Τα 3 στρώματα του εγκεφάλου: Πώς επηρεάζουν το στρες και τα συναισθήματά μας

Τα τρία “στρώματα” του ανθρώπινου εγκεφάλου

 

Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ο Καναδός νευροφυσιολόγος MacLean (Μακ Λιν) διατύπωσε μια θεωρία για τη διαίρεση του κεντρικού νευρικού συστήματος (που αποτελείται από τον εγκέφαλο και το νωτιαίο μυελό), η οποία είναι χρήσιμη ακόμα και σήμερα.

 

Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, ο εγκέφαλός μας αποτελείται από τρία τμήματα, τα οποία δημιουργήθηκαν το ένα μετά το άλλο στην εξελικτική πορεία. Το σχήμα τους θυμίζει μανιτάρι.

 

Το εκτενές, εξωτερικό τμήμα του «καπέλου» τού μανιταριού αντιστοιχεί στον εγκεφαλικό φλοιό (το νεοφλοιό), ο οποίος αποτελεί το μεγαλύτερο μέρος του εγκεφάλου. Είναι το πιο «σύγχρονο» τμήμα του κεντρικού νευρικού συστήματος —άρχισε να αναπτύσσεται για να φτάσει στο σημερινό του μέγεθος πριν από μισό εκατομμύριο χρόνια. Όλες τις ικανότητες που κάνουν εμάς τους ανθρώπους να υπερέχουμε των ζώων (στα καλά και τα άσχημα), τις οφείλουμε στις λειτουργίες του φλοιού. Ο φλοιός ταξινομεί τα αισθητηριακά ερεθίσματα που φτάνουν συνεχώς, τα ερμηνεύει, τα μεταφράζει σε λόγο, εικόνες, κ.τ.λ. Από εδώ ξεκινούν οι γλωσσικές, πνευματικές, νοητικές και αισθητηριακές μας λειτουργίες.

Κάτω από τον εγκεφαλικό φλοιό και κλεισμένος μέσα σ’ αυτόν, βρίσκεται ο διάμεσος εγκέφαλος. Είναι το δεύτερο νεότερο τμήμα του εγκεφάλου μας, και δημιουργήθηκε στα πρώτα θηλαστικά. Εδώ υπάρχουν κέντρα που συμμετέχουν στη δημιουργία των αισθημάτων μας και ουσιαστικά καθορίζουν αν σε συγκεκριμένες καταστάσεις θα έχουμε περισσότερο θετικά ή περισσότερο αρνητικά συναισθήματα.

 

Στον διάμεσο εγκέφαλο υπάρχουν, επίσης, τα ρυθμιστικά κέντρα του αυτόνομου νευρικού συστήματος. Από εδώ ρυθμίζεται η λειτουργία των ιδρωτοποιών αδένων, καθώς και η αιμάτωση του δέρματος και των σκελετικών μυών. Εδώ βρίσκεται το κέντρο ελέγχου του συμπαθητικού συστήματος, δηλαδή από εδώ ξεκινούν οι εντολές, που πυροδοτούν την αντίδραση ετοιμότητας.

 

Το στέλεχος είναι το παλαιότερο τμήμα του εγκεφάλου μας. Αναπτύχθηκε πρώτα στα ερπετά, γι’ αυτό ο Μακ Αιν το ονόμασε και «ερπετοειδή εγκέφαλο». Αποτελεί την προέκταση του νωτιαίου μυελού και αντιστοιχεί με το κοτσάνι, αν μείνουμε στη σύγκριση με το μανιτάρι. Στο εγκεφαλικό στέλεχος ρυθμίζονται οι σημαντικότερες ζωτικές λειτουργίες για τον οργανισμό: Της καρδιακής λειτουργίας και της αναπνοής. Επίσης, από δω ξεκινά και η ρύθμιση του βαθμού εγρήγορσής μας: Το εγκεφαλικό στέλεχος είναι υπεύθυνο για το αν κοιμόμαστε βαθιά ή είμαστε σε πλήρη εγρήγορση.

 

Τα τρία τμήματα του εγκεφάλου μας ρυθμίζουν, όπως αναφέραμε ήδη, πολύ διαφορετικές λειτουργίες. Μέχρι ενός ορισμένου σημείου, αυτά τα τρία μέρη σχηματίζουν ένα σύστημα, το οποίο αναλαμβάνει από κάτω προς τα επάνω (από το στέλεχος στο φλοιό) όλο και πιο εξειδικευμένες λειτουργίες.

