Μύθος και ψυχή: η εξέλιξη της συνειδητότητας

Μια ενδιαφέρουσα ανάλυση από το C.G. JUNG FOUNDATION

Εισαγωγή
Η Μυθολογία είναι η πιο αρχαία και ευρεία καταγραφή που διαθέτουμε σχετικά με το πνεύμα και τη φύση της ανθρωπότητας. Όσο περισσότερο είμαστε σε θέση να εντοπίσουμε την προέλευση του είδους μας σε βάθος χρόνου, βρίσκουμε τον μύθο και τη μυθοπλασία ως τη θεμελιώδη γλώσσα μέσω της οποίας ο άνθρωπος σχετίζεται με το μυστήριο της ζωής και των ρευμάτων που προέρχονταν μέσα από τις εμπειρίες του.
Ο κόσμος του μύθου διαθέτει τους δικούς του νόμους και τη δική του πραγματικότητα. Αντί οι έννοιες και τα γεγονότα να έχουν κάποιο λογικό νόημα, βρίσκουμε μοντέλα παράλογων σχημάτων λόγου των οποίων τα νοήματα πρέπει να διακρίνει ή να βιώσει ο συμμετέχων-παρατηρητής. Η ανακάλυψη αυτών των μοντέλων εννοιών είναι ό,τι εννοούσε ο Jung με τη συμβολική προσέγγιση της θρησκείας, της Μυθολογίας και του ονείρου.
Ο μύθος δεν λαμβάνεται υπόψη με κυριολεκτικό και συγκεκριμένο τρόπο όπως θα γινόταν με το σύνολο πεποιθήσεων μιας συγκεκριμένης θρησκείας, ούτε όμως μπορεί να απορριφθεί ως «ψευδαίσθηση», όπως συμβαίνει συχνά στους επιστημονικούς κύκλους. Αντιθέτως, πρέπει να προσεγγίσουμε τον μύθο συμβολικά, αφού αποκαλύπτει αιώνιες «αλήθειες» για την ψυχική ύπαρξη της ανθρωπότητας – για την αλήθεια της ψυχής. Η φράση «Μια φορά κι έναν καιρό» δεν σημαίνει «κάποια χρονική στιγμή» στην ιστορία, αλλά αναφέρεται σε γεγονότα που συμβαίνουν ανά τους αιώνιες, παντού και πάντοτε. Όλοι οι μύθοι αφορούν το σήμερα.
Κάθε βράδυ όταν κοιμόμαστε βυθιζόμαστε ξανά στην πηγή όλων των μυθολογικών εννοιών, δηλαδή το ασυνείδητο, που αποτελεί την προέλευση των ονείρων. Πολλά από τα παιχνίδια μας έχουν τις ρίζες τους στη Μυθολογία καθώς κι ένα μεγάλο μέρος της σύγχρονης τέχνης, της λογοτεχνίας και του κινηματογράφου περιστρέφονται γύρω από μυθολογικά θέματα.
Η συγκριτική μέθοδος αποτελεί το βασικό κλειδί για μια συμβολική κατανόηση της Μυθολογίας. Μέσα από αυτή ανακαλύπτουμε κάποια μοτίβα που επαναλαμβάνονται σε άλλους και διαφορετικούς πολιτισμούς που διαφέρουν πολύ μεταξύ τους τόσο όσον αφορά την απόσταση όσο και τον χρόνο. Ο Jung ονόμαζε αυτά τα υποκείμενα μοτίβα «αρχέτυπα» από τις λέξεις «αρχή» που σημαίνει αρχέγονη και «τύπος» που σημαίνει τυπικό. Οι αρχετυπικές έννοιες ενσωματώνουν τα πιο βασικά στοιχεία της ανθρώπινης εμπειρίας και τραγωδίας κι εμφανίζονται τόσο ως έντονες εικόνες όσο και ως δυναμικά μοτίβα συμπεριφοράς.
Πρόκειται για ένα σύνολο ενστικτώδους ανθρώπινης λειτουργίας ανάλογη με την ενστικτώδη παρόρμηση που ωθεί, για παράδειγμα, τον φλώρο Βαλτιμόρης να χτίσει μια φωλιά που να μοιάζει με δάκρυ ή τον σολομό να επιστρέφει στο ρεύμα στο οποίο γεννήθηκε. Η γενικότητα αυτών των εικόνων προκύπτει από τις επαναλαμβανόμενες αντιδράσεις των ανθρώπων σε καταστάσεις και ερεθίσματα της ίδιας γενικής τάξης, που είναι όμοιες εδώ και χιλιάδες χρόνια.
