Για να δούμε πώς μπορεί να αναπτυχθεί ο ηθικός συλλογισμός. θα εξετάσουμε μια ευφάνταστη υποθετική ιστορία που έχει συζητηθεί πολύ από τους φιλόσοφους.
Ένα τρένο εκτός ελέγχου
Ας υποθέσουμε ότι είστε ο οδηγός ενός τρένου που τρέχει στις γραμμές με ταχύτητα εξήντα μίλια την ώρα. Μπροστά σας βλέπετε πέντε εργάτες που στέκονται στις γραμμές, με τα εργαλεία στο χέρι. Προσπαθείτε να σταματήσετε, αλλά δεν μπορείτε. Τα φρένα δεν δουλεύουν. Είστε απελπισμένος, γιατί γνωρίζετε ότι, αν πέσετε πάνω στους πέντε εργάτες, θα πεθάνουν όλοι. (Ας υποθέσουμε ότι το γνωρίζετε με βεβαιότητα.)
Ξαφνικά, παρατηρείτε μια παράπλευρη σιδηροτροχιά, στα δεξιά. Και σε αυτές τις γραμμές υπάρχει ένας εργάτης, αλλά μόνο ένας. Συνειδητοποιείτε ότι μπορείτε να στρέψετε το τρένο στην παράπλευρη τροχιά, σκοτώνοντας τον έναν εργάτη, αλλά σώζοντας τους πέντε.
Τι θα πρέπει να κάνετε; Οι περισσότεροι άνθρωποι θα έλεγαν: «Στρίψτε! Αν και είναι τραγικό να σκοτώσει κανείς έναν αθώο, είναι ακόμη χειρότερο να σκοτώσει πέντε». Η θυσία μιας ζωής για να σωθούν πέντε φαίνεται ότι είναι το σωστό στην προκειμένη περίπτωση.
Τώρα εξετάστε μια άλλη εκδοχή της ιστορίας του τρένου. Αυτή τη φορά, δεν είστε ο οδηγός, αλλά ένας παρατηρητής, που στέκεται σε μια γέφυρα πάνω από τις γραμμές. (Αυτή τη φορά, δεν υπάρχει καμία παράπλευρη σιδηροτροχιά.) Έρχεται ένα τρένο, και στην άκρη των γραμμών βρίσκονται πέντε εργάτες. Και πάλι, τα φρένα δεν δουλεύουν. Το τρένο θα πέσει πάνω στους πέντε εργάτες. Νιώθετε ανίκανος να εμποδίσετε αυτή την καταστροφή – μέχρι που παρατηρείτε ότι δίπλα σας στη γέφυρα στέκεται ένας πολύ βαρύς άνδρας. Μπορείτε να τον σπρώξετε για να πέσει από τη γέφυρα πάνω στις γραμμές, στον δρόμο του επερχόμενου τρένου. Θα πέθαινε, αλλά θα σώζονταν οι πέντε εργάτες. (Σκέφτεστε να πηδήξετε και ο ίδιος, αλλά συνειδητοποιείτε ότι είστε πολύ μικρός για να σταματήσετε το τρένο.)
Θα ήταν σωστό να σπρώξετε τον βαρύ άνδρα στις γραμμές; Οι περισσότεροι θα έλεγαν: «Φυσικά όχι. Θα ήταν φρικτό να σπρώξει κανείς τον άνδρα στις γραμμές».
Το να ρίξει κάνεις έναν άνθρωπο από μια γέφυρα στον σίγουρο θάνατο μοιάζει πράγματι αποτρόπαιο, ακόμη κι αν έτσι θα σώζονταν πέντε αθώες ζωές. Αλλά αυτό γεννά ένα ηθικό αίνιγμα, γιατί η αρχή που φαίνεται σωστή στην πρώτη περίπτωση -η θυσία μιας ζωής για να σωθούν πέντε- φαίνεται λάθος στη δεύτερη;
Αν, όπως, δείχνει η αντίδρασή μας στην πρώτη περίπτωση, οι αριθμοί έχουν σημασία -αν είναι καλύτερο να σώσει κανείς πέντε ζωές απ’ ό,τι μία- γιατί δεν θα έπρεπε να εφαρμόσουμε αυτή την αρχή και στη δεύτερη περίπτωση, και να σπρώξουμε τον άνθρωπο; Φαίνεται βάναυσο να σπρώξουμε αυτό τον άνδρα στον θάνατο, ακόμη κι αν είναι για καλό σκοπό Αλλά είναι λιγότερο βάναυσο να σκοτώσουμε έναν άνδρα ρίχνοντας πάνω του ένα τρένο;
Ο λόγος, ίσως, για τον οποίο είναι λάθος να τον σπρώξουμε είναι ότι με τον τρόπο αυτό χρησιμοποιούμε τον άνδρα στη γέφυρα ενάντια στη βούλησή του. Δεν επέλεξε να εμπλακεί, στο κάτω κάτω. Απλώς στεκόταν εκεί.
