Από τη μυθολογία στη φιλοσοφία του Πλάτωνα

Από την εποχή του Πλάτωνα ακόμα ήταν γνωστό ότι οι ποιητές, αν και θεμελιωτές της ελληνικής θρησκείας ήταν μάστοροι στα ψέματα. Οι σοφοί ήξεραν ότι οι μύθοι ήταν αλληγορικές ιστορίες που πλάστηκαν για να εναρμονίσουν το άτομο και τη φυλή με την κοινωνία και τη φύση.

Η μυθολογία είναι μία μορφή κοινωνικής συνείδησης κι οι ποιητές που την έπλασαν το έκαναν γιατί άλλο τρόπο δεν είχαν προκειμένου να εκφράσουν αυτό που θα έδενε τη φυλή στο μέλλον. Προφανώς χρησιμοποίησαν και κάποιες προφορικές παραδόσεις που έρχονταν από το μακρινό παρελθόν. Εδώ υπάρχουν κάποια κενά που οι συντηρητικοί ιστορικοί του συστήματος απέκρυψαν, όμως αυτό είναι ένα άλλο θέμα, που στην παρούσα στιγμή δεν μας ενδιαφέρει.

Αυτός ήταν ένας τρόπος κατανόησης της κοινωνικής πραγματικότητας στα πρώτα στάδια ανάπτυξης της κοινωνίας. Σε κείνα τα στάδια της κοινωνικής ανάπτυξης, η ανικανότητα του ανθρώπου να διαχωρίσει τον εαυτό του από το περιβάλλον τον ώθησε ώστε να θεοποιήσει τη φύση και να ανθρωποποιήσει τους θεούς που λάτρευε. Οι τελευταίοι ήταν φυσικές δυνάμεις που αδυνατούσε να κατανοήσει. Οι φόβοι, οι στοχασμοί και ο ελπίδες γέννησαν αντίστοιχους μύθους. Το ίδιο, οι ασθένειες, οι αντιξοότητες και τα όνειρα που πάντα με υπερφυσικό τρόπο προσπαθούσε να εξηγήσει. Γι' αυτό η μυθολογία συσχετίστηκε με τη θρησκεία και αποτέλεσε τον συνεκτικό δεσμό της φυλής και του έθνους. Ο μύθος κατά κόρο χρησιμοποιείται από τον Πλάτωνα, αφού στη συνείδηση των Ελλήνων είναι τόσο δυνατός που εκφράζει την αλήθεια και μπορεί να χρησιμοποιηθεί και χωρίς απόδειξη. Έτσι ο μύθος για τον Πλάτωνα αποτελεί αποδεικτικό καταφύγιο στην προσπάθειά του να τεκμηριώσει ένα μεταφυσικό πρόβλημα.

Ακριβώς αυτό συνεχίζουν και κάνουν ιουδαίοι, χριστιανοί και μουσουλμάνοι θεωρώντας τις «ιερές» τους γραφές, αδιάψευστο λόγο.

Δεν χωρά αμφιβολία ότι ο Πλάτων, όπως οι ποιητές, που ήταν μάστοροι στα ψέματα, έτσι και ο ίδιος, ήταν ένας μάστορας του λόγου. Τα κείμενά του σε καθηλώνουν. Οι διάλογοι του Σωκράτη, τον ανέδειξαν έναν μεγάλο τεχνίτη του λόγου. Δεν είμαστε τόσο σίγουροι αν αυτοί αποδόθηκαν σωστά, όμως εκπέμπουν μια φιλοσοφική λάμψη που παραμένει εκτυφλωτική μέχρι σήμερα. Όταν γνώρισε τον Σωκράτη, ο Πλάτωνας, συνεπαρμένος από τους φιλοσοφικούς του στοχασμούς, έκαψε όλα του τα συγγράμματα. Έγραφε ποίηση ως τότε. Ποιος ξέρει...; τι ψέματα θα μας αράδιαζε αν δεν γνώριζε την μεγάλη εκείνη μορφή, αλλά και τι ποιητικά αριστουργήματα θα γνωρίζαμε σήμερα ...;

Δεν χωρά αμφιβολία ότι είχε μια τάση να θέλει να βοηθήσει τον άνθρωπο, αλλά από την δική του εγωιστική πλευρά, αφού ήταν αριστοκρατικός. Συγγενής του αρχηγού των τριάκοντα τυράννων, του Κριτία, είχε και ολιγαρχικές ιδέες που τον καθιστούν εχθρό της δημοκρατίας.