Οι αρχετυπικές έννοιες αντιπροσωπεύουν διάφορα βασικά στάδια της ζωής τα οποία συμβολίζονται από τον μύθο του Ήρωα. Ξεκινούν από ένα αρχικό στάδιο έλλειψης συνειδητότητας πριν ακόμα αφυπνιστεί το εγώ και οδηγούνται μέσα από διάφορα στάδια ηρωικού αγώνα σε μια τελική κατάσταση «ολότητας» ή ολοκλήρωσης, όταν πλέον η ζωή έχει φτάσει στο πλήρες δυναμικό της και η σχέση ανάμεσα στο ανθρώπινο και το θείο έχει αποκατασταθεί. Ο Jung αποκαλούσε αυτή τη διαδικασία «εξατομίκευση», δηλαδή μια διαδικασία όπου το άτομο γίνεται αυτό που είναι πραγματικά. Ο Jung πίστευε ότι αυτός ο «αληθινός εαυτός» είναι καθοριστικός παράγοντας στο ασυνείδητο κάθε ανθρώπου κι αποτελεί το κεντρικό αρχέτυπο της τάξης και της πληρότητας ανάμεσα σε άλλα αρχέτυπα. Ο Jung το ονόμασε Εαυτό.

Η αρχική εμβρυακή κατάσταση
Στην αρχή της δημιουργίας πολλών μύθων βρίσκεται η έννοια μιας πρωτότυπης κατάστασης τελειότητας, πληρότητας και μακάριας δύναμης. Αυτό συχνά αναπαρίσταται ως ένας κύκλος, μια σπηλιά, μια λίμνη ή μια σφαίρα. Το κυρίαρχο αρχετυπικό σύμβολο είναι αυτό της αρχέγονης Θεάς Γης – η Μεγάλη Μητέρα που φροντίζει και προστατεύει. Υπάρχουν και πολλά άλλα σύμβολα που εκφράζουν αυτό το αρχέτυπο. Οτιδήποτε έχει μεγάλο μέγεθος και αγκαλιάζει ή περιέχει κάτι, όπως ένα δοχείο, ή που τυλίγει, προφυλάσσει και διατηρεί κάτι μικρό και εύθραυστο εκφράζει την έννοια της «αρχέγονης μητέρας.
Ένα πολύ συνηθισμένο σύμβολο είναι ο Ουροβόρος Όφις, ένα φίδι που έχει την ουρά στο στόμα του. Αυτά τα σύμβολα εκφράζουν μια παραδεισένια κατάσταση προτού εμφανιστεί οποιαδήποτε έννοια αυτάρκειας και αυτονομίας. Ο Κήπος της Εδέμ και η Χρυσή Εποχή, όταν η ανθρωπότητα ζούσε ενωμένη με τους Θεούς, εκφράζουν τη θεία πληρότητα και ολότητα και αποτελούν επιπλέον συνηθισμένα μοτίβα αυτής της ψυχολογικής κατάστασης.
Στη ζωή του ατόμου αυτός ο συμβολισμός αντιστοιχεί όχι μόνο στην κύηση του εμβρύου στη μήτρα της μητέρας, αλλά και στην κατάσταση της γενικότερης εξάρτησης του νεογνού από τη μητέρα του. Ψυχολογικά, τα σύμβολα αυτά εκφράζουν το στάδιο όπου το εγώ υπάρχει μόνο ως δυνατότητα ή το στάδιο όπου το εγώ κυριαρχείται από τα οικουμενικά ενστικτώδη πρότυπα της ανθρώπινης αντίδρασης απέναντι στον κόσμο ή μια κατάσταση όπου το άτομο εκφράζει λίγα ή και τίποτα ως μοναδικό ον.

Διαχωρισμός, δημιουργία και γέννηση της συνειδητότητας
Η Συγκριτική Μυθολογία μας διδάσκει ότι υπάρχει πάντα μια δημιουργική δύναμη ή έντονη σπουδαιότητα στην αρχική εμβρυακή κατάσταση, η οποία οδηγεί σε προβλήματα. Ο Ουροβόρος κύκλος ανοίγει και το φως γεννιέται στον κόσμο. Μια τυπική προσωποποίηση αυτής της παρόρμησης είναι το φίδι που δελεάζει την Εύα να παραβιάσει την παθητική εγκράτειά της στον Κήπο της Εδέμ ή εκείνη η σκοτεινή μορφή στα παραμύθια που προσπαθεί να δελεάσει τον ήρωα ή την ηρωίδα να σπάσει το κατεστημένο και να κάνει κάποια «κακή» πράξη.