 

Στον υγιή άνθρωπο, η δράση του εκάστοτε κατώτερου τμήματος μπορεί να επηρεαστεί από τη δράση του ανώτερου τμήματος, αλλά όχι κι να εξουδετερωθεί: Μπορούμε, για παράδειγμα, να μεταβάλλουμε την ένταση των συναισθημάτων μας (ρυθμίζονται στον διάμεσο εγκέφαλο) με τη λογική σκέψη (που βρίσκεται στο φλοιό του εγκεφάλου). Έτσι, στον καθένα μας έχει συμβεί να μειώσει τον έντονο φόβο που αισθάνεται, λέγοντας στον εαυτό του, ότι δεν υπάρχει λόγος να φοβάται.

 

Ωστόσο, δεν μπορούμε να εξαφανίσουμε το φόβο και το καρδιοχτύπι που τον συνοδεύει, απλώς και μόνο με την προσπάθεια της θέλησής μας (δηλαδή με τη βοήθεια του εγκεφαλικού φλοιού). Αυτό φυσικά σημαίνει, αντίστροφα, ότι η σκέψη και η αντίληψή μας -όλες οι χαρακτηριστικά ανθρώπινες ικανότητες που έχουν αναπτυχθεί στο φλοιό- εξαρτώνται επίσης πάντα από τα συναισθήματα και τη διάθεσή μας. Όταν, για παράδειγμα, αισθανόμαστε φοβισμένοι και ανήσυχοι, δεν μπορούμε να σκεφτούμε πολύ ξεκάθαρα. Ξαφνικά βλέπουμε προβλήματα εκεί, όπου, όταν έχουμε καλή διάθεση, όλα μας φαίνονται εντελώς ακίνδυνα.

 

Η διαύγεια και η ένταση των σκέψεων και των συναισθημάτων εξαρτώνται, με τη σειρά τους, από το βαθμό εγρήγορσής μας (που ρυθμίζεται από το εγκεφαλικό στέλεχος).

 

Όσο μεγαλύτερη είναι η κούραση, τόσο πιο επηρεάζονται, αδιάφοροι γινόμαστε απέναντι σε απειλητικές καταστάσεις. Ένας κατάκοπος οδηγός ποτέ δεν έχει πλήρη επίγνωση για το πόσο επικίνδυνα ζει εκείνη τη στιγμήΐ Από την άλλη, και η λειτουργία του στελέχους μας καθορίζεται από σκέψεις και συναισθήματα: Δεν αισθανόμαστε καθόλου κούραση, όταν στο μυαλό μας γυρίζουν τρομακτικές σκέψεις. Οι φόβοι μπορούν να προκαλέσουν διαταραχές του υπνου.

 

 

 

Το ανοδικο Δικτυωτό Σύστημα Ενεργοποίησης

Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, το εγκεφαλικό στέλεχος ρυθμίζει τις βασικές ζωτικές λειτουργίες του οργανισμού, όπως την εγρήγορση, τον ύπνο, την καρδιακή λειτουργία και την αναπνοή. Το τμήμα του εγκεφαλικού στελέχους που ορίζει την εγρήγορση και τον ύπνο, είναι εκείνο που πυροδοτεί και τις αντιδράσεις ετοιμότητας μόλις βρεθούμε σε κίνδυνο. Αποκαλείται «Formatio reticularis», που μεταφράζεται ως «δικτυωτός σχηματισμός». Έχει αυτό το όνομα επειδή συνδέεται με πολλά μέρη του εγκεφάλου μέσω ενός πολύπλοκου δικτύου από δέσμες νεύρων. Τη λειτουργία του μπορούμε να τη φανταστούμε όπως αυτή μιας μπαταρίας, η οποία παρέχει λιγότερο ή περισσότερο ηλεκτρισμό ανάλογα με τις ανάγκες·

 

Σε περίπτωση απειλής, το εγκεφαλικό στέλεχος, μέσω του δικτύου που σχηματίζουν οι δέσμες των νεύρων, προκαλεί αστραπιαία εντονότερη ηλεκτρική διέγερση σ’ ολόκληρο τον εγκέφαλο. Έτσι, μπορούμε σχεδόν αμέσως να αντιδράσουμε στον κίνδυνο, μια και το συμπαθητικό σύστημα ξεκινά επίσης να λειτουργεί εντονότερα, εξαιτίας αυτής της ηλεκτρικής διέγερσης.