Στα πιο ώριμα χρόνια του ενδιαφέρθηκε για τον κόσμο, ρωτώντας τι είναι ο κόσμος και τι νόημα έχει. Τι σημαίνει πραγματικότητα και πόσο μπορούμε να την γνωρίσουμε.

Κατά καιρούς, μέσα από διάφορες αναρτήσεις, γνωρίσαμε τις απόψεις του σε γενικές γραμμές. Ο Πλάτωνας, δεχόταν ότι την πραγματικότητα, μόνο οι φιλόσοφοι μπορούν να την γνωρίσουν και γι αυτό πρέπει να ηγούνται όλων των άλλων. Έτσι πλησίασε τον Διόνυσο τον Συρακούσιο στην Σικελία και ο τελευταίος όταν αντελήφθη τι ρόλο έπαιζε και τι είχε στο μυαλό του, μόνο που δεν τον σκότωσε. Τον πούλησε σαν δούλο σε ένα καράβι που τον έφερε στην Αίγινα!

Έλεγε ότι ήταν ερωτευμένος με την πραγματικότητα. Ποια πραγματικότητα όμως; Θεωρούσε ότι στον κόσμο αυτό μόνο οι ιδέες είναι πραγματικές. Όλα τα άλλα είναι πλάνη. Οι ιδέες αυτές καθαυτές είναι τα πρότυπα, τα λεγόμενα αρχέτυπα. Υπεράνω όλων βρίσκεται η ιδέα του Αγαθού που εκτός από άυλη και αόρατη, όπως όλες οι ιδέες, είναι και θεία. Οι ιδέες αυτές δεν είναι αφηρημένη σκέψη αλλά ουσία που υπάρχει ανεξάρτητα από τη σκέψη, αντικειμενικά στο πνευματικό χώρο. Ακριβώς αυτή η θεώρηση τον καθιστά πατέρα του αντικειμενικού ιδεαλισμού.

Ο Πλάτων απέρριπτε τις αισθήσεις σαν έγκυρη πηγή της γνώσης. Ο κόσμος που αντιλαμβάνονται οι αισθήσεις δεν είναι πραγματικές, αλλά μια κακέκτυπη απεικόνιση του κόσμου των ιδεών. Την ψυχή την χώριζε σε τρία μέρη α) στο λογιστικό, β) στο θυμοειδές και γ) στο επιθυμητικό. Τα τρία αυτά συστατικά συχνά βρίσκονται σε σύγκρουση μεταξύ τους. Μοιάζουν με τα άλογα της άμαξας που ακολουθούν διαφορετικές κατευθύνσεις και ο ηνίοχος που συμβολίζει το ορθολογικό τμήμα της ψυχής προσπαθεί να συγκρατήσει το θυμοειδές και το επιθυμητικό, σε αυτό που ο Πλάτων ονόμαζε «ψυχική ειρήνη» (βλέπε «Φαίδρο»).

Για κάθε ένα μέρος της ψυχής αντιστοιχεί και μια αρετή όπου η ψυχή επικοινωνεί με τις ιδέες. Οι αρετές αυτές είναι α) η σοφία, β) η ανδρεία και γ) η σωφροσύνη.

Στην «Πολιτεία» του ο Πλάτων οραματίστηκε την ουτοπική του κοινωνία αποτελούμενη από τρεις τάξεις που τις αντιστοίχισε με τις πιο πάνω αρετές και τα μέρη της ψυχής. Έτσι επινόησε την πλατωνική του σπηλιά.

Τι βλέπουν όμως οι έγκλειστοι στην σπηλιά;

Μόνο τις σκιές στον απέναντι τοίχο. Αυτές αντιπροσωπεύουν ό,τι υπάρχει στη φύση. Μιμούνται την πραγματικότητα. Στην ουσία είναι πλάνη.