Τέτοιες πράξεις οδηγούν στην εκδίωξη από τον Παράδεισο. Η προστασία που υπάρχει στην παιδική ηλικία καθώς και η ευχαρίστηση από το παρελθόν ή με ό,τι έχει επιτευχθεί είναι μορφές ενός,

Παραδείσου που χάνεται όταν η ζωή απαιτεί καινούριες αλλαγές.
Αυτή η διαδικασία ξεκινά με έναν καταστροφικό διαχωρισμό. Στον μύθο συχνά απεικονίζεται ως ο διαχωρισμός από τους γονείς. Ο Πατέρας Ουρανός και η Μητέρα Γη βρίσκονται αγκαλιασμένοι και ο κόσμος μένει στο σκοτάδι (έρεβος). Τα παιδιά τους πρέπει να τους χωρίσουν παρά τις κραυγές διαμαρτυρίας και τους θρήνους των γονέων τους. Μόνο τότε το φως εισέρχεται στον κόσμο. Αυτό το φως συμβολίζει τη συνειδητότητα. Μόνο υπό το φως της συνειδητότητας αποκτά ο άνθρωπος τη δυνατότητα να γνωρίζει. Ωστόσο, η απόκτησή της είναι μια προμηθεϊκή πράξη που υποβάλλει τον ήρωα στον κίνδυνο της τιμωρίας.
Όταν ο Προμηθέας έκλεψε τη φωτιά από τους Θεούς, η τιμωρία του ήταν να μείνει αλυσοδεμένος σε έναν βράχο όπου ένας αετός κατέτρωγε το συκώτι του κάθε βράδυ. Όταν ο Ίκαρος πέταξε πολύ ψηλά με τα κέρινα φτερά του, ο ήλιος έλιωσε το κερί και ο ίδιος έπεσε και πνίγηκε στη θάλασσα. Ως φορέας του φωτός, ο Ήρωας είναι διατεθειμένος να αντιμετωπίσει αυτούς τους κινδύνους παρ’ όλο που συνειδητοποιεί τη μοναχικότητα, την ατομικότητα και τη θνησιμότητά του προκειμένου να συμβάλλει ενεργά στην πρόοδο.
Ωστόσο, μόλις ο Ήρωας «φάει το μήλο της Εδέμ», το καλό και το κακό εμφανίζονται στον κόσμο. Η Μεγάλη Αγαθή Μητέρα δείχνει τη σκοτεινή πλευρά της, τη μισητή ή Τρομερή Μητέρα, ενώ ο Πατέρας Δημιουργός βρίσκεται πλέον αντιμέτωπος με τον Πατέρα Τιμωρό. Τα αδέλφια σκοτώνουν το ένα το άλλο στο όνομα της αγάπης και ο κόσμος γίνεται εναλλάξ ένας χώρος είτε ελκυστικός είτε καταδιωκτικός.

Ο Ήρωας του μύθου: γέννηση, κάλεσμα, πορεία
Ο Ήρωας του μύθου συμβολίζει το γεγονός ότι η δημιουργία της προσωπικότητας προκύπτει μόνο μέσα από τον αγώνα, τα βάσανα και τη θυσία. Οι νίκες και οι ήττες του Ήρωα αποτελούν παραδείγματα της στάσης του ατόμου απέναντι στις προκλήσεις της δικής του ζωής – ανεξαρτήτως του πόσο συνηθισμένη ή ξεχωριστή είναι. Η γέννηση του Ήρωα λαμβάνει χώρα συνήθως σε ένα ταπεινό περιβάλλον, όπως μια φάτνη ή σπηλιά, αλλά πάντα γίνεται με εξαιρετικό τρόπο. Συχνά υπάρχει φως γύρω από το παιδί ή το ίδιο θεωρείται απειλή για τον Βασιλιά.
Συχνά ο Ήρωας έχει 2 πατέρες – τον βιολογικό πατέρα του κι έναν «ανώτερο». Επίσης, συνήθως η μητέρα είναι παρθένα και ο Ήρωας έχει θεϊκή καταγωγή κληρονομώντας έτσι δύο φύσεις. Είναι ένας άνθρωπος σαν όλους τους άλλους, αλλά την ίδια στιγμή ο ίδιος νιώθει ξένος μέσα στην κοινωνία στην οποία ζει. Νιώθει ότι δεν ταιριάζει και ανακαλύπτει μέσα του κάτι που τον κάνει να ξεχωρίζει, όπως προφητικές ικανότητες, θεραπευτικές ικανότητες ή ισχυρές δυνάμεις. Όλα αυτά τον οδηγούν σε υπερφυσικές πράξεις.
