Τὰ πάντα ῥεῖ

Ας ρίξουμε μια ματιά σε έναν πολύ σπουδαίο φιλόσοφο με σχετικά μικρή αναγνωρισιμότητα, τον Ηράκλειτο.

Ο φιλόσοφος που στήριξε όλη του τη σκέψη γύρω από τον αέναο και αδιάκοπο πόλεμο των αντιθέτων, που εξασφαλίζει τη βιωσιμότητα του "Όλου" διά της "παλιντόνου αρμονίας".

Δυστυχώς δεν έχουμε στη διάθεσή μας πολλά ευρήματα της σκέψης του, αλλά ευτυχώς έχουν σωθεί μερικοί από τους λεγόμενους "αφορισμούς" του. Κάτι σαν αποφθέγματα, δηλαδή, αλλά με αμφιλεγόμενα μηνύματα.
"Σκοτεινός φιλόσοφος" αποκαλείται άλλωστε.

Για να δούμε μερικά απ' αυτά.
Ελπίζω να ανεχτείτε και τα δικά μου σχόλια.

1. κακοὶ μάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλμοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων.
(μτφ.: Τα μάτια και τα αυτιά είναι κακοί μάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές.)

σχ.: Οι πραγματιστές, λοιδορώντας τους ιδεαλιστές, ορθώς καλούν τους ανθρώπους να εμπιστεύονται τις αισθήσεις ως το μόνο και ασφαλή οδηγό κατανόησης της πραγματικότητας.
Είναι έτσι όμως;
Οι αισθήσεις μπορούν να οδηγήσουν σε πολύ λανθασμένα συμπεράσματα ανθρώπους που έχουν διαβρωθεί από κακεντρέχεια, φθόνο ή προκατάληψη.
Όπως η πληροφορία και η γνώση που στα λάθος χέρια μπορεί να γίνει... φονικό όπλο!

2. μὴ ἐπιλίποι ὑμᾶς πλοῦτος, <ἔφη,> Ἐφέσιοι, ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόμενοι.
(μτφ.: Ποτέ να μη σας λείψει ο πλούτος, Εφέσιοι, για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας.)

σχ.: Νομίζω πως αυτό θα μπορούσε να είχε γραφτεί στην Ελλάδα της πτώχευσης.
Οι Έλληνες "οι φιλόξενοι, οι ανοιχτόκαρδοι, οι ανοιχτοχέρηδες" των καλών εποχών της μεταπολίτευσης, έγιναν ξαφνικά μισάνθρωποι, φασίστες και ποταποί.
Τι άλλαξε;
Έλειψε ο πλούτος.

3. ὅσων ὄψις ἀκοὴ μάθησις, ταῦτα ἐγὼ προτιμέω.
(μτφ.: Όσα μπορώ να δω, ν' ακούσω και να μάθω, αυτά είναι που προτιμώ.)

σχ.: Δεν έχει νόημα να επιδιώκουμε πράγματα και καταστάσεις, που διαφεύγουν των αισθήσεών μας και του κόσμου που μπορούμε να αντιληφθούμε.
Δεν έχει νόημα η φροντίδα θεωρητικών κατασκευών, όταν γύρω μας έχουμε έναν κόσμο, στον οποίο μπορούμε να βάλουμε το λιθαράκι μας για να πάει ένα βήμα εμπρός.

4. πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέμεται.
(μτφ.: Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται με χτυπήματα.)

σχ.: Όσοι σέρνονται, ενστικτωδώς αποδέχονται τη μοίρα του μαστιγώματος.
Ή όπως λένε "δε σε καβαλάει κανείς, αν εσύ πρώτα δε σκύψεις".

5. μάχεσθαι χρὴ τὸν δῆμον ὑπὲρ τοῦ νόμου ὅκωσπερ τείχεος.
(μτφ.: Ο λαός πρέπει να μάχεται για το νόμο όπως ακριβώς για τα τείχη του.)

Οι αρχαίοι Έλληνες προόδευσαν σε θαυμαστό βαθμό, διότι, σε αντίθεση με τους συγχρόνους τους (και δυστυχώς και τους επιγόνους τους), θεωρούσαν "τύραννό" τους (δηλ. βασιλιά τους) μόνο το νόμο.
Ο νόμος είναι αυτός που πρέπει να βασιλεύει σε κάθε πολιτεία και όχι οι άνθρωποι.
Όταν ο άνθρωπος αποκτήσει μεγαλύτερη δύναμη από το νόμο, τότε η καταστροφή για μια πολιτεία είναι θέμα χρόνου.
Ποτέ να μην είναι κανείς υπαράνω του νόμου.
Και βέβαια να μην ξεχνάμε ότι ο νόμος ειναι ο προστάτης των αδυνάτων.
Η ανομία είναι ο πόθος των δυνατών.