Αλλά το ίδιο θα μπορούσε να λεχθεί και για το πρόσωπο που εργάζεται στην παράπλευρη σιδηροτροχιά. Ούτε αυτό επέλεξε να εμπλακεί. Έκανε απλώς τη δουλειά του, δεν προσφέρθηκε εθελοντικά να θυσιάσει τη ζωή του σε περίπτωση που ένα τρένο έβγαινε εκτός ελέγχου. Θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι οι εργάτες του σιδηροδρόμου αναλαμβάνουν εκούσια έναν κίνδυνο που δεν αναλαμβάνουν οι παρατηρητές. Αλλά ας υποθέσουμε ότι η προθυμία να πεθάνει κανείς σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης, για να σώσει τις ζωές άλλων, δεν είναι μέρος των απαιτήσεων της εργασίας του και ότι ο εργάτης δεν έχει συμφωνήσει να δώσει τη ζωή του όπως ακριβώς και ο παρατηρητής στη γέφυρα.
Ενδεχομένως η ηθική διαφορά δεν έγκειται στις συνέπειες για τα θύματα -και τα δύο πεθαίνουν- αλλά στην πρόθεση του προσώπου που παίρνει την απόφαση. Ως οδηγός του τρένου. μπορείτε να υπερασπιστείτε την επιλογή σας να κατευθύνετε αλλού το τρένο επισημαίνοντας ότι δεν επιδιώκατε τον θάνατο του εργάτη στις διπλανές γραμμές, αν και ήταν προβλέψιμος· ο σκοπός σας θα είχε επιτευχθεί και πάλι αν, χάρη σε ένα θαύμα της τύχης, σώζονταν οι πέντε εργάτες και ο έκτος κατόρθωνε κάπως και αυτός να επιβιώσει.
Αλλά το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση του σπρωξίματος. Ο θάνατος του ανθρώπου που σπρώχνετε για να πέσει από τη γέφυρα δεν έχει ουσιαστική σημασία για τον σκοπό σας.
Το μόνο που χρειάζεται να κάνει είναι να μπλοκάρει το τρένο· αν μπορεί να το κάνει και να επιβιώσει με κάποιον τρόπο, θα ήσασταν ευτυχής.
Αν το σκεφτούμε καλύτερα, οι δύο περιπτώσεις διέπονται ίσως από την ίδια αρχή. Και οι δύο ενέχουν τη συνειδητή επιλογή να αφαιρέσει κανείς τη ζωή ενός αθώου ανθρώπου για να αποτρέψει μια ακόμη μεγαλύτερη απώλεια ζωών. Ίσως η απροθυμία σας να σπρώξετε τον άνδρα για να πέσει από τη γέφυρα είναι μια επιφανειακή ευαισθησία, μια διστακτικότητα που θα πρέπει να ξεπεράσετε. Το να σπρώξεις έναν άνθρωπο στον θάνατο με τα ίδια σου τα χέρια φαίνεται πράγματι πιο βάναυσο από το να στρίψεις το τιμόνι ενός τρένου. Αλλά το σωστό δεν είναι πάντοτε εύκολο.