Η περιπέτεια του Ήρωα ξεκινά με κάποιο μήνυμα ή «κάλεσμα» από μια θαυματουργή πηγή: ένας βάτραχος μιλά στην πριγκίπισσα, ο Μωυσής βρίσκεται αντιμέτωπος με μια καιόμενη βάτο, ένα άδειο μπολ ρύζι επιπλέει αντίθετα προς το ρεύμα (Βούδας), μια προαναγγελία εμφανίζεται σε κάποιο όνειρο. Το κάλεσμα συχνά προκύπτει σε μια σημαντική στιγμή. Οι παλαιές αξίες της ζωής συνήθως είναι ξεπερασμένες και στείρες. Η αναζήτηση του Parsifal για το Άγιο Δισκοπότηρο ξεκίνησε από το βασίλειο του Βασιλιά Fisher που είχε μετατραπεί σε σκουπιδότοπο. Ανεξαρτήτως από τη μορφή του, το κάλεσμα παρακινεί τον Ήρωα να ακολουθήσει το ξεχωριστό πεπρωμένο του.

Ο μύθος του Ήρωα: ο αγώνας ενάντια στον κακό δράκο και η διεκδίκηση μιας γυναίκας
Στον αγώνα με τον κακό δράκο ο Ήρωας μάχεται τις οπισθοδρομικές δυνάμεις του ασυνειδήτου που απειλούν να καταπιούν το εγώ του. Οι δυνάμεις αυτές, που προσωποποιούνται με μορφές όπως η Κίρκη, η θεά Κάλι, η Μέδουσα, τα θαλάσσια φίδια, ο Μινώταυρος ή η Γοργώ, αντιπροσωπεύουν το τρομερό πρόσωπο της Μεγάλης Μητέρας.
Ο Ήρωας μπορεί να δεχτεί εθελοντικά να τον καταπιεί το τέρας ή να κατέβει συνειδητά στον Άδη για να νικήσει τις δυνάμεις του σκότους. Αυτή η ταπεινωτική κάθοδος στην άβυσσο, τη θάλασσα, τη σκοτεινή σπηλιά ή τον κάτω κόσμο προκειμένου να αποκτήσει μια καινούρια ταυτότητα εκφράζει τον συμβολισμό του νυχτερινού ταξιδιού στη θάλασσα μέσα από την κοιλιά του τέρατος. Πρόκειται για ένα θεμελιώδες θέμα στη Μυθολογία σε ολόκληρο τον κόσμο – το θέμα του θανάτου και της αναγέννησης. Όλα τα τελετουργικά περιλαμβάνουν το βασικό αυτό αρχετυπικό μοτίβο μέσω του οποίου η παλαιά τάξη και οι παλαιές αρχές που εκπροσωπεί πρέπει να πεθάνουν και να δώσουν τη θέση τους σε μια πιο ώριμη και παραγωγική ζωή.
Στη Μυθολογία, στόχος του αγώνα ενάντια στον δράκο είναι σχεδόν πάντα μια γυναίκα, μια αιχμάλωτη ή γενικότερα ένας «θησαυρός που δύσκολα μπορεί να αποκτηθεί». Αυτή η εικόνα της ευάλωτης, όμορφης και γοητευτικής γυναίκας που φρουρείται και κρατείται δέσμια ενός απειλητικού τέρατος μας δίνει την έννοια του εσωτερικού πυρήνα της προσωπικότητας και των δυνάμεων άμυνας του Ήρωα. Καθήκον του Ήρωα είναι να σώσει τη γυναίκα από την αιχμαλωσία του τέρατος και, εν τέλει, να την παντρευτεί και να εδραιώσει το βασίλειό του μαζί της.
Ο αγώνας ενάντια στον δράκο και η απελευθέρωση του αιχμαλώτου αποτελεί το αρχετυπικό μοτίβο που μας καθοδηγεί μέσα από αυτά τα σημαντικά μεταβατικά μονοπάτια στην προσωπική μας ανάπτυξη, όπου πραγματοποιείται η αναγέννηση ή ο επαναπροσανατολισμός της συνειδητότητας. Η αιχμαλωσία αντιπροσωπεύει το «καινούριο» στοιχείο του οποίου η απελευθέρωση καθιστά δυνατή κάθε περαιτέρω πιθανή εξέλιξη.
