Η δυναμική παρουσία της Γης στην Ελληνική Θεογονία και Κοσμογονία (Ανθρωπολογική και ψυχαναλυτική μελέτη )

Η παρουσία της Γης σαν πρωτογενές στοιχείο-ύλη και θεότητα εμφανίζεται στις τρεις βασικές πηγές της ελληνικής μυθολογίας (Χθόνια, Ησίοδος, Ορφική). Στις άλλες μυθολογίες-θρησκείες, που επηρέασαν τον λεγόμενο ευρωπαϊκό πολιτισμό, η παρουσία της Γης (στοιχείο και θεότητα) είναι διαφορετική και εν πάση περιπτώσει, όχι πρωταρχική (Γερμανοσκαδιναβική: Ελλα, Βίβλος, Κοράνι).

Μπορούμε να θεωρήσουμε την "Χθόνια" θεογονία-κοσμογονία σαν την ποιο αρχαϊκή, ως προς τα  αναφερόμενα πρόσωπα (θεότητα) και στοιχεία  που εν τούτοις συμπλέκονται με την εξέλιξη άλλων θεογονιών. Σύμφωνα, λοιπόν, με την χθόνια (υπόγεια, υπό την γην) παράδοση, εν αρχή υπήρχε η Μητέρα-Γη, υποχθόνια προσωπικότητα που κυριαρχούσε στους Δελφούς.

Οι Δελφοί αρχικά ονομάζονταν Πυθώ όπως και οι η εν λόγω Μητέρα-Γη. (Η ετυμολογία των δύο ονομάτων είναι ήδη ενδιαφέρουσα: Πυθώ από το πύθομαι= φθείρω, αλλοιώνω, αποσυνθέτω ή από το πυνθάνομαι= μανθάνω, πληροφορούμαι, εξετάζω, ερευνώ. Το Δελφοί προέρχεται από το δελφός που σημαίνει μήτρα, π.χ. αδελφοί= από την ίδια μήτρα).

Διακρίνουμε, σαφώς, την κυριαρχία, σημασιολογική και ετυμολογική, του διπλού στοιχείου μητρικού και χθονίου (γήινου). Η κυριαρχία όμως της Μητέρας-Γης δεν είναι στατική αλλά δυναμική, εξελικτική. Η Μητέρα-Γη λεγόμενη και Πυθώ έχει σαν αντιπρόσωπο και φύλακα της περιοχής τον γιό της ονομαζόμενο Πυθών που στα διάφορα αγγεία παίρνει την μορφή του φιδιού πυθώνος.

Φαλλικό όργανο της μητέρας θα έλεγαν οι ψυχαναλυτές… Αναλογικά, στην Κρήτη (2000-1600 προ Χριστού) λατρεύονται οι θεές με τα φίδια, θεές μαστοφόρες και φαλλοφόρες (βλ. αγαλματίδια στο Μουσείο του Ηρακλείου). Σ’ αυτήν την πρωταρχική κατάσταση η Μητέρα-θεά είχε ταυτοχρόνως στήθος και φαλλό. Σημεία απόλυτης εξουσίας θα έλεγαν και πάλι οι ψυχαναλυτές αλλά και οι ανθρωπολόγοι…

Ας επανέλθουμε στους Δελφούς (Πυθώ). Σύμφωνα με τον μύθο, ο Απόλλων, ακόμη βρέφος, σκοτώνει τον Πύθωνα στο όνομα του πατέρα Διός και εκθρονίζει την προφήτισσα μητέρα-Γη (Πυθώ) που βασίλευε στους Δελφούς. Δηλαδή της αφαιρεί την φαλλική της δύναμη και εξουσία.