 

Ολόκληρο το δίκτυο νεύρων, το οποίο ενεργοποιεί μ’ αυτό τον τρόπο τον εγκέφαλό μας, ξεκινώντας από τον δικτυωτό σχηματισμό του εγκεφαλικού στελέχους, αποκαλείται ΑΔΣΕ (Ανιόν Δικτυωτό Σύστημα Ενεργοποίησης).

 

 

Οι αντιδράσεις μας 

Μόλις παρατηρηθεί κάτι σημαντικό από τον «μηχανισμό φρούρησης» μας, προκαλείται —με τη βοήθεια του ΑΔΣΕ— η συνειδητή μας προσοχή.

 

Σ’ αυτό το σημείο μπορούμε να κάνουμε μια σύγκριση με ένα σύστημα συναγερμού: Μόλις κάτι αλλάζει στο χώρο του θησαυροφυλακίου, ανάβουν οι προβολείς και η σειρήνα αρχίζει να ουρλιάζει.

Ποιες μεταβολές συνειδητοποιούμε και ποιες όχι, εξαρτάται από το πόσο απροσδόκητες, νέες, ισχυρές, έντονες, άγνωστες ή με κάποιον άλλο τρόπο σημαντικές φαίνονται οι μεταβολές αυτές στο μηχανισμό φρούρησής μας. Οι τόνοι και τα σημεία στίξης στην πρόταση που διαβάζετε αυτή τη στιγμή, δεν είναι συνήθως, κάτι που μπορεί να σας τραβήξει ιδιαίτερα την προσοχή.

 

Μια μύγα, η οποία προσγειώθηκε ξαφνικά στο βιβλίο σας, είναι πιθανότερο να την προσέξετε. Για καθετί νέο, το οποίο φαίνεται σημαντικό στον ασυνείδητο μηχανισμό φρούρησής μας, ενημερώνεται το εγκεφαλικό στέλεχος, και μ’ αυτό τον τρόπο ξεκινά η λειτουργία του ΑΔΣΕ.

Οι διαφορές από άνθρωπο σε άνθρωπο

Γνωρίζουμε ότι οι άνθρωποι διαφέρουν —εκτός των άλλων— και στο πόσο εύκολα «αρπάζονται» ή φοβούνται. Κάποιος, που τίποτα δεν του ταράζει την ηρεμία, που έχει ατσάλινα νεύρα, θα αντιδρά πάντα πιο ψύχραιμα, πιο ατάραχα από κάποιον που είναι «από τη φύση του» πιο φοβητσιάρης, αλλά γι’ αυτό και πιο γρήγορος στις αντιδράσεις του. Αυτό οφείλεται στο ότι η διέγερση από το εγκεφαλικό στέλεχος, που ρυθμίζει το βαθμό της εγρήγορσής μας, είναι πιο έντονη σε πιο ανήσυχους (αλλά γι’ αυτό και πιο «ζωντανούς») ανθρώπους.

 

Ωστόσο, αυτό συνήθως δεν είναι έμφυτο. Το αδιάκοπο  στρες, που ισοδυναμεί με συνεχώς νέες και έντονες επιδράσεις από το περιβάλλον ή το σώμα (ο θόρυβος στο χώρο εργασίας, οι εναλλασσόμενες βάρδιες, η ασθένεια, ο πόνος) μπορεί να αυξήσει το συνολικό μας επίπεδο διέγερσης σε τέτοιο βαθμό, ώστε να βρισκόμαστε σε μια διαρκή ήπια αντίδραση ετοιμότητας. Τότε συνήθως λείπει μόνο η περίφημη σταγόνα που θα ξεχειλίσει το ποτήρι και θα μας προκαλέσει κρίση.

 

Το, διαρκές στρες μπορεί να δημιουργεί κρίσεις οργής και φόβου. Αν τον τελευταίο καιρό (ή συνεχής σωματική και για μεγαλύτερο διάστημα) είστε ευερέθιστοι, ένταση· δεν κοιμάστε καλά, νιώθετε νευρικότητα και εξάντληση, αυτό ίσως είναι ένα σήμα που δίνει το σώμα σας, ότι πρέπει να ξεκουραστείτε — κι έτσι να μειωθεί κάπως η δραστηριότητα του ΑΔΣΕ.