Σε έναν τέτοιο κόσμο ζούμε αλυσοδεμένοι, με τα πάθη, τις επιθυμίες και τους φόβους μας. Το σώμα μας υποταγμένο στον κόσμο των φαινομένων. Εκεί βρίσκεται θαμμένη η ψυχή, αναζητώντας απελευθέρωση από τα υλικά δεσμά μόνο μετά το θάνατο!

Αυτός μας απελευθερώνει και η ψυχή επιστρέφει στην ουράνια κατοικία, στο θεό!

Όμως, οι φιλόσοφοι μπορούν να γυρίσουν πίσω, να βγουν για λίγο από τη σπηλιά, να δουν την πραγματικότητα, αν και θαμπωμένοι και να επιστρέψουν πίσω.

Τα αρχέτυπα αυτά που υπάρχουν «εκεί» έξω είναι οι Ιδέες, οι Ουσίες που προσδιορίζουν τα τέλεια όντα που είναι αγέννητα, άφθαρτα, αιώνια και αναλλοίωτα! Αυτός είναι ο αντικειμενικός κόσμος, ο τέλειος κόσμος που ο φιλόσοφος μπορεί να αντιληφθεί και παράλληλα να αναγνωρίζει την ματαιότητα της ζωής!

Μήπως σας θυμίζουν τίποτα αυτά από την χριστιανική φιλοσοφία; Υιοθετημένα αρκετά από τους Γνωστικούς, τα υιοθέτησαν και πολλοί χριστιανοί. Άλλοι τα αντελήφθησαν έτσι, άλλοι αλλιώς και δημιούργησαν αντιθέσεις που γέννησαν την αίρεση. Μέχρι να αποφασιστεί, τι δόγμα θα διαλέξουν, οι μεν πολέμαγαν τους δε.

Αχ, γιατί δεν διαβάζετε ιστορία...;

Αλλά ας επιστρέψουμε στον Πλάτωνα για να δούμε πώς άναψε τη φωτιά των ιδεών.

Το αναφέραμε και πιο πάνω, με τα δυο άλογα της άμαξας που ακολουθούν διαφορετικές κατευθύνσεις και ο ηνίοχος που συμβολίζει το λογικό τμήμα της ψυχής προσπαθεί να συγκρατήσει το θυμοειδές και το επιθυμητικό να τα υψώσει ως την ουράνια κατοικία. Η προσπάθεια όμως αυτή είναι πολύ σκληρή γιατί γρήγορα η ψυχή πέφτει, χάνοντας τα φτερά της και προσγειώνεται στον ματαιόδοξο κόσμο της ύλης. Κάθε φορά που θυμάται (ανάμνηση των Ιδεών) βγάζει νέα φτερά και επιχειρεί νέο ταξίδι στον ουρανό. Η πτώση των ψυχών βρίσκεται σε όλες τις μυθολογίες του κόσμου, όπου ο Ήρωας-θεός καλείται να μας λυτρώσει, αφού συχνά κατεβαίνει στον Κάτω Κόσμο των ψυχών (Ηρακλής, Οδυσσέας, Ορφέας).

Ο Πλάτωνας χρησιμοποιεί τα λόγια του Δασκάλου του στον «Φαίδωνα» για να δώσει αίγλη στην φιλοσοφία του, όταν με θαυμαστή ηρεμία ο Σωκράτης του εξηγεί ότι ο θάνατος είναι ένα μονοπάτι που μας οδηγεί κατευθείαν στο Σκοπό. Όσο έχουμε το σώμα και η ψυχή σκηνωμένη μέσα του, μολύνεται απ' αυτό και δεν θα μπορέσουμε να αποκτήσουμε ποτέ ό,τι επιθυμούμε. Να γιατί όσο ζούμε δεν μπορούμε να γνωρίσουμε τίποτα καθαρά, παρά μόνο όταν πεθάνουμε, μέχρις ότου ο θεός μας απελευθερώσει (Λύτρωση).

