Ἄλλος ἐκ τοῦ τὸ συμβαῖνον ἐὰν ᾖ ταὐτόν, ὅτι καὶ ἐξ ὧν συμβαίνει ταὐτά· οἷον Ξενοφάνης ἔλεγεν ὅτι ὁμοίως ἀσεβοῦσιν οἱ γενέσθαι φάσκοντες τοὺς θεοὺς τοῖς ἀποθανεῖν λέγουσιν· ἀμφοτέρως γὰρ συμβαίνει μὴ εἶναι τοὺς θεούς ποτε. καὶ ὅλως δὲ τὸ συμβαῖνον ἐξ ἑκάστου λαμβάνειν ὡς τὸ αὐτὸ ἀεί· «μέλλετε δὲ κρίνειν οὐ περὶ Ἰσοκράτους ἀλλὰ περὶ ἐπιτηδεύματος, εἰ χρὴ φιλοσοφεῖν». καὶ ὅτι τὸ διδόναι γῆν καὶ ὕδωρ δουλεύειν ἐστίν, καὶ τὸ μετέχειν τῆς κοινῆς εἰρήνης ποιεῖν τὸ προσταττόμενον. ληπτέον δ᾽ ὁπότερον ἂν ᾖ χρήσιμον.Ἄλλος ἐκ τοῦ μὴ ταὐτὸ ἀεὶ αἱρεῖσθαι ὕστερον καὶ πρότερον, ἀλλ᾽ ἀνάπαλιν, οἷον τόδε τὸ ἐνθύμημα, «ἦ φεύγοντες μὲν ἐμαχόμεθα ὅπως κατέλθωμεν, κατελθόντες δὲ φευξόμεθα ὅπως μὴ μαχώμεθα;» ὁτὲ μὲν γὰρ τὸ μένειν ἀντὶ τοῦ μάχεσθαι ᾑροῦντο, ὁτὲ δὲ τὸ μὴ μάχεσθαι ἀντὶ τοῦ μὴ μένειν.
Ἄλλος τὸ οὗ ἕνεκ᾽ ἂν εἴη ἢ γένοιτο, τούτου ἕνεκα φάναι εἶναι ἢ γεγενῆσθαι, οἷον εἰ δοίη ἄν τίς τινι ἵν᾽ ἀφελόμενος λυπήσῃ, ὅθεν καὶ τοῦτ᾽ εἴρηται,
πολλοῖς ὁ δαίμων οὐ κατ᾽ εὔνοιαν φέρων
μεγάλα δίδωσιν εὐτυχήματ᾽, ἀλλ᾽ ἵνα
τὰς συμφορὰς λάβωσιν ἐπιφανεστέρας.
καὶ τὸ ἐκ τοῦ Μελεάγρου τοῦ Ἀντιφῶντος,
οὐχ ὡς κτάνωσι θῆρ᾽, ὅπως δὲ μάρτυρες
ἀρετῆς γένωνται Μελεάγρῳ πρὸς Ἑλλάδα.
καὶ τὸ ἐκ τοῦ Αἴαντος τοῦ Θεοδέκτου, ὅτι ὁ Διομήδης προείλετο Ὀδυσσέα οὐ τιμῶν, ἀλλ᾽ ἵνα ἥττων ᾖ ὁ ἀκολουθῶν· ἐνδέχεται γὰρ τούτου ἕνεκα ποιῆσαι.
Ἄλλος, κοινὸς καὶ τοῖς ἀμφισβητοῦσιν καὶ τοῖς συμβουλεύουσι, σκοπεῖν τὰ προτρέποντα καὶ ἀποτρέποντα, καὶ ὧν ἕνεκα καὶ πράττουσι καὶ φεύγουσιν· ταῦτα γάρ ἐστιν ἃ ἐὰν μὲν ὑπάρχῃ δεῖ πράττειν, ἐὰν δὲ μὴ ὑπάρχῃ, μὴ πράττειν, οἷον, εἰ δυνατὸν καὶ ῥᾴδιον καὶ ὠφέλιμον ἢ αὐτῷ ἢ φίλοις ἢ βλαβερὸν ἐχθροῖς, κἂν ᾖ ἐπιζήμιον, εἰ ἐλάττων ἡ ζημία τοῦ πράγματος, καὶ προτρέπονται [δ᾽] ἐκ τούτων καὶ
[1400a] ἀποτρέπονται ἐκ τῶν ἐναντίων. ἐκ δὲ τῶν αὐτῶν τούτων καὶ κατηγοροῦσι καὶ ἀπολογοῦνται· ἐκ μὲν τῶν ἀποτρεπόντων ἀπολογοῦνται, ἐκ δὲ τῶν προτρεπόντων κατηγοροῦσιν. ἔστι δ᾽ ὁ τόπος οὗτος ὅλη τέχνη ἥ τε Παμφίλου καὶ ἡ Καλλίππου.
