Ο αποφευκτικός άνθρωπος

Ο άνθρωπος ο οποίος σχετίζεται επιφανειακά με τους άλλους, ο οποίος αισθάνεται ότι είναι καλύτερα μόνος του ή ότι δεν έχει και τόσο ανάγκη τους άλλους είναι μια φιγούρα που συχνά συναντάμε στις αφηγήσεις των ανθρώπων. Μια μερίδα των σύγχρονων ανθρώπων ζει σε ένα κλίμα στενής εξατομίκευσης για λόγους που διαμορφώθηκαν πολύ νωρίς στη ζωή τους και εγγράφηκαν ανεξίτηλα στο ρεπερτόριο συμπεριφορών και συναισθημάτων τους.

Δημιουργία συναισθηματικού δεσμού (attachmenttheory - Bowlby)
Ο άνθρωπος σε αντίθεση με τα άλλα θηλαστικά είναι ο μοναδικός που σαν «μικρό» περνάει μια μακρόχρονη περίοδο αδυναμίας και σωματικής εξάρτησης από κάποιον άλλο, συνήθως τη μητέρα του. Όπως και όλα τα «μικρά» είναι αδύνατο να επιβιώσει αν είναι απομονωμένος, γι’ αυτό περνάει αρκετούς μήνες εμφωλεύοντας στην αγκαλιά της.

Το μωρό αυτή την περίοδο αισθάνεται ότι η δυνατότητα της ύπαρξής του δεν βρίσκεται στον έλεγχο ή στη δική του δράση. Του δημιουργούνται καταστάσεις στις οποίες δεν μπορεί να κυριαρχήσει, ούτε να τις καταπνίξει. Καταστάσεις που εκκινούν από την ικανοποίηση των αναγκών του (πείνα, δίψα, υγιεινή κλπ) και του προκαλούν αισθήματα πόνου, άγχους ή και απειλής. Το ίδιο δεν μπορεί να κάνει τίποτα για να ανακουφιστεί πέρα από το να αναπτύξει συμβολικές κινήσεις εν είδει γλώσσας, όπως η κραυγή και το κλάμα, για να ενεργοποιήσει την αντίδραση κάποιου άλλου στο περιβάλλον του.

Ο τρόπος αντίδρασης της μητέρας σε αυτή την οδυνηρή για το μωρό κατάσταση μπορεί να ποικίλλει. Η άμεση αντίδραση στο κάλεσμα του μωρού δεν αρκεί από μόνη της. Αυτό που στιγματίζει την αλληλεπίδραση είναι η ποιότητά της, τα εγγενή χαρακτηριστικά της διαψυχικής επικοινωνίας μητέρας-βρέφους που θα επαναφέρουν και θα εγκαθιδρύσουν προσωρινά ένα μέρος ασφάλειας για το μωρό. Κάπου σε αυτό το σημείο της «επανεύρεσης» αρχίζουν να διαμορφώνονται στο μωρό και οι πρώτες εντυπώσεις για το πώς είναι οι σχέσεις, τι μπορεί να προβλέπει ή να προσμένει και τι συναισθηματική διάθεση αναμένεται να έχει το ίδιο ή οι άλλοι.

Η συστηματική και σταθερή θερμή ανταπόκριση στις ανάγκες του βρέφους θα διαμορφώσει ένα κλίμα ασφάλειας στο παιδί που σταδιακά θα εσωτερικευθεί ως αυτοεκτίμηση και αυτοαξία, ικανότητα για συναισθηματική αυτορρύθμιση, αίσθηση ασφάλειας στις διαπροσωπικές σχέσεις και κινητοποίηση για εξερεύνηση τόσο του εξωτερικού περιβάλλοντος όσο και του εσωτερικού. Από την άλλη, η διακοπή ή και διαρκής αναστολή της φροντίδας, η παραμέληση ή υποτίμηση των αναγκών του βρέφους, η έλλειψη συντονισμού επικοινωνίας μητέρας-βρέφους ή η μη συστηματικότητα στο τρόπο ανταπόκρισης διαμορφώνουν ένα ανασφαλή συναισθηματικό δεσμό, που διαμορφώνει συναισθήματα εξάρτησης / προσκόλλησης που εμποδίζουν την εξατομίκευση ή ωθούν προς μια ψευδοεξατομίκευση.

Ο αποφευκτικός συναισθηματικός δεσμός
Η ψευδοεξατομίκευση είναι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του αποφευκτικού συναισθηματικού δεσμού. Ξεδιπλώνοντας το προφίλ ενός τέτοιου ατόμου το πιο πιθανό είναι να ανιχνεύσουμε στο παρελθόν του μια γενναιόδωρη πινακοθήκη συναισθημάτων. Καλοπροαίρετος, αισιόδοξος, φιλικός, ο μέλλων γενέσθαι αποφευκτικός άνθρωπος ως μωρό ήταν πρόθυμος να επενδύσει συναισθηματικά στους άλλους ανθρώπους, ευεπίφορος στις διαπροσωπικές συναναστροφές, τολμηρός, ώστε να ρισκάρει να απογοητευτεί, και τολμηρός, ώστε να ξαναπροσπαθήσει.
Όπως κάθε μωρό, ήταν έτοιμος για τη συναισθηματική περιπέτεια.

Πώς πυροδοτείται μια τέτοια μετάλλαξη όπου η ψυχική ευρυχωρία μεταλλάσσεται σε ψυχική αφυδάτωση;

Αυτό μπορεί να εδραιώθηκε τους πρώτους κιόλας μήνες της ζωής του λόγω μιας μητέρας που για τους δικούς της λόγους δεν μπορούσε να παρέχει την προστατευτική σώμα με σώμα παρουσία και την οπτικοακουστική και αισθητηριακή επανασύνδεση με το παιδί της. Αναφέρομαι στη μητέρα όχι μόνο λόγω της συχνότητας με την οποία είναι η βασική τροφός και φροντιστής του μωρού αλλά και λόγω των συμβολικών μητρικών λειτουργιών που φέρει ένα τέτοιο πρόσωπο.

Μια μητέρα που δεν μπορούσε να επικοινωνήσει συναισθηματικά με το μωρό της το ώθησε αναπόφευκτα στη δημιουργία μιας αίσθησης ότι πρέπει να τα βγάζει πέρα μόνο του και ότι δεν έχει να περιμένει και πολλά από τους άλλους. Επομένως, δεν πρόκειται για μια επιλογή αλλά για μια ακούσια μα ρεαλιστική προσαρμογή. Μεγαλώνοντας και αν δεν επιτελεσθούν επανορθωτικές σχέσεις στην παιδική ηλικία και εφηβεία θα παγιωθεί αυτή η στάση απέναντι στους άλλους ανθρώπους και στον εαυτό.

Η διαδικασία είναι αργή και βασανιστική. Πρώτα η απογοήτευση και η πικρή δυσαρέσκεια στην έλλειψη ή μη διαθεσιμότητα του άλλου. Η προσπάθεια για σύνδεση και επικοινωνία θα συνεχιστεί ακόμη μια φορά. Το αποτέλεσμα, όμως, θα είναι το ίδιο. Χτίζεται ο τοίχος με «οι». Μετά η αγανάκτηση και η οργή. Οι προσπάθειες συναισθηματικής προσέγγισης μειώνονται αλλά παραμένει η λαχτάρα. Η αίσθηση του χαμένου χρόνου και της άκυρης προσπάθειας γεννά θλίψη και απογοήτευση από τη ματαιωμένη επικοινωνία με τον άλλο. Χτίζεται πλέον τείχος με «ει» που προστατεύει στο εσωτερικό του αλλά δεν επιτρέπει και σε κανέναν να το διαπεράσει. Στο τέλος έρχεται η παραίτηση καθώς η μετάλλαξη έχει επιτελεσθεί.

Ο αποφευκτικός καθρεπτίζεται, πλέον, μόνον στον εαυτό του. Λείπει ο άλλος. Και σιγά σιγά ο άλλος γίνεται το αντικείμενο της αντιπάθειας, της υποτίμησης, της περιφρόνησης.

Ως ενήλικας πλέον θα είναι ένας άνθρωπος αρκετά ικανός, αλαζονικός, ανάλγητος, κυνικός, φαινομενικά ανεξάρτητος και λειτουργικός σε πρακτικό επίπεδο αλλά συναισθηματικά περιχαρακωμένος στον εαυτό του, απρόσιτος, αφυδατωμένος, ένας άνθρωπος απών, ταυτόχρονα νικητής και ηττημένος.

Δυστυχώς δεν μπορούμε να σβήσουμε τις όποιες «ζημιές», μικρές ή μεγάλες, έγιναν μέσα μας κατά την παιδική ηλικία, αφού δεν μπορούμε να αλλάξουμε στο παραμικρό το παρελθόν μας.

Αποφευκτικός άνθρωπος και Ψυχοθεραπεία
Ακούγεται σχεδόν τρομαχτικό το πόσο καθοριστικά ήταν τα πρώτα μας βιώματα για τα οποία μπορεί να μην έχουμε καν αναμνήσεις. Έχουμε όμως μνήμη, προλεκτική και σωματική που αποκαλύπτεται μέσω των συναισθημάτων μας. Ο δρόμος της θεραπείας και της ενδοσκόπησης είναι η μόνη λύση για να συνειδητοποιήσουμε τη γνώση που έχουμε αποθηκεύσει στο σώμα μας.

Ένας αποφευκτικός άνθρωπος δύσκολα θα φτάσει σε ψυχοθεραπεία. Πιθανόν λόγω κάποιου συμπτώματος ή σωματικής ενόχλησης.

Εξίσου δύσκολα θα δεσμευτεί στη διαδικασία και θα παραμείνει. Ωστόσο μέσα από τη σιωπή του και την «αποφυγή» του αρθρώνει μια κραυγή αγωνίας. Αν ως θεραπευτές καταφέρουμε να την εντοπίσουμε και να την αναδείξουμε θα του δώσουμε στο «τώρα» τον χώρο που δεν είχε «τότε».

«Όποιος ζει απομονωμένος και επιθυμεί ωστόσο κατά καιρούς να έχει κάποια επαφή, όποιος θέλει το δίχως άλλο να αντικρίσει ένα κάποιο τυχαίο μπράτσο, από το οποίο θα μπορούσε να κρατηθεί — αυτός δεν θα αντέξει για πολύ χωρίς παράθυρο στο σοκάκι. Και ακόμα και αν δεν ζητά τίποτα συγκεκριμένο και μονάχα πλησιάζει στο περβάζι του ως ένας άνδρας κουρασμένος, με τα μάτια να πηγαινοέρχονται ανάμεσα στον ουρανό και τους θεατές, παρ' όλα αυτά θα τον παρασύρουν τα άλογα εκεί κάτω, με τις άμαξες τους και τον θόρυβο τους, και θα τον οδηγήσουν επιτέλους προς την ανθρώπινη αρμονική συνύπαρξη» - Κάφκα