Η ψυχολογία του τρόμου

<«Η Κραυγή» – Πίνακας του Νορβηγού Έντβαρτ Μουνκ (Edvard Munch)

Εν αρχή ην η ορμή. Πείνα, δίψα, πόνος, ηδονή. Η δεινή γνωστική ικανότητα όμως του ανθρώπου (αναμνήσεις, υπολογισμός, αυτοσυγκράτηση, μεθόδευση, προγραμματισμός) παίρνει διαρκώς την ωμή ύλη των -στιγμιαίων- ορμών του και τη μαγειρεύει σε εκλεπτυσμένα πιάτα. Πιάτα εύγευστα, αδιάφορα ή αηδιαστικά, που δεν είναι άλλα από τα συναισθήματα. Ορμές, συναισθήματα, σκοποί και τρόποι συνυπάρχουν μέσα μας όλα με σκοπό την επιβίωση και την αναπαραγωγή, τη διατήρηση ή την επαναφορά της κατάστασης ισορροπίας μας.

Τα συναισθήματα στα κοινωνικά βιολογικά είδη είναι και εργαλεία επικοινωνίας μεταξύ των μελών τους. Οι πυγολαμπίδες αναλάμπουν, οι μέλισσες χορεύουν και οι άνθρωποι χαμογελούν, συνοφρυώνονται, κλαίνε ή τρομάζουν. Η έκφραση των συναισθημάτων μας, μέσα από τις κινήσεις των μυών του προσώπου μας, εξυπηρετεί (διά της εικόνας και όχι της ομιλίας) την ταχεία διάχυση ενός αιτήματός μας προς τα άλλα μέλη του είδους μας.

Οι τρομοκρατικές πράξεις ανήκουν ευρύτερα στον αποκαλούμενο ψυχολογικό πόλεμο. Ο πόλεμος αυτού του τύπου δεν περιλαμβάνει στόχους άμεσης στρατηγικής σημασίας. Ζητούμενό του είναι η υποταγή του εχθρού μέσω συναισθηματικών εκβιασμών. Η τρομοκρατία εκβιάζει τον εχθρό να υποταχθεί διά του τρόμου. Αν και ο τρόμος είναι ο ακραίος φόβος, δεν θα τον βιώσουμε εκτός και αν η τρομοκρατική πράξη λάβει χώρα δίπλα μας, με εμάς ως θύματα. Ο φόβος περιλαμβάνει και ψήγματα σκέψης, με τη μορφή της ανησυχίας, ο τρόμος είναι απογυμνωμένος από σκέψη. Ωμό συναίσθημα. Ο πλήρης άνθρωπος δεν τρομάζει, αλλά φοβάται. (Ακριβέστερα θα έπρεπε να συζητούμε περί φοβο-κρατίας και όχι τρομοκρατίας. Αλλά ας είναι…)

Στην ανάλυση της τρομοκρατίας, δεν έχει τόση σημασία η βιολογικο-εξελικτική χρησιμότητα του τρόμου, όσο η σχέση του με τη σκέψη. Όποια συναισθήματα μάς προστατεύουν από τις απειλές είναι κουρδισμένα ώστε να αποκρίνονται πολύ ευκολότερα στις -γρήγορες- εικόνες παρά στην -αργή- σκέψη. (Η τηλεόραση, πάντως, κατήργησε την ανάγκη καρφώματος των κεφαλών των εχθρών σε παλούκια έξω από τα τείχη της πόλης.)

Ο τρόμος υποκαθιστά τη λογική σκέψη, καθώς «αποφασίζει» πριν από αυτήν, προς κάποιο από τα πρωτόγονα αντανακλαστικά: επίθεση, πάγωμα, υποχώρηση, απόκρυψη, υποταγή. Κάθε είδος εμφανίζει μάλιστα προτίμηση σε κάποια από τις παραπάνω αντιδράσεις συνεπεία του τρόμου του. Τα φίδια επιτίθενται, οι πάπιες παγώνουν, οι γάτες υποχωρούν, οι λαγοί κρύβονται, οι σκύλοι υποτάσσονται. Κάθε άνθρωπος χωρίς τη σκέψη του παρομοίως, ανάλογα με τους αυτοματισμούς που του εγχαράχτηκαν κατά την παιδική του ηλικία.

Όμως, ο πλήρης ανθρώπινος εγκέφαλος βρίσκεται μόνιμα σε κατάσταση βεντέτας! Ομάδες νευρώνων παλεύουν για κάτι, ταυτόχρονα με άλλες που την ίδια στιγμή παλεύουν για το ακριβώς αντίθετο. Που και που, ένα απαλό αεράκι φυσά και γέρνει τελικά την πλάστιγγα προς μία από τις πιθανές εκβάσεις.

(Τι εξασφαλίζει στο νευρικό μας σύστημα μια τέτοια σπατάλη εκ πρώτης όψης; Κυρίως την ελαστικότητα: κάθε έκβαση γίνεται προσωρινή, καμία δεν έχει παντοτινή ισχύ. Κι η βαρυσήμαντη ιστορία της επιδίωξης του νοήματος της ζωής προχωρά μέσα από αέναες παλινδρομήσεις ανάμεσα σε τέτοιες τετριμμένες, υπερευαίσθητες, χαοτικά καθοριζόμενες προσωρινότητες.)

Η παραπάνω «σοφή» μέθοδος της βιολογίας των ανώτερων ειδών τυχαίνει να εξαφανίζει από τα μάτια του ανίδεου παρατηρητή το ρόλο που έπαιξε το αεράκι, κι έτσι, είναι εξαιρετική για να ελέγχεις απρόσωπα μάζες σύγχρονων, έλλογων, ενήμερων, σκεπτικιστών ανθρώπων σε μεγάλη κλίμακα. Ο τρόμος μπορεί να εκτονώσει με συνοπτικές διαδικασίες τις αμφίρροπες εσωτερικές αντιπαραθέσεις, με πλήρως αντιστρεπτό, μάλιστα, τρόπο!