6. πόλεμος πάντων μὲν πατήρ ἐστι, πάντων δὲ βασιλεύς, καὶ τοὺς μὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους, τοὺς μὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους.
(μτφ.: Ο πόλεμος είναι πατέρας όλων, όλων βασιλιάς. Άλλους ανέδειξε σε θεούς και άλλους σε ανθρώπους, άλλους έκανε δούλους και άλλους ελεύθερους.)

σχ.: Αν και αυτή η θέση, προκειμενου να διευκρινιστεί και να φωτιστεί επαρκώς δίχως παρεξηγήσεις, απαιτεί ολόκληρη ανάλυση, ας αρεστούμε σε λίγα λόγια αυτή τη φορά.
Ο πόλεμος είναι μεν ειδεχθής, είναι η αιτία θανάτων, γενοκτονιών, ξερριζωμών και κάθε είδους ανομιών.
Αλλά ταυτόχρονα ο πόλεμος είναι το μέσο της αδιάκοπης πορείας του ανθρώπου προς την εξέλιξή του.
Ο πόλεμος είναι η αιτία της συγκρότησης κοινωνιών, της εμφάνισης και ανάπτυξης της τεχνολογίας, της πολιτικής και της φιλοσοφικής σκέψης, της τέχνης, της επιστήμης.
Αν δεν υπήρχε ο πόλεμος με τα θηρία, ο άνθρωπος δε θα έφτιαχνε κοινωνίες και δε θα έφτιαχνε τα πρώτα του όπλα.
Αν δεν υπήρχε ο πόλεμος μεταξύ των κοινωνιών, ο άνθρπωος δε θα επινοούσε τις χρήσεις των μετάλλων, του λίθου και της φωτιάς.
Ή αν θέλετε και στις μέρες μας, αν δεν υπήρχε ο ψυχρός πόλεμος, δε θα έφτανε ο άνθρωπος στη Σελήνη.
Τα ομηρικά έπη, τις τραγωδίες και τις κωμωδίες... αν δεν υπήρχε ο πόλεμος, δε θα υπήρχαν.
Όλα αυτά που έφτιαξε ο άνθρωπος στην πορεία του σ' αυτόν τον κόσμο ήταν τέκνα της Ανάγκης.
Και η Ανάγκη τέκνο του Πολέμου.
Άρα, διορθώνοντας τον Ηράκλειτο, θα έλεγα πως τελικά ο πόλεμος είναι όχι πατήρ, αλλά... παππούς πάντων!

7. εἰδέναι δὲ χρὴ τὸν πόλεμον ἐόντα ξυνόν, καὶ δίκην ἔριν, καὶ γινόμενα πάντα κατ᾽ ἔριν καὶ χρεών.
(μτφ.: Πρέπει να γνωρίζει κανείς ότι ο πόλεμος είναι κοινός και η διχόνοια δικαιοσύνη, και ότι τα πάντα γίνονται σύμφωνα με τη διχόνοια και την ανάγκη.)

σχ.: Εδώ ο Ηράκλειτος μάλλον... επεξηγεί όσα είπα παραπάνω και όσα θα πω παρακάτω!

8. καὶ ὁ κυκεὼν διίσταται (μὴ) κινούμενος.
(μτφ.: Και ο κυκεώνας (=ποτό) διαλύεται όταν δεν κινείται.)

σχ.: Και πρόσφατα σε άλλη ανάρτηση, λέγαμε εδώ πως οτιδήποτε δεν κινείται, πεθαίνει.
Η κίνηση είναι ο βασικός παράγοντας ζωής. (ό,τι αναπνέει, κινείται άλλωστε)
Και αυτή η κίνηση ως δράση προκαλεί πάντα αντίδραση.
Όπως η κεντρομόλος εξουδετερώνεται από τη φυγόκεντρο δύναμη.
Μη φοβάστε τίποτα άλλο, παρά την ακινησία.
Αλλά κι αυτήν ακόμη, μη τη φοβάστε. Απλά νικήστε τη.

9. Ποταμῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐμβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ' Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)· ἀλλ' ὀξύτητι καὶ τάχει μεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (μᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ' ὕστερον, ἀλλ' ἅμα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι.
(μτφ.: Δεν μπορούμε να μπούμε δυο φορές στο ίδιο ποτάμι, κατά τον Ηράκλειτο, ούτε ν' αγγίξουμε δυο φορές μια ουσία θνητή, γιατί σκορπίζεται και πάλι μαζεύεται με την οξύτητα και την ταχύτητα της μεταβολής, (και μάλιστα όχι πάλι, ούτε αργότερα, αλλά ταυτόχρονα εμφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι απομακρύνεται.)