Σ’ αυτή την εξελικτική πορεία βλέπουμε ότι μ’ αυτή την πράξη, ο Απόλλων κόβει συμβολικά τους δεσμούς με το μητρικό μορφοείδωλο (πρότυπο), αλλά επίσης κόβει τους δεσμούς με τους αρχαϊκούς θεούς (Πυθώ-Πύθων) σαν θεός της νέας γενεάς των Ολυμπίων θεών, των οποίων προΐσταται ο Ζευς, ασκώντας την πατρική εξουσία (πέρασμα από την μητριαρχία στην πατριαρχία). Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι ο Απόλλων, θεός της νέας γενεάς των ολυμπίων, εξυπηρετεί αυτό το πέρασμα στο όνομα του Διός, αλλά μην ξεχνάμε ότι η μητέρα του Λητώ, ναι μεν ζευγαρώθηκε με τον Δία για να τον γεννήσει, αλλά η Λητώ ανήκει στις πρώτες (αρχαϊκές) γενεές των θεών. Είναι η κόρη του τιτάνα Κοίος, γιου του Ουρανού και της Γης (σημειώνουμε την έμμεση παρουσία της Γης).

Ο Απόλλων, άρα, με την πράξη του, καθιερώνει την εξουσία των Ολυμπίων θεών στους οποίους ανήκει, γίνεται κυρίαρχος των Δελφών, που είναι ο ομφαλός της γης, αλλά επίσης καταλύει την εξουσία των παλαιών θεοτήτων στους οποίους ανήκε και η μητέρα του Λητώ. Ψυχολογικά, άρα, αποδεσμεύεται από την μητρική εξουσία κρατώντας πάντως μια σημαινόμενη-συμβολική συνέχεια μαζί της: Στους Δελφούς αποκαλείται Πύθιος Απόλλων. Στη χθόνια μυθολογία η Γη είναι παρούσα αλλά μόνο με συμβολικά ονόματα: Πύθιος Απόλλων, Πυθία η νέα πρόφτασα.

Στον Απολλόδωρο ("Η Βιβλιοθήκη" 145 π.Χ.) δεν βλέπουμε την συνέπεια της κοσμογονίας όπως στον Ησίοδο, που εν τούτοις τον αναφέρει κατά καιρούς. Επίσης, δεν μιλά για την χθόνια μυθολογία, αν και για τον Απολλόδωρο ο Απόλλων κυριαρχεί τελικά στους Δελφούς. Διαβάζοντας όμως την Βιβλιοθήκη αντιλαμβανόμαστε την γειτνίαση και την αμοιβαία επιρροή μεταξύ της αιγυπτιακής και ελληνικής μυθολογίας. Να σημειώσουμε, επίσης, ότι αναφέρεται συχνά στον Όμηρο, στον Φερεκύδη και στους τραγικούς.

 

Με την παρουσία του Απόλλωνος περνάμε στη θεογονία-κοσμογονία του Ησιόδου, η οποία αρχίζει με τη Γη και καταλήγει στην πολυθεϊκή εξουσία ολυμπίων. Η διαφορά αυτής της θεογονίας-κοσμογονίας από την προηγούμενη (Χθόνια) και Ορφική, όπως θα δούμε, αφορά στην δόμηση και στην εξέλιξή της. Διαβάζοντας τον Ησίοδο διακρίνουμε μια "λογική", που με τις μεταφορές και τις φαντασιώσεις του, μας προσεγγίζει τόσο στην εξέλιξη των ειδών (ανθρωπογέννεση) του Δαρβίνου όσο και στην ψυχοσεξουαλική εξέλιξη που περιγράφει ο Freud και άλλοι ψυχολόγοι ή φιλόσοφοι άλλων εποχών.

Οι Έλληνες, με την λογική της σκέψης τους και των συναισθημάτων τους, αρχίζουν τη γένεση της φύσης, των θεών και των ανθρώπων με ένα θηλυκό όν, τη Γη, που εμφανίζεται μετά από το Χάος και πριν από τον Έρωτα. Βλέπουμε τη Γη σαν φυσικό στοιχείο που παράγει και υποβαστάζει τον κόσμο, αλλά και σαν μητέρα –γη με τη γέννηση του Ουρανού, των ορέων, του Πόντου, του Ωκεανού, κλπ. Στην αρχή, φυσικά, η παραγωγή είναι παρθενογενετική διότι δεν μπορούσε να είναι αλλιώς.