Ἄλλος ἐκ τῶν δοκούντων μὲν γίγνεσθαι ἀπίστων δέ, ὅτι οὐκ ἂν ἔδοξαν, εἰ μὴ ἦν ἢ ἐγγὺς ἦν. καὶ ὅτι μᾶλλον· ἢ γὰρ τὰ ὄντα ἢ τὰ εἰκότα ὑπολαμβάνουσιν· εἰ οὖν ἄπιστον καὶ μὴ εἰκός, ἀληθὲς ἂν εἴη· οὐ γὰρ διά γε τὸ εἰκὸς καὶ πιθανὸν δοκεῖ οὕτως· οἷον Ἀνδροκλῆς ἔλεγεν ὁ Πιτθεὺς κατηγορῶν τοῦ νόμου, ἐπεὶ ἐθορύβησαν αὐτῷ εἰπόντι, «δέονται οἱ νόμοι νόμου τοῦ διορθώσοντος, καὶ γὰρ οἱ ἰχθύες ἁλός, καίτοι οὐκ εἰκὸς οὐδὲ πιθανὸν ἐν ἅλμῃ τρεφομένους δεῖσθαι ἁλός, καὶ τὰ στέμφυλα ἐλαίου, καίτοι ἄπιστον, ἐξ ὧν ἔλαιον γίγνεται, ταῦτα δεῖσθαι ἐλαίου».
Ἄλλος ἐλεγκτικός, τὸ τὰ ἀνομολογούμενα σκοπεῖν, εἴ τι ἀνομολογούμενον ἐκ τόπων καὶ χρόνων καὶ πράξεων καὶ λόγων, χωρὶς μὲν ἐπὶ τοῦ ἀμφισβητοῦντος, οἷον «καὶ φησὶ μὲν φιλεῖν ὑμᾶς, συνώμοσεν δὲ τοῖς τριάκοντα», χωρὶς δ᾽ ἐπ᾽ αὐτοῦ, «καὶ φησὶ μὲν εἶναί με φιλόδικον, οὐκ ἔχει δὲ ἀποδεῖξαι δεδικασμένον οὐδεμίαν δίκην», χωρὶς δ᾽ ἐπ᾽ αὐτοῦ καὶ τοῦ ἀμφισβητοῦντος, «καὶ οὗτος μὲν οὐ δεδάνεικε πώποτε οὐδέν, ἐγὼ δὲ καὶ πολλοὺς λέλυμαι ὑμῶν».
***
Ένας άλλος τόπος προέρχεται από την παραδοχή ότι, αν το αποτέλεσμα είναι πάντοτε το ίδιο, τότε και οι αιτίες από τις οποίες προήλθε αυτό το αποτέλεσμα είναι επίσης οι ίδιες. Ο Ξενοφάνης, π.χ., έλεγε ότι αυτοί που ισχυρίζονται ότι οι θεοί γεννιούνται είναι το ίδιο ασεβείς όπως και αυτοί που λένε ότι οι θεοί πεθαίνουν· γιατί και στις δύο αυτές περιπτώσεις το αποτέλεσμα είναι ότι κάποτε οι θεοί δεν υπήρχαν ή ότι από κάποτε δεν υπάρχουν. Πρέπει, επίσης, να γίνεται γενικά παραδεκτό ότι το κάθε πράγμα έχει το ίδιο πάντοτε αποτέλεσμα: «Δεν πρόκειται να αποφασίσετε για τον Ισοκράτη, αλλά για το αν πρέπει να ασχολείται κανείς με τη φιλοσοφία.» Και ότι το «δίνω γην και ύδωρ» θα πει «γίνομαι σκλάβος», και το «μετέχω στην “κοινή ειρήνη”» θα πει «εκτελώ τις διαταγές που μου δίνονται». Πρέπει λοιπόν να διαλέγει κανείς κάθε φορά όποιο από τα δύο τού είναι χρήσιμο στη συγκεκριμένη υπόθεσή του.
Ένας άλλος τόπος σχετίζεται με το ότι οι άνθρωποι δεν κάνουν την ίδια πάντοτε επιλογή ύστερα και πριν, αλλά την αντίθετη. Παράδειγμα το εξής ενθύμημα: «Αλήθεια, όταν ήμασταν εξόριστοι πολεμούσαμε για να γυρίσουμε πίσω στην πατρίδα μας, και τώρα που γυρίσαμε, θα εκπατρισθούμε για να μην πολεμήσουμε;»: τη μια φορά επέλεγαν το να μείνουν με αντίτιμο το να πολεμήσουν, και την άλλη φορά επέλεγαν το να μη πολεμήσουν με αντίτιμο το να φύγουν από την πατρίδα τους.
Ένας άλλος τόπος είναι το να λέμε ότι ο λόγος για τον οποίο κατιτί θα μπορούσε να είναι ή να γίνει, είναι ο πραγματικός λόγος για τον οποίο κατιτί είναι ή έγινε, όπως, επί παραδείγματι, αν έδινε κανείς κάτι σε κάποιον μόνο και μόνο για να τον στενοχωρήσει όταν θα του το πάρει πίσω. Εξού και οι ακόλουθοι στίχοι:
Δεν είναι, βέβαια, από εύνοια που ο θεός
χαρίζει σε πολλούς μεγάλες ευτυχίες,
μα μόνο για να γίνουν φανερότερες
οι συμφορές τους, όταν έρθουν,
καθώς και οι στίχοι από τον Μελέαγρο του Αντιφώντα:
όχι για να σκοτώσουν το θεριό, μα για να μαρτυρήσουν
στην Ελλάδα την αντρειοσύνη του Μελέαγρου.
