Η κλασική κατηγορία κατά του μοντερνισμού είναι γνωστή, επειδή αρνείται την ύπαρξη μίας καθολικής, αιώνιας αλήθειας και ωθεί την ποίηση σε αδιαφάνεια. Όταν δεν υφίσταται «αλήθεια προς αποκάλυψη», το ποίημα καταντά μια αλληλουχία εικόνων όπου ο αναγνώστης καλείται να προμηθεύσει το νόημα. Από τον Hart Crane έως την «συγκεκριμένη ποίηση», η μοντερνιστική αισθητική άλλοτε στηρίζεται αποκλειστικά στην δύναμη της λέξης κι άλλοτε «ζωγραφίζει» με την τυπογραφία.
Ο Γουίλλιαμ Μπάτλερ Γέητς (W. B. Yeats), κορυφαίος της πρώιμης νεωτερικότητας και Νομπελίστας, φαίνεται αρχικά συγγενής αυτού του ρεύματος με εικόνες επιβλητικές, μυστηριώδεις, σαν να ζητούν ατομική ερμηνεία από τον καθένα. Όμως το βλέμμα «γλιστράει». Ο Γέητς δεν αφήνει τις εικόνες του ανοικτές. Τις δένει με συγκεκριμένες, τελείως ορισμένες σημασίες, ριζωμένες σε ένα σύνθετο πλέγμα αποκρυφιστικών δογμάτων. Έτσι παραμένει μοντερνιστής, αλλά με έναν ιδιότυπο τρόπο. Δεν προσκαλεί όλους σε μια ισότιμη «ανάγνωση», αλλά εγκαθιστά μια εσωτερική γλώσσα για λίγους. Αν δεν αποδεχθείς το σύστημα, μένεις «εκτός ναού».
Η Εσωτερική Γλώσσα. Ορισμοί, Μύηση, Σύμβολα και 3 Ποιήματα ως «Κλειδιά»
Στον δυτικό εσωτερισμό συνυπάρχουν δύο πυρήνες. Ο πρώτος ονομάζεται gnosis (σωτηριολογική γνώση που ελευθερώνει την ψυχή από την ύλη και την ενώνει με το θείο) και ο δεύτερος αφορά τις κρυφές νομοτέλειες της φύσης (αντιληπτές όχι με κοινή λογική ή πίστη, αλλά μέσω της μύησης). Κρίσιμο χαρακτηριστικό είναι πως η αλήθεια δεν είναι κοινό αγαθό· είναι φρουρούμενη. Η πρόσβαση προϋποθέτει ιεραρχίες, βαθμούς, τελετές. Μετά τον Διαφωτισμό, αυτό αρθρώνεται σε οργανώσεις (Τεκτονισμός, Ροδοσταύροι) και, κατεξοχήν για τον Γέητς, στην Hermetic Order of the Golden Dawn (1888).
Από νεαρός στο Δουβλίνο ο Γέητς μελετά ψυχικά φαινόμενα, μυστικισμό, Θεοσοφία (Μπλαβάτσκυ), Περσική μυστική γραμματεία, Ινδική φιλοσοφία. Συναντά την Μπλαβάτσκυ στο Λονδίνο, ενοχλείται από τον αφηρημένο της διδακτισμό, και στρέφεται σε πειραματισμούς μαγείας. Το 1887-88 γνωρίζει τον S. L. MacGregor Mathers, μυείται και ανεβαίνει βαθμίδες στην Golden Dawn μέχρι «Adeptus Exemptus (7°=4°)». Η αποχώρηση του (1900) οφείλεται σε διοικητική τριβή και όχι σε δογματική ρήξη. Συνεχίζει να μελετά, να υπερασπίζεται το «μαγικό σύστημα» και να πιστεύει σε ένα συλλογικό υπερατομικό ασυνείδητο—ένα «Ενιαίο Νου/Μεγάλη Μνήμη» λαού και πολιτισμού. Παράλληλα, διασταυρώνεται με τον Aleister Crowley (Golden Dawn, αργότερα O.T.O. και «σεξο-μαγεία»). Ο Crowley, παρότι ο ίδιος υπέρμαχος του αποκρυφισμού, τον κατηγορεί για εσκεμμένη συσκότιση.
Στο δοκίμιο «Magic» ο Γέητς συμπυκνώνει το αξίωμα:Διαπερατοί νόες: τα όρια της ατομικής συνείδησης ρευστοποιούνται· πολλοί νόες συγχωνεύονται σε έναν ενιαίο νου.Μεγάλη Μνήμη: οι προσωπικές μνήμες μετέχουν σε μια συλλογική μνήμη της φύσης.Σύμβολα ως κλειδιά: η πρόσβαση στο «μεγάλο νου/μνήμη» γίνεται μέσω συμβόλων.
