DNA και Θεός

Τι ήρθε πρώτα, ο Θεός ή η ανάγκη για το Θεό;

Μια προκλητική μελέτη που δημοσιεύτηκε από το μοριακό βιολόγο και διευθυντή του Αμερικανικού Κέντρου Ερευνών για τον Καρκίνο, Dean Hamer, ψάχνει να βρει εάν η θρησκεία είναι προϊόν της εξέλιξης. Αν δηλαδή οι ρίζες της πίστης βρίσκονται καταγραμμένες στα γονίδια μας. Κι αυτό γιατί στο στόχαστρο των ερευνών της Γενετικής, δεν βρίσκονται μόνο τα γονίδια που σχετίζονται με ασθένειες, αλλά και αυτά που αφορούν την ψυχολογία και την κοινωνική συμπεριφορά.

Είναι ο Θεός στα γονίδια μας;
Πολλοί ερευνητές σήμερα θεωρούν δεδομένη την σχέση του ανθρώπινου γονιδιώματος με την ανάπτυξη του εγκεφάλου και για κάποιους υπάρχουν αρκετές ενδείξεις, ότι κάποιο (ή κάποια) γονίδια σχετίζονται με την έννοια της θρησκοληψίας, όπως κάποια άλλα σχετίζονται με την τάση να σχηματίζουμε κοινωνίες ή να συνεργαζόμαστε με άλλους. Όλες αυτές οι συμπεριφορές αντιμετωπίζονται σαν συστατικά της επιβίωσης του ανθρώπινου είδους μέσα στην αέναη επανάληψη του χρόνου.

Γι’ αυτούς τους επιστήμονες η θρησκοληψία υπάρχει μέσα από ορισμένα γονίδια και μέσα από συνήθειες ή απαγορεύσεις που επιβάλουν οι θρησκείες, όπως η απαγόρευση της αιμομιξίας. Έτσι θρησκευτικοί ή κοινωνικοί κανόνες παίζουν τελικά ρόλο στην ανθρώπινη θρησκοληψία μέσω των μηχανισμών της κληρονομικότητας.

Αναφέρεται ακόμα, ότι η θρησκόληπτη πίστη (η πίστη γενικότερα) αποτελεί παράγοντα επιβίωσης, και καλύτερης ποιότητας υγείας, ειδικά αφού η γνώση προϋποθέτει κόπο. Το να πιστεύει κάποιος, λειτουργεί επίσης κατά του άγχους και υπέρ της επιβίωσης, αν και καταδυναστεύει κι αφανίζει την αισθητική, την χαρά και τον ενθουσιασμό. Αυτές είναι τάσεις και ψυχολογικές συμπεριφορές που μεταφέρονται στα γονίδιά μας από γενιά σε γενιά.

Κάποιες μελέτες αναφέρουν ότι μέσω της μελέτης του ανθρώπινου γονιδιώματος είναι δυνατόν να ανιχνευτεί η θρησκοληπτική μανία μιας κοινωνίας ακόμα και η προτίμησή της. Π.χ. για έναν λαό που κατοικεί στην έρημο, ταιριάζει μια θρησκεία με κανόνες προστασίας και μετριοπάθειας στην χρήση των φυσικών πηγών, όπως του πόσιμου νερού. Αντίθετα πολυπληθείς κοινωνίες τείνουν σε μια θρησκοληψία με ένα Θεό που προωθεί την κοινωνική ανεκτικότητα, προς αποφυγή των συγκρούσεων. Καθαρά μηχανιστικό και τεχνικό σύστημα ελέγχου του ανθρώπινου ζώου.

Πίστη, δουλικότητα και θρησκεία
Ζητήστε από τους αληθινούς οπαδούς οποιασδήποτε θρησκείας να περιγράψουν το σημαντικότερο πράγμα που τους κάνει να αφοσιώνονται στον Θεό τους, και θα σας πουν ότι δεν είναι ένα πράγμα αλλά αντιθέτως μια αίσθηση– ένα συναίσθημα μιας υψηλότερης δύναμης αρκετά πιο πάνω τους. Για αιώνες οι άνθρωποι πίστευαν ότι ο Θεός τους προίκισε με νου και επιδεξιότητα για να μαθαίνει και να ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα ζώα. Τώρα, το πόσο μαθαίνει κι αν ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα ζώα, μια καλή παρατήρηση στις τσιμεντουπόλεις του· το δείχνει ολοφάνερα.

Αλλά τώρα κάποιος ειδικός έκανε μια προκλητική ερώτηση, μία ερώτηση που ολοένα και περισσότερο συζητείται στον κόσμο της επιστήμης και της θρησκείας: Τι ήρθε πρώτα, ο Θεός ή η ανάγκη για τον Θεό; Με άλλα λόγια, ο άνθρωπος δημιούργησε τον Θεό από νύξεις ή προτροπές που εστάλησαν από κάποιον Θεό ή η εξέλιξη ενστάλαξε μια αίσθηση του Θεού έτσι ώστε να κάνει  κοινότητες (πανοπτικόν, μαντριά, φυλακές) για την διατήρηση, την καταστολή και τον έλεγχο του ανθρώπινου ζώου;

Αυτή όμως η συζήτηση εγείρει πολύπλοκα ζητήματα: Εάν κάποιοι άνθρωποι είναι περισσότερο θρησκόληπτοι από κάποιους άλλους, είναι η φύση που τους κάνει έτσι ή η ανατροφή τους; Εάν η επιστήμη δεν έχει καμία σχέση με την θρησκοληψία κι όλα προέρχονται από τον Θεό, γιατί μερικοί άνθρωποι ακούνε την θεία προσταγή εύκολα ενώ κάποιοι άλλοι παραμένουν θεϊκά αδιάφοροι, βλάσφημοι κι αγενείς προς τον Θεό; Τέτοιες συζητήσεις που άπτονται της επίδρασης του περιβάλλοντος, της κληρονομικότητας και της ανθρωπολογίας έχουν θέση στις συζητήσεις για την φύση του Θεού; Ποιου Θεού απ’ όλους;

Ακόμη και μεταξύ των ανθρώπων που αποδοκιμάζουν την θρησκευτική ζωή, υπάρχει μια αυξανόμενη αίσθηση ότι οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να επιζήσουν χωρίς αυτήν, γιατί με την θρησκεία είναι ευκολότερα διαχειρίσιμοι κι ελεγχόμενοι. Είναι αρκετά δύσκολο να σκεφτούμε έναν κόσμο που ο φόνος, η κλεψιά και η εξαπάτηση έχουν την τιμητική τους. Και είναι ακόμα σκληρότερο να σκεφτούμε ότι δεν θα υπάρχουν “ηθικές” αναστολές. Η θρησκεία φαίνεται να χαλιναγωγεί τα χειρότερα ένστικτα και τις πράξεις και ωθεί να συμπεριφέρονται πιο ομοιόμορφα και πιο προβλέψιμα. Φαίνεται να το κάνει, μάλιστα πολυδιαφημίζεται γι αυτό, αλλά στ’ αλήθεια το κάνει; Και γιατί να χρειάζεται μία οργανωμένη θρησκευτική εταιρία για να είναι οι άνθρωποι ηθικοί ή καλοί; Και μην λέμε ανέκδοτα έτσι, η θρησκοληψία ευθύνεται για άνω από 1.000.000.000 θανάτους ανθρώπων σε κάθε χωροχρονική εποχή. Γιά ποιά ηθική τολμάει να μιλάει;

Η ανάγκη των δούλων για κάποιον Θεό είναι ένα κρίσιμο κληροδοτημένο γνώρισμα βαθιά μέσα στο γονιδίωμά που περνάει από γενιά σε γενιά. Οι άνθρωποι που ανέπτυξαν μια αίσθηση περί Θεού αναπτύχθηκαν και κληροδότησαν αυτό το γνώρισμα στους απογόνους τους. Αυτοί που είχαν ανεπτυγμένη την αίσθηση του Θεού δεν κινδύνευαν από δολοφονίες, κλοπές και κακοδιαχείριση, ειδικά αφού οι ίδιοι επεδείκνυαν τέτοιες συμπεριφορές. Η εξελικτική εξίσωση είναι απλή αλλά ισχυρή κι ανατροφοδοτούμενη.

Σε ένα βιβλίο που εκδόθηκε πρόσφατα με τίτλο, “Το γονίδιο του Θεού: Πώς η πίστη είναι ενσωματωμένη στα γονίδιά μας” από το μοριακό βιολόγο Dean Hamer, όχι μόνο αναφέρει ότι η ανθρώπινη θρησκοληψία είναι ένα προσαρμοστικό γνώρισμα, αλλά κι ότι έχει εντοπίσει ποιο από τα γονίδια είναι υπεύθυνο γι’ αυτό. Ένα γονίδιο που συμβαίνει να κωδικοποιεί την παραγωγή των νευροδιαβιβαστών που ρυθμίζουν τις διαθέσεις. Ένα γονίδιο από τα 32.000 που υπάρχουν στον άνθρωπο με την ονομασία VMAT2. Τα βαθύτερα συναισθήματα, σύμφωνα με την εργασία του Hamer, μπορούν να οφείλονται σε κάτι περισσότερο από μια περιστασιακή πυροδότηση των χημικών ουσιών του εγκεφάλου που κυβερνώνται από το DNA, για το οποίο ελάχιστα γνωρίζουμε.

Αξιοσημείωτο είναι ότι στις Ινδίες την εποχή του Βούδα, υπήρξαν μοναχοί που έλεγαν ότι δεν υπήρχε καμία ψυχή. Το μυαλό ήταν απλώς χημεία. Ο Βούδας όμως διαφώνησε με τον ακραίο υλισμό τους αλλά και απέρριψε την “απόλυτη ψυχή”. Επίσης οι αρχικοί χριστιανοί πίστευαν στην μετενσάρκωση και χρόνια αργότερα την έβγαλαν από το δόγμα τους.

Αλλά και ο Michael Persinger, καθηγητής της συμπεριφοριστικής νευρολογίας στο πανεπιστήμιο Laurentian στην πόλη Sudbury του Οντάριο, το λέει πιο ξεκάθαρα. “Ο Θεός είναι ένα κατασκεύασμα του εγκεφάλου”. “Είμαι οπαδός της άποψης ότι κάθε σκέψη που κάνουμε και κάθε συναίσθημα που αισθανόμαστε είναι το αποτέλεσμα δραστηριότητας στον εγκέφαλο. Σκέφτομαι ότι ακολουθούμε τον βασικό νόμο της φύσης, ότι δηλαδή είμαστε μια δέσμη χημικών αντιδράσεων που γίνονται σε ένα κλειστό χώρο” εξηγεί ο Hamer.

Ενώ η επιστήμη ψάχνει για την αιτία κάθε φαινομένου, αυτοί που πιστεύουν δεν παραδέχονται μια λογική απόδειξη της ύπαρξης του Θεού. “Ο Θεός δεν είναι κάτι που μπορεί να δειχθεί λογικά ή αυστηρά” λέει ο Neil Gillman, καθηγητής της εβραϊκής φιλοσοφίας στην θεολογική σχολή στην πόλη της Νέας Υόρκης. Αναμενόμενο, τι άλλο θα έλεγε ένας εβραίος θρησκόληπτος!

“Η ιδέα ενός γονιδίου υπεύθυνου για την πίστη στο Θεό είναι αντίθετη με όλες τις προσωπικές θεολογικές πεποιθήσεις μου” λέει ο John Polkinghorne, ένας φυσικός και ιερωμένος επίσης στον καθεδρικό ναό του Λίβερπουλ της Αγγλίας. “Δεν μπορείτε να υποβιβάσετε την πίστη σε απλή υπεύθυνη για την επιβίωση. Αυτό δείχνει μια πνευματική ένδεια και μια υπεραπλούστευση”. Μα είναι σαν να ρωτάς τον Αλ Καπόνε για την εγκληματικότητα, τι στο καλό περιμένεις να απαντήσει!

Ο Hamer πιστεύει ότι δεν είναι μόνο η θρησκοληψία που οδηγεί στο να πιστεύουμε σε Θεούς και να έχουμε αδυναμίες. “Τα συμπεράσματά μου έχουν ένα αγνωστικισμό για την ύπαρξη του Θεού. Εάν υπάρχει ένας Θεός, τότε υπάρχει. Απλώς γνωρίζοντας ποιες χημικές ουσίες του εγκεφάλου εμπλέκονται στην αναγνώριση δεν πρόκειται να αλλάξει το γεγονός της ύπαρξης του, αν υπάρχει”. Αυτοί που πιστεύουν στις θρησκείες και είναι άνετοι με την ιδέα ότι τα γονίδια του Θεού είναι το αποτέλεσμα του Θεού, έχουν ένα μικρό πρόβλημα να κάνουν το επόμενο βήμα: ότι όχι μόνο υπάρχουν τα γονίδια αλλά είναι κεντρικά σημεία για την επιβίωσή μας, από τα οποία εξαρτήθηκε η ίδια η εξέλιξη του ανθρώπου.

Ο Θεός είναι μια έννοια με χιλιάδες ορισμούς και ακόμη πιο πολλά πρόσωπα κι έννοιες, που εμφανίζεται σε όλους τους πολιτισμούς σε όλη την υδρόγειο, ανεξάρτητα από το πόσο γεωγραφικά απομονωμένοι είναι οι άνθρωποι. Όταν φυλές που ζουν σε απομακρυσμένες περιοχές βρίσκουν την έννοια του Θεού τόσο εύκολα, είναι αρκετά ισχυρή ένδειξη ότι αυτή η ιδέα φορτώνεται εκ των προτέρων στο γονιδίωμα παρά αποκτάται εκ των υστέρων. Το γεγονός αυτό είναι μια εξίσου ισχυρή ένδειξη ότι υπάρχουν πολύ καλοί λόγοι να υπάρχει ριζωμένη η ιδέα του Θεού στο γονιδίωμα μας. ΑΠΟ ΠΟΙΟΝ ΑΡΑΓΕ; Ποιος έφτιαξε το πρόγραμμα “Θεός” που τρέχει στο γονιδίωμα του ανθρώπινου ζώου και πόσα άλλα τέτοια προγράμματα τρέχουν παράλληλα και που ακριβώς βρίσκεται η πολυδιαφημισμένη “ελεύθερη βούληση” είπαμε;

Ο Hamer τελικά κατορθώνει να συμφιλιώσει για πρώτη φορά επιστήμη και θρησκεία, αφού αποδεικνύει ότι ο Θεός κατοικεί εν τέλει μέσα μας (οι θεολόγοι απλώς πιστεύουν ότι ο Θεός βρίσκεται στις καρδιές μας ενώ οι επιστήμονες στα γονίδια μας). Υπάρχει όμως πολύ λογική στην θεωρία του Hamer και δεν είναι σίγουρο αν την δέχονται οι πιστοί αμνοί του Θεού τους, αφού δεν έχουν πάρε δώσε με την λογική.

“Το γονίδιο του θεού” του Dean Hamer αποτελεί μια χαρακτηριστική απόπειρα της επιστήμης να κατανοήσει και να ελέγξει το αίσθημα της πίστης. Το γονίδιο VMAT2 ελέγχει τα χημικά σήματα που στέλνονται στον εγκέφαλο μέσω μιας πρωτεΐνης που παράγει. Ουσιαστικά εμπλέκεται στο πώς νιώθουμε. Παραλλαγές του γονιδίου αυτού συνδέονται με το αίσθημα της θρησκοληψίας. Για τον Hamer η θρησκοληψία και κάθε είδους θρησκευτικές αντιλήψεις και προλήψεις έχει γενετική βάση. Η θεωρία αυτή εξηγεί, πως πράγματι παίζουν ρόλο τα γονίδια, αλλά ποιον ακριβώς ρόλο παίζουν και γιατί είναι ακόμη άγνωστο για εμάς. Οι ελίτ γνωρίζουν, αλλά φυσικά δεν θα το επικοινωνήσουν δημόσια!!

Στον αντίποδα συναντά εκείνους τους επιστήμονες που θεωρούν ότι η πίστη ενυπάρχει μέσα στο προγραμματισμένο ανθρώπινο ζώο, είτε λόγω κατασκευής, είτε λόγω ατυχήματος.  Για τον Scott Atran, Αμερικανό ανθρωπολόγο, το φαινόμενο της πίστης «είναι μια οικογένεια νοητικών φαινομένων που αποτελείται από την ασυνήθιστη σύνθεση συνηθισμένων νοητικών καθημερινών λειτουργιών». Με απλά λόγια, η θρησκοληψία προέκυψε κατασκευαστικά και εξελικτικά, ανεξάρτητα από την θέλησή μας, ως υποπροϊόν.

Κοινωνικά τα αίτια της θρησκοληψίας
Για κάποιους ψυχολόγους και νευροψυχολόγους πρόκειται για νεύρωση που έχει κοινωνικά κυρίως αίτια. Έτσι, ο Richard Dawkins, εξελικτικός βιολόγος του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, γράφει στο best seller του «η Πλάνη του Θεού», ότι η θρησκευτική πίστη είναι ένα υποπροϊόν της ανθρώπινης εξέλιξης: «παράγωγο ενός εξελικτικού ατυχήματος, παράλογο και κοινωνικά βλαβερό».

Ο Dawkins πιστεύει πως ήταν ευκολότερο για το ανθρώπινο ον να πιστεύει αφού δεν μπορούσε να εξηγήσει τα φυσικά φαινόμενα, όμως θα πρέπει να απαλλαγεί πλέον από αυτό. Ο Αμερικανός φιλόσοφος Daniel Dennett συνηγορεί θεωρώντας πως σε 25 χρόνια από σήμερα οι θρησκείες δεν θα προκαλούν κανένα δέος στον κόσμο, αφού οι επιστήμες θα έχουν πείσει γι’ αυτό τους ανθρώπους. Ο Νομπελίστας φυσικός Steven Weinberg δηλώνει ότι «πρέπει οι επιστήμονες να κάνουν τα πάντα προκειμένου να αδυνατίσουν την επιρροή των θρησκειών στην κοινωνία. Αυτή θα είναι ίσως και η μεγαλύτερη συμβολή τους στον πολιτισμό».

Οι επιστήμες εξηγούν ξεκάθαρα το φαινόμενο της πίστης, όπως άλλωστε είναι ξεκάθαρη και η απόπειρα των χριστιανών νεοσυντηρητικών να εγκαθιδρύσουν νέα επιστημονικά μοντέλα πιο συμβατά με τις δικές τους αντιλήψεις για τον κόσμο (ευφυής σχεδιασμός του Θεού τους). Οι επιστήμες στις μέρες μας παραβιάζουν για άλλη μια φορά τα όρια του «ιερού» των θρησκειών δημιουργώντας ζωή στο εργαστήριο (με τις βιοτεχνολογίες) και αφαιρώντας έτσι ένα ακόμα αποκλειστικό προνόμιο του Θεού. Αυτό φέρνει σε αμηχανία τις θρησκείες, ακόμα κι αν όλοι γνωρίζουν πως αυτό απαντά ξεκάθαρα κι αμετάκλητα στα βαθύτερα υπαρξιακά ερωτήματα του ανθρώπου, που πλέον οι θρησκείες είναι ανίκανες να απαντήσουν. Πλέον η απάντηση μιμίδι «Θέλημα Θεού» και η ανύπαρκτη λογική που την συνοδεύει κατέρρευσαν σαν χάρτινος πύργος από τραπουλόχαρτα, μέσα σε ένα απλό εργαστήριο βιοτεχνολογίας.

Επιστήμονες και Θρησκεία
Στην ιστορία των θρησκειών και των επιστημών έχουν υπάρξει και καθόλου τυχαία, αφενός βαθιά θρησκευόμενοι άνθρωποι με σπουδαία συμβολή στην επιστημονική σκέψη (από τον Αυγουστίνο έως τον διάσημο γενετιστή Γκρέγκορ Μέντελ), αφετέρου επιστήμονες με θρησκευτική πίστη (ο Κουρτ Γκέντελ έγραψε μια μαθηματική απόδειξη περί της ύπαρξης του Θεού). Και βεβαίως το αντίθετο. Φονταμενταλιστές κληρικοί που αρνήθηκαν οποιαδήποτε αλήθεια στην επιστήμη, αλλά και φονταμενταλιστές επιστήμονες που πολέμησαν τους θρησκευτικούς μύθους με κάθε τρόπο.

Ο Hamer άρχισε την έρευνα του το 1998, όταν πραγματοποιούσε μια έρευνα πάνω στο κάπνισμα και τον εθισμό για το Εθνικό Ίδρυμα Καρκίνου. Για τη μελέτη του, στρατολόγησε περισσότερους από 1.000 άνδρες και γυναίκες, οι οποίοι συμφώνησαν να δώσουν ένα συνηθισμένο τεστ για την προσωπικότητα τους με 240 ερωτήσεις (Το τεστ λέγεται Temperament and Character Inventory ή TCI). Μεταξύ των ερωτήσεων ήταν να αναφερθούν για το τι πιστεύουν για τον μυστικισμό, την πνευματικότητα, την υπερβατικότητα κλπ. Και όπως λέει ένας από τους σχεδιαστές του TCI ο ψυχίατρος Robert Cloninger του Πανεπιστημίου Washington στο St. Louis, “μας βοήθησε να μάθουμε γι’ αυτό που ονομάζεται θρησκευτική έκσταση”.

Ο ίδιος αποφάσισε να χρησιμοποιήσει τα στοιχεία, που συνέλεξε στην έρευνα για το κάπνισμα, για να πραγματοποιήσει μια μικρή μελέτη της πνευματικότητας. Πρώτα ταξινόμησε τους συμμετέχοντες στην έρευνα με μια κλίμακα αυτο-υπερβατικότητας, που είχε βρει ο Cloninger, σε βαθμίδες που κυμαίνονταν από λίγη έως πολύ. Τότε έψαξε στα γονίδιά τους για να διαπιστώσει εάν θα μπορούσε να βρει κάποιο μέρος του DNA υπεύθυνο για αυτές τις διαφορές.

Η αναζήτηση στο ανθρώπινο γονιδίωμα δεν είναι εύκολη δουλειά, γιατί υπάρχουν 35.000 γονίδια που αποτελούνται από 3,2 δισεκατομμύρια χημικές βάσεις. Για να ελαττώσει την αναζήτηση του στα γονίδια ο Hamer περιόρισε την εργασία του σε εννέα συγκεκριμένα γονίδια που ήταν γνωστά ότι διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην παραγωγή χημικών ουσιών του εγκεφάλου (μοναμίνες), συμπεριλαμβανομένης της σεροτονίνης και της ντοπαμίνης, οι οποίες ρυθμίζουν θεμελιώδεις λειτουργίες, όπως η διάθεση και ο έλεγχος της κίνησης. Το πρόζακ όπως και άλλα αντικαταθλιπτικά χάπια περιέχουν ως γνωστόν μοναμίνες.

Μελετώντας λοιπόν τα εννέα υποψήφια γονίδια στα δείγματα του DNA που πήρε από τους συμμετέχοντες στην έρευνα του, ο Hamer γρήγορα χτύπησε το γενετικό jackpot. Μια παραλλαγή σε ένα γονίδιο που είναι γνωστό σαν vmat2 φαίνεται να αφορούσε άμεσα το πώς οι εθελοντές βαθμολογούσαν την αυτο-υπερβατικότητα τους στην έρευνα. Αυτοί που είχαν το νουκλεϊκό οξύ κυτοσίνη σε ένα ιδιαίτερο σημείο στο γονίδιο τους βαθμολογούσαν τον εαυτό τους υψηλά στην αυτο-υπερβατικότητα. Εκείνοι που είχαν την αδενίνη στην ίδια θέση του γονιδίου ταξινομήθηκαν χαμηλότερα στην έρευνα. “Μια απλή αλλαγή σε μια απλή βάση στη μέση του γονιδίου φάνηκε άμεσα να σχετίζεται με την δυνατότητα να έρχεται μόνος του στο στάδιο της υπερβατικότητας” λέει ο Hamer. Αυτό δεν σημαίνει ότι πιστεύουν σε έναν Θεό ή έχουν έντονη θρησκευτική πεποίθηση. Αλλά αισθάνονταν κάτι πνευματικό που οι άλλοι δεν είχαν.

Ο Dean Hamer δεν τολμάει να πει ότι το γονίδιο που βρήκε είναι αυτό που έχει επιπτώσεις στην αφελέστατη θρησκοληψία. Ακόμη και δευτερεύοντα ανθρώπινα γνωρίσματα μπορούν να εξουσιάζονται από την αλληλεπίδραση πολλών γονιδίων. Άρα κάτι όπως είναι η δογματική πίστη στον Θεό κι ανάλογες ανόητες πεποιθήσεις, μπορεί να συμπεριλάβει εκατοντάδες ή και χιλιάδες γονίδια. Η πνευματικότητα είναι μια κατάσταση του νου, ενώ η θρησκεία και η θρησκοληψία κατά προέκταση είναι κάτι που κωδικοποιείται με νόμους στα πλαίσια μιας κοινωνίας. “Η πνευματικότητα είναι μονάχα προσωπική ενώ η θρησκεία και η θρησκοληψία είναι θεσμική”, λέει, αλλά αμφότερα είναι τεχνητά συστήματα έλεγχου του νου των ανθρώπινων ζώων και καθόλου δεν ενοχλεί τον Αφέντη Κύριο, αν είναι προσωπική η πεποίθηση ή θεσμική. Το θέμα είναι να βρεθούμε ΕΞΩ από το πρόγραμμα ελέγχου…

Σε μια διάσημη έρευνα που είχε γίνει το 1979, στο Πανεπιστήμιο της Μινεσότας με 53 μονοζυγωτικούς διδύμους και 31 διζυγωτικούς διδύμους που μεγάλωσαν χωριστά, οι επιστήμονες έψαξαν για χαρακτηριστικά γνωρίσματα που είχαν και τα δύο αδέλφια. Όταν ρωτήθηκαν – μεταξύ των άλλων – για τις θρησκευτικές αξίες και τα συναισθήματά τους, οι μονοζυγωτικοί δίδυμοι παρουσίασαν παρόμοια συμπεριφορά. Γενικά, η πιθανότητα να είχαν παρόμοια συμπεριφορά ήταν δύο φορές περισσότερη από το να έχουν την ίδια συμπεριφορά οι διζυγωτικοί. Αλλά όταν ρωτήθηκαν αν συμμετέχουν σε οργανωμένες θρησκευτικές τελετές τότε φάνηκε καθαρά ότι έπαιζε ρόλο το περιβάλλον (χώρος, χρόνος, μορφή, γεγονός) και ο πολιτισμός.

Είμαστε λοιπόν τεχνητά φτιαγμένοι να είμαστε “κοντά στον Θεό, Αφέντη και Κύρη” μας (sic) αρχικά από τα γονίδιά μας ενώ παίζουν ρόλο κι άλλες καταστάσεις ή διεργασίες. “Το αποτέλεσμα ήταν εντελώς αντίθετο με τις προσδοκίες μου”, αναφέρει ο ψυχολόγος Thomas Bouchard, και ένας από τους ερευνητές που συμμετέχουν στην εργασία. Παρόμοια αποτελέσματα βρέθηκαν αργότερα και σε άλλες μεγαλύτερες μελέτες με διδύμους στην Βιρτζίνια και την Αυστραλία.

“Οι έννοιες του Θεού κατοικούν στον εγκέφαλο κι όχι στο δακτυλάκι του ποδιού μας” αναφέρει ο Lindon Eaves, διευθυντής του Ιδρύματος της Βιρτζίνια για την ψυχιατρική και την συμπεριφοριστική γενετική στο Πανεπιστήμιο Βιρτζίνια στο Richmond. “Η ερώτηση που τίθεται εδώ είναι: Σε τι ανταποκρίνεται αυτή η καλωδίωση; Γιατί υπάρχει;” Ενώ μπορεί να κάνει την απλή ερώτηση, “ΠΟΙΟΙ ΜΑΣ ΈΦΤΙΑΞΑΝ ΕΤΣΙ ΚΑΙ ΓΙΑ ΠΟΙΟΝ ΛΟΓΟ;” αλλά δεν του επιτρέπουν να κάνει τέτοιου είδους ερωτήσεις, πόσο μάλλον να εργαστεί επάνω σε αυτές.

Εχουν ασχοληθεί διάφοροι ερευνητές, όχι με παρατήρηση γονιδίων που κωδικοποιούν την θεϊκότητα, αλλά ερευνώντας για το πώς αυτή επηρεάζει τον εγκέφαλο.

Ο ειδικός στη νευρολογία Andrew Newberg του Πανεπιστημίου της Πενσιλβανίας χρησιμοποίησε διάφορους τρόπους απεικόνισης για να παρατηρήσει τους εγκεφάλους ανθρώπων την στιγμή που αυτοί διαλογίζονται, χωρίς λόγια ή σκέψεις (και δεν προσεύχονταν) με λίγα λόγια την στιγμή που χάνουν την επαφή τους με τον ρεαλιστικό κόσμο. Μετρώντας την ροή του αίματος, καθόρισε ποιες περιοχές του εγκεφάλου είναι υπεύθυνες για τα συναισθήματα που δοκιμάζουν οι εθελοντές. Όσο πιο βαθιά φτάνουν σε περισυλλογή ο Newberg βρήκε ότι τόσο πιο ενεργός γίνεται ο μετωπικός λοβός (η περιοχή της συγκέντρωσης και της προσοχής) και το κέντρο αισθημάτων του εγκεφάλου συμπεριλαμβανομένης και της έκστασης.