Αυτή όμως η παρθενογένεση, μας θυμίζει την φυλογένεση που προηγείται της οντογένεσης όπου, όπως είναι γνωστό, υπάρχουν όντα που παράγονται, παράγουν και αναπαράγουν με τους μηχανισμούς της φυλογένεσης. Συνεπώς, η εμφάνιση και η παραγωγικότητα της Γης δεν είναι παρά φύσιν (ούτε εκ θεού τινός). Για την λογική των ελλήνων δεν είναι δυνατόν στην αρχή των θεών και ανθρώπων να προΐσταται ένα άρρεν όν, όπως στις θεογονίες τις μονοθεϊστικές.

Εξ’ άλλου, μη ξεχνάμε ότι οι έλληνες έκαναν τον θεό ή τους θεούς τους, κατ’ εικόνα και ομοίωσή τους και όχι το αντίθετο (ο θεός έκανε τον άνθρωπο κατ’ εικόνα και ομοίωσή του). Έτσι, κατά τον Ησίοδο, η γένεση των στοιχείων της φύσεως και των θεών (που μεταφορικά συμπεριφέρονται όπως οι άνθρωποι) συμβαδίζει: "ως τα πρώτα θεοί και γαία γένοντο" (στ.105). Η Γη, όπως είδαμε υποβαστάζει το σύμπαν αλλά σαν μητέρα πρέπει να αναπαράγει τον κόσμο. Φυσικό είναι, ότι ο σύζυγος είναι ένα στοιχείο της φύσεως που

ανθρωποποιείται: ο Ουρανός, που την περιβάλλει και τη γονιμοποιεί. Από την παρθενοποίηση περνάμε στην οντο (ανθρωπο-)γένεση.

 

Η συνέχεια είναι γνωστή. Μετά από την γέννηση του Ουρανού συνουσιάζεται μαζί του και τίκτει έξι Τιτάνες και έξι Τατανίδες και σε συνέχεια τους Κύκλωπες και τους Εκατόνχειρες. Αυτά τα παιδιά δεν τα υπέφερε ο Ουρανός και τα ξανάβαλε στην κοιλιά της μητέρας-Γης. Μπροστά στην στατική αυτή κατάσταση, η Γη δένει στον πιο μικρό Τιτάνα γιο της, τον Κρόνο, ένα δρεπάνι με το οποίο κόβει-ευνουχίζει τους όρχεις του Ουρανού. Από το αίμα των όρχεων που πέφτει στην γη, παράγονται οι Ερινύες. Σε συνέχεια υπάρχουν τα ζεύγη.

Κρόνος -Ρέα, Ζευς –Ήρα και τα παιδιά τους, οι δώδεκα θεοί, που εξουσιάζουν και μοιράζονται δημοκρατικά τα στοιχεία της φύσεως και τις ανθρώπινες επιθυμίες ή μοίρες για το καλό ή το κακό της ανθρωπότητας ή του κόσμου. Αξίζει να σημειωθεί ότι στο τέλος της τυραννίας του Κρόνου που κατάπινε τα παιδιά του, έγινε με τη συνεργασία Γης και Ρέας, που έσωσαν τη ζωή του Διός και των άλλων θεοτήτων, ανοίγοντας το δρόμο προς το δωδεκάθεο των ολυμπίων.

Το "μητρώον" αυτής της εξέλιξης άρχισε από τη Μητέρα-Γη, η οποία εξακολουθεί να επηρεάζει την πορεία του κόσμου και η οποία κατά καιρούς εμφανίζεται σε ορισμένες κρίσιμες στιγμές. Ο Ζευς, την σέβεται, την τρέμει και την φοβάται: "όταν ο Τυφών βγαίνει από τα τάρταρα ταράζοντας τη γη, ο Ζευς τρέμει στον θρόνο του", μας λέγει ο μύθος. Η Πυθία, αν και όργανο του Απόλλωνος, εξακολουθεί να είναι το ενωτικό σημείο, ως εκ του ονόματός της, με την αρχαϊκή μητέρα-γη ή ακόμα και του Απόλλωνος, που στους Δελφούς ονομάζεται Πύθιος. Τα σημαίνοντα (significant) αυτής της εξέλιξης είναι: Πυθώ-Πυθών-Πύθιος (Απόλλων)-Πυθία.
 