Μπορούμε να ελέγξουμε αυτή την ιδέα μεταβάλλοντας ελαφρά την ιστορία. Ας υποθέσουμε ότι εσείς, ως παρατηρητής. μπορείτε να κάνετε τον σωματώδη άνδρα που στέκεται δίπλα σας να πέσει στις γραμμές χωρίς να τον σπρώξετε· φανταστείτε ότι στέκεται πάνω σε μια καταπακτή την οποία θα μπορούσατε να ανοίξετε στρέφοντας έναν τροχό. Δεν σπρώχνετε, και το αποτέλεσμα είναι το ίδιο. Αυτό θα έκανε σωστή την πράξη σας; Ή μήπως είναι ακόμη χειρότερη ηθικά για εσάς απ’ ό,τι αν στρίβατε, ως οδηγός του τρένου, στην παράπλευρη σιδηροτροχιά;
Δεν είναι εύκολο να εξηγήσει κανείς την ηθική διαφορά ανάμεσα στις δύο περιπτώσεις — γιατί το στρίψιμο του τρένου μοιάζει σωστό, ενώ το σπρώξιμο του άνδρα από τη γέφυρα φαίνεται λάθος. Αλλά παρατηρήστε την πίεση που νιώθουμε να σκεφτούμε μια πειστική διάκριση ανάμεσα τους -και αν δεν μπορούμε να το κάνουμε, επανεξετάζουμε την κρίση μας για τη σωστή πράξη σε κάθε περίπτωση. Συλλαμβάνουμε μερικές φορές τον ηθικό συλλογισμό ως έναν τρόπο με τον οποίο επιδιώκουμε να πείσουμε άλλους ανθρώπους. Αλλά είναι επίσης ένας τρόπος για να ξεδιαλύνουμε τις δικές
μας ηθικές πεποιθήσεις, για να διακρίνουμε τι πιστεύουμε και γιατί.
Μερικά ηθικά διλήμματα προκύπτουν από συγκρουόμενες, ηθικές αρχές. Για παράδειγμα, μια αρχή που παίζει, ρόλο στην ιστορία του τρένου λέει ότι θα πρέπει να σώσουμε όσο το δυνατόν περισσότερες ζωές, αλλά μια άλλη λέει ότι είναι λάθος να σκοτώσουμε ένα αθώο πρόσωπο, ακόμη και για καλό σκοπό. Όταν έχουμε μπροστά μας μια κατάσταση όπου η διάσωση ενός αριθμού ζωών εξαρτάται από τον φόνο ενός αθώου προσώπου, αντιμετωπίζουμε ένα ηθικό δίλημμα. Πρέπει να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε ποια αρχή έχει μεγαλύτερο βάρος, ή είναι πιο δόκιμη υπό τις παρούσες συνθήκες.
Λίγοι από εμάς αντιμετωπίζουμε επιλογές το ίδιο μοιραίες με εκείνες που αντιμετώπισε ο αυτόπτης μάρτυρας στο τρένο που ξέφυγε από τον έλεγχο. Αλλά η αναμέτρηση με τα διλήμματα του ρίχνει φως στον τρόπο με τον οποίο μπορούμε να αναπτύξουμε μια ηθική επιχειρηματολογία, στην προσωπική μας ζωή και στον δημόσιο χώρο.
Η ζωή στις δημοκρατικές κοινωνίες είναι γεμάτη διαφωνίες για το σωστό και το λάθος, για τη δικαιοσύνη και την αδικία. Ορισμένοι είναι υπέρ του δικαιώματος της έκτρωσης, και άλλοι θεωρούν την έκτρωση φόνο. Ορισμένοι πιστεύουν ότι η ακριβοδικία απαιτεί τη φορολόγηση των πλουσίων υπέρ των φτωχών, ενώ άλλοι πιστεύουν ότι είναι άδικο να αφαιρούμε από τα άτομα χρήματα που κέρδισαν με τις προσπάθειές τους. Ορισμένοι υποστηρίζουν τις θετικές διακρίσεις κατά την επιλογή των εισακτέων στα πανεπιστήμιο ως έναν τρόπο αποκατάστασης των αδικιών του παρελθόντος, ενώ άλλοι τη θεωρούν μια άδικη μορφή αντίστροφης διάκρισης εναντίον ατόμων που αξίζουν να γίνουν δεκτά στα πανεπιστήμια με βάση τα προσόντα τους.
Όταν νιώθουμε το βάρος της σύγχυσης, και την πίεση να την ξεδιαλύνουμε, ωθούμαστε προς τη φιλοσοφία.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου