γι’ αυτό μας οδηγεί σε πλάνη, σε ψευδείς κρίσεις.
· Για τον ίδιο ακριβώς λόγο στο έργο του Τίμαιος ο Πλάτων χαρακτηρίζει τη θεωρία που παρουσιάζει εκεί μέσα για το φυσικό κόσμο ως δαξασία (δόξα, εἰκότα), όχι ως επιστήμη.
· Ο Πλάτων θέτει εδώ το πρόβλημα της a priori [=εκ των προτέρων] γνώσης, δηλαδή προϋποθέτει τη γνώση των ιδεών.
· Θέτοντας λοιπόν αυτό το πρόβλημα γίνεται ο πατέρας της θεμελιώδους διάκρισης στη φιλοσοφία ανάμεσα στο a priori και το a posteriori [=εκ των υστέρων] στοιχείο της γνώσης.
· Το a priori στον Πλάτωνα έχει το χαρακτήρα ενός αιτήματος: πρέπει να υπάρχει γνώση a priori, γιατί η αίσθηση έχει μόνο τον αισθητό κόσμο ως αντικείμενο.
· Αυτός ο κόσμος είναι μεταβλητός, είναι κόσμος του γίγνεσθαι που ανήκει στην περιοχή της δόξας, δηλαδή της γνώμης, και όχι της επιστήμης.
· Η επιστήμη είναι έγκυρη γνώση.
· Αυτή η έγκυρη γνώση είναι γνώση a priori, με κύρια γνωρίσματα τη γενικότητα (καθολικότητα) και αναγκαιότητα.
· Επομένως πρέπει να υπάρχει ένας αιώνιος κόσμος και μια γνωστική πρόσβασή μας στον κόσμο. Αυτή η γνωστική πρόσβαση είναι και πρέπει να είναι η επιστήμη, η έγκυρη γνώση.
· Γενική εγκυρότητα της γνώσης σημαίνει τρία πράγματα:
α) εγκυρότητα για όλα τα υποκείμενα
β) εγκυρότητα στο χρόνο
γ) εγκυρότητα για όλα τα αντικείμενα
· Ποιος διασφαλίζει τη γενική εγκυρότητα της γνώσης;
· Οι ιδέες. Αυτές έχουν εγκυρότητα για όλα τα υποκείμενα· δεν γνωρίζουν τη γένεση και τη φθορά –είναι αεί όντα– και έχουν κύρος για όλα τα εμπειρικά αντικείμενα, γιατί αυτά το «είναι» τους το οφείλουν στις ιδέες (μέθεξις=μετοχή-συμμετοχή του εν λόγω «είναι» στις ιδέες), όπως δείχνει και το παρακάτω κείμενο του Πλάτωνα: 

«Αλλά φαίνεται σ’ εμένα τουλάχιστον ότι η καλύτερη ερμηνεία είναι η εξής περίπου: αυτές οι ιδέες στέκονται πάνω στη φύση των πραγμάτων σα να είναι υποδειγματικά πρότυπα, ενώ τα άλλα όντα έχουν ομοιότητα προς αυτές και αποτελούν απομιμήματα των ιδεών, και αυτή η μετοχή (μέθεξη) που έχουν τα άλλα όντα, δηλαδή τα αισθητά αντικείμενα στις ιδέες, συνίσταται σε τούτο μόνο: ότι είναι ομοιώματα ιδεών».

· Σχολιασμός: οι ιδέες ενυπάρχουν στο είναι, δηλαδή στη φύση των πραγμάτων, και αποτελούν υποδειγματικά πρότυπα, με τα οποία μοιάζουν τα υπόλοιπα αισθητά όντα, είναι δηλαδή απομιμήσεις των ιδεών. Αυτά τα όντα λοιπόν μετέχουν με αυτό τον τρόπο, δηλαδή με τον τρόπο της ομοιότητάς τους προς τις ιδέες, στις ιδέες τούτες.
· Η ψυχή παραβάλλεται, από τον Πλάτωνα, με κέρινο εκμαγείο «πάνω στο οποίο αποτυπώνουμε ό,τι θέλουμε να κρατήσουμε στη μνήμη μας από όσα βλέπουμε ή ακούμε ή από μόνοι μας σκεπτόμαστε, όμοια όπως αποτυπώνουμε εικόνες σε δακτυλίδια» (Πλάτων).
· Η πλατωνική ιδέα, με βάση αυτό το πλαίσιο, μπορεί να συγκριθεί με τη χαραγμένη σε μια σφραγίδα παράσταση.
· Άμα η σφραγίδα τοποθετηθεί πάνω σε μαλακό κερί, αυτή θα αφήσει πάνω του έκτυπα απεικονίσματα της παράστασης που έχει χαραχθεί.
· Τα έκτυπα αυτά απεικονίσματα ο Πλάτων τα παραβάλλει με τα σταθερά όντα:
· Όπως από τη χαραγμένη στη σφραγίδα παράσταση, η οποία είναι μία, μπορεί να προέλθει απεριόριστο πλήθος αποτυπωμάτων πάνω στο κερί, έτσι και από την επίδραση της ιδέας, η οποία είναι μία, στην ύλη μπορεί να προέλθει άπειρο πλήθος αισθητών όντων.
· Τα αισθητά προσλαμβάνουν τη μορφή τους από την ιδέα, παρότι η τελευταία έχει διαφορετική υπόσταση από τα αισθητά.
· Εξ αυτού του λόγου, ο Πλάτων θεωρεί πως οι ιδέες είναι οι αιτίες της ύπαρξης των όντων.
· Τα αισθητά όντα τείνουν να ταυτισθούν με τις ιδέες, αλλά σε κάθε περίπτωση παραμένουν κατώτερα. Οι ιδέες είναι τα όντως όντα:
· «Αυτά [τα αισθητά όντα] κατέχονται από μια τάση να είναι σαν την απόλυτη ισότητα [=ιδέα], αλλά είναι κατώτερά της […]. Στον αισθητό κόσμο ως ίσα τείνουν να φτάσουν στην απόλυτη ισότητα, αλλά συγκριτικά με αυτήν παραμένουν υποδεέστερα».

β) Σημασιο-λογική:

· Γιατί είναι αναγκαία η ύπαρξη των ιδεών;
· Επειδή η σημασιολογική λειτουργία των γλωσσικών εκφράσεων, μέσα από τις οποίες αναφερόμαστε στον κόσμο, δεν εξηγούνται διαφορετικά:
· «Συνήθως δεχόμαστε ότι υπάρχει μια ορισμένη ιδέα –μια σε κάθε περίπτωση– για κάθε σύνολο επί μέρους πραγμάτων, για τα οποία χρησιμοποιούμε το αυτό όνομα».
· Όπως αναφέρει ο Πλάτων στον Σοφιστή, η συμπλοκή των ειδών καθιστά δυνατό τον λόγο.
· Σε σχέση με τη ρήση του Παρμενίδη: μόνο το ον είναι νοητό, ενώ το μη ον δεν είναι, ο ύστερος Πλάτων υποστηρίζει ότι αυτή η ελεατική θέση αίρει τη γλώσσα και τη γνώση.
· Στην τελευταία φάση της φιλοσοφίας του ο Πλάτων κινείται προς μια διαλεκτική του Είναι και του Μηδενός, μέσα από την οποία επιχειρεί να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στο νοητό βασίλειο των ιδεών και τον αισθητό κόσμο.
· Το μη ον δεν είναι το εναντίον του όντος, αλλά έτερον τι.
· Βάση της συμπλοκής των ειδών είναι η μίξη του Είναι και του μη-Είναι, της ταυτότητας και της διαφοράς.
· Τα όντα είναι δύο ειδών: το ορατό και το αόρατο.
· Τα ορατά είναι σύνθετα, μεταβάλλονται (υφίστανται αλλοίωση), τα δεύτερα είναι αμετάβλητα και πάντοτε διατηρούν κατά τον ίδιο τρόπο την ταυτότητά τους.
· Ταυτότητα και αναλλοίωτο ή αμετάβλητο συνιστούν γνωρίσματα των ιδεών, των όντων δηλαδή που δεν υπάρχουν στον αισθητό κόσμο.
· Οι φράσεις ή εκφράσεις που χρησιμοποιεί ο Πλάτων για να δηλώσει τη σχέση της ιδέας με τα αισθητά πράγματα είναι τέτοιες, όπως: εν επί πολλών, εν επί πολλοίς, τι κατά πολλών.

 ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΙΔΕΕΣ;

· Οι ιδέες συνοπτικά είναι: 1. εν επί πολλών 2. το ο εστιν [=αυτό που υπάρχει] και 3. δεν είναι ορατές, αλλά νοητές.
 
1. οι πλατωνικές ιδέες δεν είναι αριθμητικές ενότητες, όπως υποστηρίζει ο Αριστοτέλης.
· Αυτές είναι τα καθόλου, οι γενικές ουσίες, ενώ τα αισθητά πράγματα είναι αριθμητικά πολλά. Βλ. σχετικό κείμενο παρακάτω:
· «Νομίζω ότι εσύ από το εξής έχεις σχηματίσει τη γνώμη ότι μια είναι κάθε ιδέα: όταν σου φανούν κάποτε πολλά πράγματα πως είναι μεγάλα, αφού ρίξεις μια ματιά σε όλα αυτά, ίσως σου φαίνεται ότι μια κάποια ιδέα η ίδια δεσπόζει σε όλα και αυτό σε κάνει να νομίζεις ότι μια είναι η ιδέα του μεγέθους».

2. Οι ιδέες είναι τὸ ὃ ἐστίν, ὃ τυγχάνει ἓκαστον ὂν [=οι ιδέες είναι αυτό που υπάρχει, αυτό που συμβαίνει να είναι το κάθε ον].
· Το ρήμα ἐστίν εδώ έχει υπαρκτική σημασία. Δηλαδή οι ιδέες υπάρχουν, όπως υπάρχουν τα αισθητά πράγματα.
· Σε τι διαφέρει το οντολογικό status των ιδεών από εκείνο των αισθητών πραγμάτων;
· Οι ιδέες είναι το ἀεὶ ὂν, ἀθάνατον και ὡσαύτως ἔχον [=αυτό που πάντοτε υπάρχει, που είναι αθάνατο, που βρίσκεται πάντοτε στην ίδια κατάσταση].
· Αυτές δεν υπόκεινται σε γένεση και φθορά.