Το σώμα εδώ είναι σαν ακαθαρσία, έτσι που αργότερα ο νεοπλατωνικός Πλωτίνος θα κοκκινίζει από ντροπή κάθε φορά που θα αισθάνεται ότι βρίσκεται μέσα του!

Στην ουσία, φίλοι μου, αυτό είναι ντροπή για το ελληνικό πνεύμα. Για τον αληθινό Έλληνα, η περιφρόνηση του σώματος αποτελεί ύβρη, γιατί το ελληνικό πνεύμα λάτρεψε και θεοποίησε το Κάλλος κι αυτό φαίνεται στα αγάλματα που φιλοτέχνησε. Η ομορφιά και η τέχνη απαράμιλλη, την θαυμάζουμε και σήμερα.

Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που τον «Φαίδωνα» οι χριστιανοί τον διάβαζαν στο νεκροκρέβατό τους, για να προετοιμαστούν για την τελευταία μάχη που έπρεπε να δώσει η ψυχή μέσα στο μολυσμένο της κορμί.

Τα φαντάσματα από τότε εφευρέθηκαν, όταν μετά το θάνατο οι ψυχές βαραίνουν και έλκονται στον ορατό κόσμο, από τον φόβο τους και περιφέρονται στους τάφους και τα μνημεία, σαν σκιές (Φαίδων).

«Κάθε ηδονή ή λύπη προσηλώνει σαν καρφί την ψυχή στο σώμα, έτσι την κάνει σωματική, ώστε να νομίζει ότι αληθινά είναι εκείνα τα οποία και το σώμα θεωρεί αληθινά».

Στον Γοργία αναφέρεται στην ψυχή από τη στιγμή που οι νεκροί φτάνουν μπροστά στον Ραδάμανθη κι εκείνος τις στέλνει στο Δικαστή για να τιμωρηθούν ανάλογα, ενώ τις αφοσιωμένες στην αλήθεια ψυχές, τις στέλνει στα νησιά των Μακάρων.

Ο Πλάτωνας μας επιβεβαιώνει πόσο πιστεύει σ' αυτό, γι' αυτό προετοιμάζει πάντα την ψυχή του, ώστε να είναι έτοιμη να αντιμετωπίσει την Θεία Δίκη!

Δεν αποφεύγει ακόμα και να περιγράψει τις Δαντικές εικόνες από τα καθαρτήρια του Άδη, κάνοντας μια περιγραφή για τα βασανιστήρια του Αριδαίου και άλλων τυράννων που εκτελούσαν την χιλιόχρονη ποινή τους! Στα κείμενα αυτά γαντζώνεται ο άνθρωπος μπροστά στην απελπισία της ζωής και κατά την Ύστερη αρχαιότητα, ο Χριστιανισμός το εκμεταλλεύτηκε σαν παρηγοριά στην ταλαίπωρη ζωή του πιστού. Ήταν το πιο εύκολο που μπορούσε να κάνει, αφού δεν προσπάθησε ποτέ να την αλλάξει!
 

Ο Αυγουστίνος, θερμός υποστηριχτής της Πλατωνικής φιλοσοφίας, επηρέασε όλη τη Δυτική φιλοσοφία του Χριστιανισμού, όπως νωρίτερα ο Κλήμης, ο Ωριγένης και τόσοι χριστιανοί φιλόσοφοι την Ανατολή, στην άλλη άκρη της αυτοκρατορίας.

Δεν είναι τυχαίο που το σημαντικότερο έργο του ο Αυγουστίνος το ονόμασε «Η Πολιτεία του Θεού».

Αν σήμερα ασχοληθήκαμε με τη φιλοσοφία της ψυχής του Πλάτωνα, σε προσεχές άρθρο θα πάμε σε πιο πρακτικά ζητήματα. Θα δούμε την ίδια την Πολιτεία του Πλάτωνα και πώς φαντάστηκε τον κόσμο, που ούτε λίγο ούτε πολύ, η Μεσαιωνική Εκκλησία προσπάθησε να επιβάλει σαν Θεανθρώπινη Πολιτεία.