Αυτή τη συνέχιση της παρουσίας της Μητέρας-Γης την βλέπουμε και στην Ορέστεια του Αισχύλου, όπου στις Ευμενίδες ο χορός αρχίζει λέγοντας :

"Η προσευχή μου στους θεούς περιλαμβάνει μια πρώτη και εξαίρετη θέση για την προφήτισσα Γη". Σημειώνουμε ότι στις Ευμενίδες θα κριθεί η τύχη του Ορέστη για τη μητροκτονία. Άρα, είναι ενδιαφέρον ότι ο χορός δεν απευθύνεται στον πατέρα των θεών (το Δία) που θα κρίνει την ενοχή του Ορέστη, αλλά στην Γη. Η αμφιθυμία της Ελληνικής μυθολογίας ως προς την μητέρα-Γη και θηλυκό ον, διαγράφεται μεταξύ άλλων στις Βάκχες του Ευριπίδη. A. Green Un oeil en trop, Ν. Νικολαΐδης και συν. Θεοφαγία. Η Α. Ποταμιάνου: Les entrants de la folie εκτός από την ανάλυση των Βακχών περιγράφει αναλυτικά τον "φονικό…μητρικό" ρόλο της Ειρήνης της Αθηναίας στην εποχή του Βυζαντίου.

Η θεογονία του Ησιόδου έδωσε την ευκαιρία σε πολλούς ψυχαναλυτές να περιγράψουν τις αναλογίες της με την ψυχοσεξουαλική εξέλιξη του ανθρώπου (D. Anzieu, A. Green, J. Gillibert, J. Bergeret, N. Nikolaidis, etc.). Σ’ αυτό το άρθρο περιοριζόμαστε να υπογραμμίσουμε ότι η κατάληξη της εξέλιξης της θεογονίας με τη δόμηση των ολυμπίων θεών ανταποκρίνεται στην ψυχοβιολογική τριαδικότητα του οιδιπόδειου συμπλέγματος, δηλαδή στη θεμελιώδη διαφορά φύλων και γενεών που αποτελεί την βάση του ανθρώπινου ψυχικού συστήματος.

Τα κυριαρχούντα, όμως, στοιχεία του Οιδιπόδειου συμπλέγματος είναι: η κατάκτηση της μητέρας (Ιοκάστη) και της εξουσίας της γης των Θηβών (Λάϊος).
Η ορφική μυθολογία είναι πολύπλευρη και η δόμησή της διαφέρει σε πολλά σημεία από τη Χθόνια και την ησιοδική. Ο βασικός της ήρωας είναι ο Διόνυσος ο Ζηγρεύς (όχι ο θηβαίος). Το αρχαιότερο κείμενο που διαθέτουμε επί του θέματος βρίσκεται στην Ιλιάδα (2, στ.129-140), όπου περιγράφεται, πώς ο καταδιωκόμενος Διόνυσος ρίχνεται στα κύματα της θάλασσας, όπου τον υποδέχεται και τον παίρνει στην αγκαλιά της η Τέθυς (μορφή μητέρας και της θαλάσσιας γης).

 

Στις διάφορες και πολλαπλές εκδόσεις της ορφικής θεογονίας, η εξελικτική ιεραρχία παλαιών και νέων θεοτήτων περιπλέκεται διαχρονικά. Ο Ζευς, π.χ. καταπίνοντας την Μήτιδα (αρχαϊκή μορφή της Αθηνάς) αποκτά ένα παιδί, τον Διόνυσο Ζαγρέα. Εν συνεχεία, ο Ζευς ανέχεται τον σφαγιασμό του Ζαγρέα από τους Τιτάνες (παλαιοί θεοί και ανταγωνιστές του) πράγμα που του επιτρέπει να διατηρήσει την εξουσία του. Από τη μεριά τους οι Τιτάνες σκοτώνουν (διαμερίζουν) τον διάδοχο του Διός, υπακούοντας στη μητέρα (Μήτις ή Ρέα).

Αυτός ο φόνος, "στο όνομα της μητέρας", στη συγκεκριμένη περίπτωση, εκδηλώνεται κάτω από τη θανατηφόρα έκφανση ζωής αρχαϊκής μητέρας. Οι Τιτάνες όταν σκοτώνουν τον Ζαγρέα έχουν αλειμμένα τα πρόσωπά τους με γύψο. Ο γύψος είναι υλικό της Γης, της μεγάλης χθόνιας θεάς. Αυτή η ψιμυθίωση υποδηλώνει την συμμετοχή ή παρουσία της μητέρας στον φόνο.