Οι στίχοι, επίσης, από τον Αίαντα του Θεοδέκτη, ότι ο Διομήδης διάλεξε τον Οδυσσέα όχι γιατί τον τιμούσε, αλλά για να είναι κατώτερος από τον ίδιο ο ακόλουθός του· είναι, πράγματι, πιθανό να το έκανε γι᾽ αυτόν το λόγο.
Ένας άλλος τόπος, κοινός και στους δικανικούς και στους συμβουλευτικούς ρήτορες, είναι το να εξετάζουν τα πράγματα που παρακινούν τον άνθρωπο να πράξει κατιτί και τα πράγματα που τον αποτρέπουν από αυτό, καθώς και το να εξετάζουν τους λόγους για τους οποίους πράττει κανείς κατιτί ή αποφεύγει να το πράξει: πρόκειται γι᾽ αυτά που, αν υπάρχουν, παρακινούν τον άνθρωπο να πράξει κατιτί, και αν δεν υπάρχουν, τον αποτρέπουν από αυτό. Να εξετάζουν π.χ. αν το πράγμα είναι δυνατό, εύκολο και χρήσιμο στον ίδιο ή στους φίλους του, ή αν είναι βλαβερό στους εχθρούς του, και, αν είναι πράγμα που επισύρει τιμωρία, (να εξετάζουν) αν η τιμωρία είναι μικρότερη από το κέρδος που αυτό αποφέρει. Αυτοί είναι οι λόγοι που παρακινούν τους ανθρώπους να πράξουν κατιτί·
[1400a] οι αντίθετοί τους τους αποτρέπουν. Στους ίδιους, επίσης, αυτούς λόγους οι άνθρωποι στηρίζουν τις κατηγορίες ή τις απολογίες τους: τις απολογίες σ᾽ αυτά που αποτρέπουν, τις κατηγορίες σ᾽ αυτά που παρακινούν. Αυτός ο τόπος είναι όλη κι όλη η Τέχνη και του Πάμφιλου και του Κάλλιππου.
Ένας άλλος είναι ο τόπος που προκύπτει από τα πράγματα που κατά την κοινή αντίληψη συμβαίνουν, είναι όμως απίστευτα: το επιχείρημα θα είναι ότι οι άνθρωποι δεν θα είχαν αυτή την αντίληψη, αν τα πράγματα αυτά δεν είχαν συμβεί ή αν δεν ήταν πολύ κοντά στο να συμβούν· και, ακόμη, ότι τα πράγματα αυτά είναι σε μεγαλύτερο βαθμό πιστευτά· γιατί οι άνθρωποι πιστεύουμε μόνο σε πράγματα που είναι πράγματι υπαρκτά ή είναι αληθοφανή και πιθανά· αν, επομένως, ένα πράγμα είναι απίστευτο και μη αληθοφανές, μπορεί να είναι αληθινό· γιατί δεν είναι, βέβαια, η αληθοφάνεια και η πιθανοφάνεια ενός πράγματος που το κάνουν να θεωρείται αληθινό. Ο Πιτθέας, π.χ., Ανδροκλής, όταν κάποτε, κατηγορώντας έναν νόμο, είπε: «Οι νόμοι χρειάζονται νόμο για να τους διορθώσει», οι ακροατές έβαλαν τις φωνές· τότε εκείνος είπε: «Μα και τα ψάρια χρειάζονται αλάτι», μολονότι δεν είναι ούτε αληθοφανές ούτε πιστευτό ότι τα ψάρια, που μεγαλώνουν μέσα στο νερό της θάλασσας, χρειάζονται αλάτι· «το ίδιο και οι πατημένες ελιές χρειάζονται λάδι», μολονότι είναι απίστευτο να χρειάζονται λάδι αυτά που παράγουν το λάδι.
Ένας άλλος τόπος, κατάλληλος για την αντίκρουση των επιχειρημάτων του άλλου, είναι να εξετάζουμε τις ασυμφωνίες και τις αντιφάσεις σε τόπους, χρόνους, πράξεις και λόγους: πρώτον από την πλευρά του αντιπάλου (παράδειγμα: «Ισχυρίζεται ότι σας αγαπάει, δέθηκε όμως με όρκο με τους Τριάντα Τυράννους»), δεύτερον από την πλευρά του ρήτορα (παράδειγμα: «Υποστηρίζει ότι είμαι φιλόδικος, βρίσκεται όμως σε αδυναμία να αποδείξει ότι οδήγησα, έστω και μια φορά, κάποιον στα δικαστήρια»), τρίτον από την πλευρά του ρήτορα και του αντιπάλου (παράδειγμα: «Αυτός δεν δάνεισε ποτέ χρήματα σε κανέναν, ενώ εγώ ακόμη και λευτέρωσα με λύτρα πολλούς από σας»).
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου