"Να ψοφήσει η κατσίκα του γείτονα" - Τι έλεγε για τον φθόνο ο Αριστοτέλης

"Να ψοφήσει η κατσίκα του γείτονα"! Αυτή τη... χάρη ζητά ένας Έλληνες από το Θεό σε ένα πολύ γνωστό ανέκδοτο. Το ανέκδοτο αυτό κυκλοφορεί σε πολλές χώρες και σε διάφορες παραλλαγές μιας και ο φθόνος δεν είναι μόνο ελληνικό προνόμιο.

Η λέξη άφθονος παράγεται από το στερητικό άλφα και τη λέξη φθόνος, που σημαίνει λύπη για τα ξένα αγαθά. Όσο κι αν φαίνεται παράδοξο, στην εποχή της αφθονίας ο φθόνος ζει και βασιλεύει.

Μια ιστορία

Ο Σωτήρης και ο Δημήτρης ήταν συμφοιτητές στο πολυτεχνείο και τώρα εργάζονται ως μηχανικοί σε μια μεγάλη επαρχιακή πόλη. Ο πρώτος είναι δημόσιος υπάλληλος και ο δεύτερος είναι συνέταιρος σε μια μικρή τεχνική εταιρεία, η οποία αναλαμβάνει έργα, κυρίως τοπικά.

Ο Σωτήρης, μετά από περίπου 25 χρόνια υπηρεσίας, λαμβάνει ένα μισθό που του επιτρέπει μια σχετική άνεση. Όμως έχει συνεχώς το βλέμμα του στραμμένο προς τον παλιό του συμφοιτητή. Κάθε έργο που αναλαμβάνει, κάθε μεγάλη αγορά που κάνει (σπίτι, αυτοκίνητο, εξοχικό) του προκαλούν στεναχώρια και απογοήτευση.

Ο Σωτήρης προτίμησε το διορισμό στο δημόσιο και προσπάθησε πολύ για να τον πετύχει, κυρίως γιατί υπολόγιζε στην σιγουριά που θα του πρόσφερε. Και πράγματι απολαμβάνει αυτή τη σιγουριά, καθώς γνωρίζει πως θα πληρώνεται μέχρι το τέλος της ζωής του, ό,τι κι αν συμβεί. Αλλά δεν μπορεί να συμβιβαστεί με την ιδέα πως οι συνάδελφοί του ελεύθεροι επαγγελματίες μπορεί να κερδίζουν περισσότερα, παραβλέποντας το ρίσκο που έχουν αναλάβει και τους κινδύνους που διατρέχουν.

Νιώθουν φθόνο μόνο οι οικονομικά ασθενείς;

Μας είναι εύκολο να καταλάβουμε το πώς κάποιοι που στερούνται ορισμένα αγαθά μπορεί να αισθάνονται άσχημα απέναντι στα αποκτήματα των άλλων. Ωστόσο όπως έχουμε δει υπάρχει κάποιο όριο ή κάποια οροφή στις επιθυμίες. Έτσι, άνθρωποι που μπορούν να χαρακτηριστούν πλούσιοι νιώθουν αντιπαλότητα με τους πλουσιότερους και τα αγαθά που εκείνοι νέμονται.

Αυτή είναι η στατιστιή όψη του φαινομένου φθόνος, Η άλλη όψη η ενεργητική είναι η ενσωμάτωση του φθόνου στον τρόπο με τον οποίο βλέπει κάποιος τον εαυτό του και ενεργεί. Πολλές κινήσεις υπαγορεύονται από την ανάγκη για άνοδο στην κλίμακα έτσι που αυτό που φθονεί να μπορέσει να γίνει εκείνος που τον φθονούν.

Μια έρευνα

Σε έρευνα των Sarab Solonick και David Hemenway ανάμεσα σε φοιτητές και μέλη του προσωπικού δημόσιας υγείας στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, το 56% των ερωτηθέντων απάντησε ότι θα προτιμούσε να ζει σε μια κοινωνία που θα λάμβανε ετήσιες αποδοχές 50.000 δολάρια ο μέσος όρος των εισοδημάτων θα ήταν 25.000 παρά σε μια κοινωνία όπου θα αμειβόταν με 100.000 δολάρια έναντι 200.000 δολάρια του μέσου όρου.

Προτιμούσαν να χάσουν ένα πολύ σημαντικό εισόδημα παρά να χάσουν την υπεροχή. Όταν διάβασα τα παραπάνω στοιχεία μου φάνηκαν απίστευτα. Έχουμε πει ότι οι έρευνες έχουν πάντα σχετική αξία και ενδεχομένως να υπάρχουν και κάποιες άλλες που καταλήγουν σε διαφορετικά συμπεράσματα όμως παραμένουν ενδεικτικές μιας υπαρκτής τάσης που υπάρχει στην κοινωνία.

Σε πολλές περιπτώσεις έχουμε δει ότι το εισόδημα ο πλούτος και τα αγαθά δεν προορίζονται για άμεση ικανοποίηση αλλά για έμμεση ικανοποίηση μέσω της σύγκρισης και της υπεροχής απέναντι στους άλλους.

Όταν πρωτοεμφανίστηκαν τα κινητά στην ελληνική αγορά ήταν ακριβά και οι κάτοχοί τους λίγοι. Τότε το να έχεις κινητό αρκούσε για να λειτουργήσει ευνοικά η σύγκριση με τους άλλους. Γρήγορα όμως η αγορά διευρύνθηκε και σε λίγα χρόνια ο αριθμός των κινητών στην Ελλάδα ξεπέρασε κατά πολύ τον μέσο όρο των κατοίκων. Έτσι το κινητό σταμάτησε να λειτουργεί ως μέσο αναβάθμισης. Χρειάστηκε να προστεθούν μέχρι και διαμάντια στα κινητά τηλέφωνα για να συνεχίσουν να επιτελούν αυτόν τον ρόλο.

Ο προσανατολισμός στη σύγκριση και τη διάκριση αλλάζει τον τρόπο με τον οποίο αναγνωρίζεται η αξία των αγαθών αλλά και τον τρόπο που διαμορφώνεται το περιεχόμενό τους από τους παραγωγούς. Οι εταιρείες δεν σχεδιάζουν τα προιόντα τους απλά για να προσφέρουν ευχαρίστηση στους καταναλωτές αλλά ενσωματώνουν σε αυτά και χαρακτηριστικά που ευνοούν τη σύγκριση και τον ανταγωνισμό που γεννάει ο φθόνος.

Η παρουσία του φθόνου δίνει μια εξήγηση στο φαινόμενο της περιφρόνησης των συλλογικών αγαθών όπως οι δημόσιοι χώροι της πόλης και τα μέσα μαζικής μεταφοράς.

Ο Αριστοτέλης έβλεπε το φθόνο στη σύγκριση κάποιου με τους ομοίους του και όχι με τους ανώτερούς του όταν εκείνοι επιτυγχάνουν σε κάτι που αυτός θεωρεί πλεονέκτημα, χωρίς όμως ο ίδιος να βλάπτεται πραγματικά. Και ο Ντέιβιντ Χιουμ εντόπιζε το φθόνο που γεννιέται από τη συγκριτική υπεροχή των άλλων που βρίσκονται κοντά μας. Για τον Σκωτσέζο φιλόσοφο ο φθόνος δεν παράγεται όταν έχουμε μεγάλη διαφορά από τους άλλους γιατί η απόσταση δεν ευνοεί τη σύγκριση.