Η διαχρονική και ιεραρχική περιπλοκή των διαφόρων εκδόσεων της ορφικής μυθολογίας, είναι λιγότερο εμφανείς, στη μορφή που πήρε, κατά τους ελληνιστικούς χρόνους. Ο άξονας του πρωτοτύπου αλλάζει και τα μυθικά πρόσωπα διαφέρουν, μολονότι τα βασικά θεογονικά στοιχεία παραμένουν τα ίδια. Κατά την ελληνιστική, λοιπόν, μορφή της ορφικής θεογονίας, οι θεοί γεννιούνται από το αυγό, που αντιπροσωπεύει την πληρότητα του αδιαφοροποίητου ζωικού όντος (δεν γνωρίζουμε όμως, ποιος γέννησε το αυγό!). Πρώτος γεννήθηκε ο Φάνης ή Έρως ή Μήτις ή Πρωτόγονος, θεός δίφυλος  (όπως η Γη του Ησιόδου), θηλυκός αλλά και γεννήτορας μαζί, πρώτος κυβερνήτης του κόσμου. Ο Φάνης έδωσε την εξουσία στην Νύκτα. Ακολουθούν διαδοχικά ο Ουρανός, ο Κρόνος και τελικά ο Ζευς, που γίνεται  ο πέμπτος κυβερνήτης, προικισμένος με την παντοδυναμία που απέκτησε καταπίνοντας τον Φάνη ή Έρωτα και την Μήτιδα.

Η πρώτη αναπαράσταση του αυγού, καθώς και αυτή του Φάνη - Έρωτα καταδείχνουν, αφενός την έλλειψη σεξουαλικής διαφοροποίησης (θεός δίφυλος) στην αρχή της δημιουργίας, αφετέρου μια ναρκισσιστική πληρότητα συνδεδεμένη με μια ζωτική δυναμική, χαρακτηριστικά που μας θυμίζουν την Γη στη πρώτη αρχέγονη φάση της. Η Γη, όμως του Ησιόδου, εξελίσσεται και συμβάλλει στην προαγωγή των γενεών. Στην ορφική θεογονία ο Διόνυσος Ζαγρεύς διασπαράσεται από τους Τιτάνες. Σύμφωνα με μια εκδοχή του μύθου η Αθηνά, παρούσα στην θυσία, διέσωσε την καρδιά του Ζαγρέα και την έφερε στο Δία.

 

Η συντήρηση αυτού του οργάνου επέτρεψε την ανάσταση (αναγέννηση) του θεού ως γιου της Σεμέλης και του Διός. Ο Διόνυσος (Θηβαίος αυτή τη φορά), είναι υιός του Διός, αλλά όχι διάδοχός του. Αυτό το γεγονός τον κάνει παιδί-τοτέμ και του σώζει τη ζωή, δίνοντάς του, ταυτοχρόνως, το δικαίωμα να διεκδικεί μια θέση μεταξύ των δώδεκα ολυμπίων (βλ. Βάκχαι του Ευριπίδη) και έναν γόνιμο ανταγωνισμό με τον Απόλλωνα.

Τελικά, η Oλύμπια τάξη κερδίζει και εμπνέει οριστικά τη νοοτροπία, τη θρησκεία, την πολιτεία και την τέχνη των ελλήνων υπό την αιγίδα του Διός και την ευ-λογία, θα λέγαμε, της Μητέρας-Γης. Μη ξεχνάμε, όμως, ότι στην ζωτική και ζωογόνο της ενόρμηση, η Μητέρα-Γη, τόσο στην μυθολογία, όσο και στον ψυχισμό του ανθρώπου, εάν δεν διαφοροποιηθεί εξελικτικά, μπορεί να εμφανισθεί σκληρή, κατακτητική και αδυσώπητη. Έτσι τελειώνουμε αυτό το άρθρο παραφράζοντας τον γνωστό βυζαντινό διάλογο: "Εκ γυναικός (μητρός) ερρύει τα φαύλα, αλλά και εκ γυναικός (μητρός) πηγάζει τα κρείτω".