Σε απάντηση στο κάλεσμα, ο Ήρωας αναλαμβάνει ένα ταξίδι που συνήθως είναι επικίνδυνο και προς άγνωστη κατεύθυνση γεμάτη τόσο υποσχέσεις όσο και κινδύνους. Συχνά, το ταξίδι είναι μια κάθοδος. Άλλες φορές, όπως συνέβη με τον Ιωνά, τον Αινεία, τον Χριστό και την Ψυχή, είναι μια κατάβαση στα βάθη – της θάλασσας, του Κάτω Κόσμου ή του ίδιου του Άδη. Πάντα υπάρχει ένα επικίνδυνο πέρασμα.
Συχνά, η διστακτικότητα του Ήρωα εξισορροπείται από την εμφάνιση του φύλακα – προστάτη του ή διάφορων ζώων που τον ενθαρρύνουν να φέρει εις πέρας τον υπεράνθρωπο αγώνα του που δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς βοήθεια. Αυτές οι βοηθητικές δυνάμεις εκπροσωπούν την ψυχική ολότητα που υποστηρίζει το εγώ στον αγώνα του και μαρτυρούν το γεγονός ότι ο βασικός στόχος του Ήρωα είναι η ανάπτυξη της πραγματικής προσωπικότητας του ατόμου.

Ο στόχος της ατομικότητας και των συμβόλων της
Η επιτυχής ολοκλήρωση της αποστολής του Ήρωα σφυρηλατεί μια σχέση ανάμεσα στις ψυχικές αντιθέσεις που χωρίζονται με τη γέννηση της συνειδητότητας. Τα σημαντικότερα σύμβολα για τη σύνθεση αυτή είναι διάφορες μορφές της Σύνδεσης των Αντιθέσεων ή μια Μάνταλα στην οποία η αρχική ολότητα πλέον αποκαθίσταται αλλά σε ένα πιο υψηλό και διαφοροποιημένο επίπεδο.
Αυτά συμβολίζονται στις εικόνες του βασιλιά και της βασίλισσας που ενώνονται με γάμο, του αρσενικού και του θηλυκού που ενώνονται με τη μορφή του ανδρόγυνου, των γεωμετρικά αντίθετων σχημάτων που παραδόξως ενώνονται σε έναν «τετράγωνο κύκλο», της ζωής και του θανάτου που ενώνονται στη μυστηριώδη εικόνα ενός αθάνατου Θεού ο οποίος υποφέρει από ένα θανάσιμο τραύμα και της συγχώνευσης των αντιθέσεων της προσωπικότητας. Πρόσθετα σύμβολα της ολότητας είναι το ελιξίριο της αθανασίας, το πολύτιμο μαργαριτάρι και το παιδί με τη θεία φύση που αντιπροσωπεύουν τη δυνατότητα μιας μελλοντικής εξέλιξης.
Ο μυθικός Ήρωας μας δείχνει ότι το θάρρος του εγώ να αντέξει το βάρος του φόβου, της ενοχής και των συγκρούσεων της προσωπικότητας αλλά και η βούληση να υπομείνει τον σταυρό της διττότητάς του κρατώντας το κρυφό – είναι ο μόνος τρόπος ώστε να συμφιλιωθούν και να έρθουν πιο κοντά ο Θεός και ο άνθρωπος. Η αρχική ενότητα του Θεού και του ανθρώπου που υπήρχε στον Κήπο της Εδέμ καταστράφηκε όταν το εγώ μετατράπηκε σε συνειδητότητα.
Στη συνέχεια, το εγώ εκδιώχθηκε σε έναν κόσμο γεμάτο αντιθέσεις που πολεμούν μεταξύ τους εντός της προσωπικότητας, όπως, για παράδειγμα, όταν ο ένας αδελφός μάχεται τον άλλο αδελφό στον πόλεμο και την καταστροφή. Μέσα στο χάος όμως γεννιέται το παιδί του φωτός, ο Ήρωας, του οποίου ο αγώνας μπορεί να σφυρηλατήσει την αιώνια σχέση ανάμεσα στο αρσενικό και το θηλυκό, το φως και το σκοτάδι, τη ζωή και τον θάνατο, τον Θεό και τον άνθρωπο. Αυτή είναι η υπόσχεση, το δαχτυλίδι, η Διαθήκη, η Φλεγόμενη Γέφυρα του Ουρανίου Τόξου που μπορούν να ενώσουν το ανθρώπινο και το θείο μέσα στα βάθη της ανθρώπινης ψυχής.