Και το πιο αποκαλυπτικό είναι το γεγονός ότι συγχρόνως μια άλλη σημαντική περιοχή – οι πλευρικοί λοβοί στο πίσω μέρος του εγκεφάλου οι οποίοι ελέγχουν τον προσανατολισμό στον χώρο και τον χρόνο και σημειώνουν την διάκριση ανάμεσα στον εαυτό μας και τον κόσμο – φαίνονται αμυδρά στην απεικόνιση. Αν τους απομονώσετε τότε δημιουργείται το συναίσθημα της ενότητας του εαυτού μας με το σύμπαν, το να αισθανόμαστε δηλαδή ότι γινόμαστε ένα με το σύμπαν. Συνδυάστε αυτό με το τι συμβαίνει στους άλλους δύο λοβούς, και μπορείτε έτσι να δοκιμάσετε μια βαθιά δυναμική εμπειρία, και το ότι αυτή την αποκαλούν θρησκευτική και την αποδίδουν σε κάποιον Θεό, μόνο κακό κάνει στην ίδια την εμπειρία.

Παρόμοιες έρευνες έχει κάνει κι ένας άλλος ειδικός. Ο νευρολόγος James Austin πριν από πολλά χρόνια. Και κατέληξε κι αυτός στα ίδια αποτελέσματα που δημοσιεύτηκαν το 1998 στο βιβλίο του “Το Ζεν και ο Εγκέφαλος” από τις εκδόσεις του ΜΙΤ.  Μετά από αυτό, όλο και περισσότεροι επιστήμονες ενστερνίστηκαν την “νευροθεολογία” την μελέτη της νευροβιολογίας της θρησκείας!

Σε ένα βιβλίο, το “Why God Won’t Go Away”, ο Antrew Newberg ένας ραδιολόγος από το Πανεπιστήμιο της Pennsylvania περιγράφει τις έρευνες του σε αυτό τον τομέα. Αυτός και οι συνεργάτες του απεικόνισαν δεδομένα με χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή από την χαμηλή δραστηριότητα Θιβετιανών Βουδιστών, βυθισμένων σε διαλογισμό και από Φραγκισκανές καλόγριες σε βαθιά δέηση, που δείχνουν πώς μπορεί να επιδράσει ένα πλήθος νευρικών διεγέρσεων στους λοβούς και στις έλικες. Στον εξωτερικό φλοιό, όμως, χρησιμοποιούν τα δεδομένα για να καθορίσουν το πώς φαίνεται να είναι τα κυκλώματα πνευματικότητας του εγκεφάλου, και να εξηγήσουν το πώς μια τέτοια θρησκευτική τελετουργία έχει την δύναμη να επιδρά, τόσο σε αυτούς που πιστεύουν, όσο και σε όσους όχι.

Βλέπουμε λοιπόν αυτούς τους ερευνητές να θέλουν να αποκαλύψουν τις νευρολογικές αιτίες των πνευματιστικών και μυστικιστικών εμπειριών. Με λίγα λόγια, του τι συμβαίνει στους εγκεφάλους μας όταν αισθανόμαστε πως “είμαστε αντιμέτωποι με μια διαφορετική όψη της πραγματικότητας- και, σε μερικές λεπτές αισθήσεις, ανώτερη από την πραγματικότητα της καθημερινής μας εμπειρίας” όπως υποστηρίζει ο ψυχολόγος David Wulff του Wheaton College της Μασαχουσέτης.

Στα τέλη του περασμένου αιώνα Αμερικανοί επιστήμονες είχαν μεταφέρει μια ομάδα ιθαγενών, που μέχρι τότε δεν είχαν επαφή με τον αποκαλούμενο πολιτισμένο κόσμο, στην Νέα Υόρκη. Στόχος τους ήταν να μελετήσουν την αντίληψη που είχαν οι «πρωτόγονοι» για τον «θαυμάσιο» δυτικό πολιτισμό. Αφού τους τριγύρισαν στους δρόμους, τους έδειξαν τα σύγχρονα τότε θαύματα (κτίρια, συστήματα αποχετεύσεων, φωτισμός με γκάζι κ.λ.π.) πήραν από τον καθένα συνεντεύξεις ρωτώντας τους ποιο ήταν εκείνο που τους έκανε μεγαλύτερη εντύπωση. Η έκπληξή των επιστημόνων ήταν μεγάλη όταν όλοι οι ιθαγενείς απάντησαν ότι το πιο θαυμαστό ήταν οι εργάτες με τα ειδικά παπούτσια που μπορούσαν ν’ ανεβαίνουν σε κάθετους στύλους (όπως είναι της ΔΕΗ) χωρίς στην ουσία να χρησιμοποιούν τα χέρια τους. Ήταν το πρώτο πείραμα που έδειχνε ότι το περιβάλλον ορίζει τις ικανότητες αντίληψης που κάποιος έχει για τον κόσμο.

Οι ιθαγενείς δεν εντυπωσιάστηκαν ούτε από τις αυτοκινητάμαξες, ούτε από τους πρώτους τότε ουρανοξύστες, ούτε από το φως που υπήρχε σε κάθε δρόμο. Αυτοί ήξεραν ότι για ν’ ανέβει κάποιος σ’ ένα δένδρο πρέπει να χρησιμοποιεί τα χέρια του. Το θαύμα ήταν ότι κάποιοι άνθρωποι μπορούσαν ν’ ανέβουν χωρίς αυτά.

Το ίδιο εν πολλοίς πράττουν σήμερα και οι νευροθεολόγοι. Το θαύμα γι’ αυτούς σωστά, δεν είναι η θρησκοληψία καθαυτή αλλά οι ακραίες εμπειρίες του διαλογισμού, οι εγκεφαλικές λειτουργίες που έχει κάποιος όταν εκστασιάζεται. Το περιβάλλον της επιστήμης στο οποίο λειτουργούν, τα εργαλεία που έχουν, αυτό μονάχα τους επιτρέπει να δουν. Μόνο που η δύναμη της έκστασης είναι κάτι περισσότερο από τις υπερβατικές εμπειρίες. Είναι ένα συνεκτικό φιλοσοφικό οικοδόμημα που δίνει απαντήσεις στα αρχέγονα βασικά ερωτήματα του ανθρώπου. Αυτό το οικοδόμημα δεν χωρά κάτω από κανένα μικροσκόπιο, ούτε καν στις κοιλότητες των σύγχρονων αξονικών τομογράφων. Δεν είναι μια απλή εγκεφαλική λειτουργία, αλλά κάτι πολύ περισσότερο: είναι Δ Υ Ν Α Μ Η και ΘΕΛΗΣΗ ΓΙΑ ΔΥΝΑΜΗ και γίνεται κατανοητό, όχι σερνάμενος στα πατώματα κάποιας θρησκευτικής εταιρίας, ούτε λατρεύοντας πτώματα.