σχ.: Η πολύ γνωστή ρήση του Ηράκλειτου πως "δεν μπορούμε να μπούμε στο ίδιο ποτάμι δυο φορές" συνήθως προκαλεί μια πρώτη αρνητική αντίδραση σε όσους την ακούν.
Το ποτάμι δεν είναι ένα ακίνητο σημείο στο χάρτη, αλλά ένα δυναμικό φαινόμενο της φύσης.
Μεταβάλλονται τα νερά, αλλά ταυτόχρονα μεταβάλλονται και οι όχθες του.
Μεταβάλλεται το ύψος και η όψη του συνεχώς.
Γι' αυτό μη θεωρούμε πως μπορούμε δυο διαφορετικές στιγμές να επιλέξουμε το ίδιο κολύμπι στον "ίδιο ποταμό".
Προχωρά ο χρόνος, αλλάζει ο ποταμός, αλλάζει και το "κολύμπι" μας.
Αλλιώς ή θα ατενίζουμε αιωνίως τα ποτάμια να περνούν μπροστά μας ή θα πέσουμε απερίσκεπτα και θα μας πάρει η ορμή τους και θα μας βγάλουν όπου αυτά νομίζουν.

10. Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευμένοις.
(μτφ.: Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους μορφωμένους.)

σχ.: Στην εποχή της "έκλειψης Ηλίου", όπου μεγάλο μέρος των νέων ονειρεύονται να γίνουν μπάτσοι και στρατιωτικοί για να παίρνουν ένα μισθό, απαξιώνοντας την αξία της γνώσης και της μόρφωσης, δεν έχει νόημα να σχολιάζει κανείς πολλά σχετικά μ' αυτή τη ρήση του Ηράκλειτου.

11. τὸ ἀντίξουν συμφέρον καὶ ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρμονίαν (καὶ πάντα κατ' ἔριν γίνεσθαι).
(μτφ.: Το αντίθετο συγκλίνει, και απ' τις διαφορές (γεννιέται) η πιο όμορφη αρμονία, και τα πάντα γίνονται με τη διχόνοια.)

σχ.: Όλη η ιστορία του ανθρώπου είναι μια πάλη, ένας πόλεμος μεταξύ των αντιθέτων.
Αυτός ο πόλεμος, όμως, δε φέρνει αλληλοεξόντωση, αλλά αλληλοσυμπλήρωση και σύνθεση.
Η φυσική νομοτέλεια, σαν Θεός, κρατάει τις αντικρουόμενες δυνάμεις σε θαυμαστή ισορροπία.
Σε τέτοια ισορροπία όμως που δε μένουν ακίνητα τα πράγματα, αλλά προχωρούν πότε νικώντας η μία πλευρά και πότε νικώντας η άλλη.
Οι δυνάμεις αυτές έχουν την ίδια διεύθυνση, αλλά αντίθετη φορά.
Ο κόσμος είναι μια διελκυστίνδα, που η φυσική νομοτέλεια δεν αφήνει ποτέ καμιά πλευρά της ν' αφήσει το σκοινί, γιατί τότε θα γκρεμιστεί και η άλλη πλευρά και θα διαλυθεί το σύμπαν.
Τραβούν από δω, τραβούν από κει και με βήμα συντονισμένο, τα πράγματα προχωρούν, ο κόσμος προχωρά, μέσα από αντιθετικά ζεύγη δυνάμεων.

12. κόσμον τόνδε, τὸν αὐτὸν ἁπάντων, οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν, ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόμενον μέτρα καὶ ἀποσβεννύμενον μέτρα.
(μτφ.: Αυτόν εδώ τον κόσμο, τον ίδιο για όλους, ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε, αλλ' ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά, που ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο.)

σχ.: Και θεοί και άνθρωποι είμαστε θνητοί και αθάνατος είναι μόνον ο κόσμος μέσα στον οποίο ζούμε, δημιουργούμαστε και λιώνουμε για να ξαναδημιουργηθούμε.
Και, όπου κόσμος, το σύμπαν.
Οι σύγχρονοι λένε πως το σύμπαν διαστέλλεται συνεχώς.
Όταν θα βρουν πως συστέλλεται κιόλας συνεχώς, τότε θα 'χουν φτάσει τον Ηράκλειτο...

  Τὰ πάντα ῥεῖ

ΥΓ.: Μην αφήνουμε καμιά μέρα να πάει χαμένη.
Έχουμε ένα θησαυρό στη διάθεσή μας, ενα θησαυρό γραμμένο στη γλώσσα μας (στην αρχαία μορφή της), ένα θησαυρό μέσα σ' ένα σεντούκι που το ξεκλειδώνει μόνο η δίψα για γνώση.
Διψάστε για να ξεδιψάσετε.
Κανείς, άλλωστε, δεν ξεδίψασε, πριν πρώτα διψάσει...