Θρησκοληπτικές εμπειρίες
Στην νευροθεολογία, ψυχολόγοι και νευρολόγοι προσπαθούν να σημειώσουν με ακρίβεια ποιες περιοχές διεγείρονται και ποιες αποδιεγείρονται κατά την διάρκεια εμπειριών οι οποίες είναι έξω από τον χώρο και τον χρόνο. Με αυτόν τον τρόπο, διαφορετικό από τις αρχικές έρευνες που έγιναν στα ’50 και τα ’60, παρατηρούνται αλλαγές στα εγκεφαλικά κύματα κατά την έκσταση.

Όμως αυτές οι ανακαλύψεις δεν τους διαφώτισαν πάνω στο γιατί μεταβάλλονται τα εγκεφαλικά κύματα, ή σε ποια ιδιαίτερη περιοχή του εγκεφάλου συμβαίνουν αυτές οι αλλαγές. Στην νευρική δραστηριότητα ενός ζωντανού, εργαζόμενου εγκεφάλου δεν υπάρχει επιστροφή. Αντίθετα, οι σύγχρονες έρευνες επιχειρούν να καθορίσουν τα εγκεφαλικά κυκλώματα τα οποία ξεχειλίζουν από δραστηριότητα όταν βρίσκεται παρούσα η θρησκοληψία, και όταν νοιώθουμε πως μεταφερόμαστε από ένα εξυψωτικό τελετουργικό ή μια μυστικιστική μουσική. Αν και το πεδίο είναι εντελώς ανεξερεύνητο, και οι απαντήσεις πολύ αβέβαιες, ένα πράγμα είναι ξεκάθαρο.

“Οι πνευματιστικές εμπειρίες είναι τόσο οικείες στους πολιτισμούς, διαμέσου των εποχών, ώστε μπορούμε να υποθέτουμε έναν κοινό πυρήνα που μοιάζει με αντανάκλαση της δομής και των διαδικασιών του ανθρώπινου εγκεφάλου”. λέει ο Wulff. Σιγά το νέο!!! Ο Μέγας Κύριος Αφέντης Κατασκευαστής έφτιαξε τον δούλο του όπως τον χρειαζόταν.

Στα 1997, ο νευρολόγος Vilayanur Ramachandran είπε στην ετήσια συνάντηση της ‘Eνωσης Νευροεπιστημόνων πως υπάρχει “μια νευρική βάση για την θρησκοληπτική εμπειρία”. Τα προκαταρκτικά του αποτελέσματα δείχνουν πως το βάθος της θρησκοληψίας, βασίζεται στον φυσικό εμπλουτισμό της ηλεκτρικής δραστηριότητας των κροταφικών λοβών. Και είναι ενδιαφέρον το ότι αυτή η περιοχή του εγκεφάλου φαίνεται επίσης σημαντική στην εκμάθηση της ομιλίας.

Μια εμπειρία κοινή σε πολλές πνευματιστικές και μυστικιστικές καταστάσεις είναι το άκουσμα της φωνής κάποιου Θεού. Αυτό φαίνεται να εμφανίζεται όταν ταυτίζεται η εσωτερική φωνή (η “μικρή φωνή” μέσα μας που γνωρίζουμε πως ορίζει τον εαυτό μας) με κάτι εξωτερικό. Κατά την διάρκεια τέτοιων εμπειριών, ενεργοποιείται η περιοχή Broca του εγκεφάλου (η εγκεφαλική έλικα η υπεύθυνη για την λειτουργία της ομιλίας, που πήρε το όνομά της από τον Paul Broca (1824-1880)).

Οι περισσότεροι από μας μπορούμε να πούμε ότι είναι η δική μας εσωτερική φωνή που ακούμε. Όμως, όταν η αισθητήρια πληροφορία είναι περιορισμένη, όπως συμβαίνει κατά τον διαλογισμό, οι άνθρωποι είναι “περισσότερο σαν εσωτερικοί, πράγμα που δημιουργεί την εντύπωση μιας εξωτερικής πηγής”, αναφέρει ο ψυχολόγος Richard Bentall του Πανεπιστημίου του Manchester στη Βρετανία, στο βιβλίο του “Varieties of Anomalous Experience”.

Το στρες και οι συναισθηματικές καταστάσεις μπορούν επίσης να επεμβαίνουν στην δραστηριότητα του εγκεφάλου ως προς τον προσδιορισμό της πηγής της φωνής, προσθέτει ο Bentall. Σε μια μελέτη του 1998, ερευνητές ανακάλυψαν πως μια επιμέρους περιοχή του εγκεφάλου, ονομαζόμενη δεξί πρόσθιο σάγμα, διεγείρεται όταν οι άνθρωποι ακούν κάτι στο περιβάλλον -μια φωνή ή έναν ήχο- και επίσης όταν φαντάζονται πως ακούν κάτι και έτσι είμαστε σίγουροι ότι προέρχεται από τον ίδιο τον εγκέφαλο. Αυτή η περιοχή, λέει ο Bentall, “περιέχει τα νευρικά κυκλώματα τα υπεύθυνα για την αναγνώριση των συμβάντων αυτών σαν να προέρχονται από τον εξωτερικό κόσμο”. Όταν είναι ακατάλληλα διεγερμένη, είμαστε σαν ανόητοι που πιστεύουμε πως η φωνή που ακούμε προέρχεται από τον εξωτερικό κόσμο.

Κάθε άνθρωπος που περιγράφει τον εαυτό του σαν μη θρησκόληπτο μπορεί να μεταστραφεί από θρησκευτικές τελετές και λιτανείες. Σ’ αυτό το σημείο βρίσκεται και η δύναμη των μυσταγωγιών. Τυμπανίζοντας, χορεύοντας, ψάλλοντας -με όλη την προσοχή προσηλωμένη σε μια απλή, έντονη πηγή που διεγείρει τις αισθήσεις, συμπεριλαμβάνοντας και μια ιδιαίτερη κίνηση του σώματος.

Επίσης προκαλούν ισχυρές συναισθηματικές αντιδράσεις. Αυτός ο συνδυασμός -εστιασμένη μονότονη προσοχή που αποκλείει άλλα αισθητήρια ερεθίσματα, προσθέτοντας αυξανόμενη συγκίνηση- είναι το κλειδί. Ταυτόχρονα, οδηγείται το σύστημα διέγερσης του εγκεφάλου σε μια ανάταση, περισσότερο από όσο το κάνει ένας εσωτερικός φόβος. ‘Όταν συμβαίνει αυτό, εξηγεί ο Newberg, κάποια από τις δομές του εγκεφάλου, υπεύθυνη για την υποστήριξη της ισορροπίας -ο ιππόκαμπος- ξεπερνά τα όρια. Αυτό αναστέλλει την ροή σημάτων μεταξύ νευρώνων, όπως ένας τροχονόμος παρεμποδίζει οποιοδήποτε αυτοκίνητο εισέρχεται μεμονωμένα σε αυτοκινητόδρομο προτεραιότητας.

Το αποτέλεσμα είναι πως ειδικές περιοχές του εγκεφάλου στερούνται νευρολογικών δεδομένων. Μια τέτοια αποκομμένη περιοχή είναι η περιοχή προσανατολισμού, που αναστέλλει την δραστηριότητά της με τον ίδιο τρόπο κατά τον διαλογισμό. Σε τέτοιες καταστάσεις, χωρίς είσοδο αισθητηρίων, η περιοχή προσανατολισμού δεν μπορεί να προσδιορίσει την αίσθηση του που σταματά ο εαυτός και που ξεκινά ο εξωτερικός κόσμος.

Γι’ αυτό, μυσταγωγίες και λιτανείες μπορούν να φέρουν στην επιφάνεια αυτό που ο Newberg αποκαλεί σαν “εξομάλυνση των ορίων του εαυτού” -και την αίσθηση της ατομικότητας και της πνευματικής ενότητας. Ψάλλοντας αργά ελεγειακές λειτουργικές μελωδίες και ψιθυρίζοντας μυσταγωγικές προσευχές, όλα αυτά φαίνεται να λειτουργούν μαγικά τις περισσότερες φορές: διεγείρουν τον ιππόκαμπο απευθείας και μπλοκάρουν την νευρική κυκλοφορία προς κάποιες εγκεφαλικές περιοχές. Το αποτέλεσμα είναι πάλι “η συσκότιση των ορίων της εγκεφαλικής αίσθησης του εαυτού, ανοίγοντας την πόρτα σε ενωτικές καταστάσεις που είναι και ο πρωταρχικός στόχος μιας θρησκευτικής μυσταγωγίας” λέει ο Newberg.

Το αναζωογονημένο ενδιαφέρον των ερευνητών στην νευροθεολογία αντανακλά περισσότερο την διαθεσιμότητα νέων πεδίων έρευνας πάνω στην λειτουργία του εγκεφάλου. Η ψυχολογία και οι νευροεπιστήμες είχαν παραμελήσει για πολύ καιρό την θρησκεία. Όμως αυτή ως θεσμός, παρέμεινε κέντρο της θρησκόληπτης ζωής για πολλούς ανθρώπους, η θρησκεία συγκρούστηκε με την αντίληψη που ο David Wulff αποκάλεσε, από την πλευρά της επιστήμης, “αδιαφορία κι απάθεια για τα πάντα”. Όταν ένας ψυχολόγος, ένας κατ’ ουσία χριστιανός, προσπάθησε να συζητήσει πάνω στο εισαγωγικό βιβλίο του ψυχανάλυσης το ρόλο της πίστης στην ανθρώπινη ζωή, ο εκδότης έκοψε τα περισσότερα απ’ αυτά, για να μην θιγούν οι λογικοί αναγνώστες.

Οποιαδήποτε επιστημονική φαντασία δεν μπορεί να φτάσει την πνευματικότητα και η πνευματικότητα είναι η επιστροφή στο μυστήριο: μυστικιστικές εμπειρίες, λέει ο Forman, μπορούν να μας πουν κάτι για την συναισθηματικότητα, να ανοίξουν δρόμο με το μεγαλύτερο μυστήριο της νευροεπιστήμης. “Σε μυστικιστικές εμπειρίες, το περιεχόμενο της σκέψης ξεθωριάζει, οι αισθητήριες αντιλήψεις παραιτούνται, κι έτσι μένουμε μόνο με μια καθαρή συναισθηματικότητα. Αυτό σημαίνει πως η συναισθηματικότητα δεν χρειάζεται κάποιο αντικείμενο και δεν είναι ένα απλό υποπροϊόν της αισθητήριας δραστηριότητας”. λέει ο Forman.

Για όλες τις αμφίβολες επιτυχίες τις οποίες οι επιστήμονες καταγράφουν στην αναζήτησή τους για την βιολογική βάση της θρησκευτικότητας, της πνευματικότητας και των μυστικιστικών εμπειριών, ένα μυστήριο σίγουρα θα βρίσκεται για πάντα έξω από τον έλεγχό τους. Προσπαθούν ν’ ανιχνεύσουν μια αίσθηση της υπερβατικότητας σ’ αυτή την ίδια την φαιά ουσία. Ίσως ανιχνεύσουν μια αίσθηση διαχωρισμού το ίδιο καλά. Όμως, πιθανότατα, αυτό που δεν θέλουν και δεν τολμούν να ξεκαθαρίσουν ποτέ, είναι το ύστατο ερώτημα -κατά πόσο τα εγκεφαλικά μας κυκλώματα δημιουργούν τον Θεό ή ο Θεός προκάλεσε αυτά τα εγκεφαλικά κυκλώματα, αν υπάρχει Θεός. Κι αν δεν υπάρχει Θεός ποιος τελικά έφτιαξε και προγραμμάτισε κάποιους ανθρώπους να πιστεύουν τυφλά σε κάτι ανύπαρκτο; Ρητορικές οι ερωτήσεις, οι απαντήσεις είναι ήδη δοσμένες, απλώς δεν είναι για τα αυτιά των πιστών δούλων κάποιου Θεού.