Ο ποιητής, λοιπόν, δεν είναι απλός «αισθητικός διαμεσολαβητής»· είναι λειτουργός. Καλεί εικόνες, ονομασίες και σχήματα με τελετουργικό βάρος ώστε να «ανοίξει» την θύρα του κοινού νου – μνήμης. Από εδώ πηγάζει η πιο αμφιλεγόμενη διάσταση, που είναι ο έλεγχος της πρόσβασης. Όποιος κατέχει τον κώδικα (τον εσωτερικό συμβολισμό), μοιράζεται την εμπειρία· οι λοιποί βλέπουν μόνο επιφάνειες.
Ο «Μηχανισμός» των Συμβόλων
Σεληνιακές φάσεις (28): κλίμακα ιστορικών και ψυχικών καταστάσεων. Η «Μεγάλη Τροχιά» (Great Wheel) οργανώνει εποχές και προσωπικότητες.
Gyres (διπλές σπείρες): διαρκής αλληλοδιείσδυση αντιθετικού (υποκειμενικό, δημιουργεί) και πρωταρχικού (αντικειμενικό, υπηρετεί). Η ιστορία και η συνείδηση κινούνται σπειροειδώς.
Μάσκα/Σκιά: το «ό,τι πρέπει να είναι» που προβάλλεται προς τους άλλους (anti-self)· η μορφή που «ντύνει» το άμορφο πνεύμα.
Αντιστροφή (Demon est Deus Inversus): η υπέρβαση του ανθρώπινου ως ταλαντευόμενη πράξη ανάμεσα σε θέωση και απο-ανθρωποποίηση.
Τρεις Στάσεις Μύησης μέσω των Ποιημάτων
When You Are Old (1893)
Πίσω από την λιτή, σχεδόν κλασική, μορφή ενός ερωτικού ποιήματος κρύβεται η ιεράρχηση ψυχής και ύλης. Η «προσκυνητική ψυχή» είναι το πραγματικό αντικείμενο αγάπης, είναι η διάθεση μύησης και ανόδου. Όταν, στο τέλος, ο Έρωτας «φεύγει» στα άστρα, διαβάζουμε μια απόκλιση δρόμων, ο μύστης ανέβηκε, η αγαπημένη έμεινε. Αγάπη όχι ως αυτοσκοπός, αλλά ως όχημα προς gnosis.
The Wild Swans at Coole (1919)
Φθινοπωρινό τοπίο, στάσιμα νερά, «πενηνταεννιά» κύκνοι που σηκώνονται σε «σπασμένους κύκλους». Η εικόνα σκηνοθετεί gyres ανάμεσα σε παλιότερη, θερμή υποκειμενικότητα («βήμα ελαφρό») και ψυχρότερη αντικειμενικότητα του παρόντος. Δεν είναι απλή νοσταλγία· είναι φόβος ισοπέδωσης του αντιθετικού (δημιουργικού) από μια αντικειμενική ωριμότητα που παγώνει.
Byzantium (1933)
Το ποίημα-κομβοσχοίνι της ύστερης τεχνοτροπίας του. Ο τρούλος της Αγίας Σοφίας (αστρο/σεληνόφωτος) «περιφρονεί» την ανθρώπινη σύγχυση. Ένα χρυσό τεχνητό πουλί (πάνω στον «χρυσό κλώνο» της αινείας παράδοσης) λειτουργεί ως μεσολαβητής κόσμων. Άϋλες φλόγες στην «πλατεία του Αυτοκράτορα» καθαίρουν· «χρυσοχοεία» «σπάζουν» το πλημμυρικό πλήθος των ψυχών. Στο φινάλε, «μάρμαρα» και «χρυσοχοεία» διαχωρίζουν/αναστέλλουν το συμπλοκόγραμμα «αίμα/λάσπη» (ύλη) και «λύσσες πολυπλοκότητας» (πνεύμα). Ένας κύκλος κλείνει για να ξανανοίξει. Το ποίημα δεν «λύνει»· ρυθμίζει.
Η Ποίηση ως μύηση
Ο Γέητς πετυχαίνει κάτι εξαιρετικά δυσεπίτευκτο. Την αμφισημία (για τον αμύητο) και την αυστηρή σημασιοδότηση (για τον μυημένο) στο ίδιο κείμενο. Γι’ αυτό η αποκρυφιστική του μέθοδος διαβάζεται ταυτόχρονα ως δύναμη και ως κίνδυνος:
Δύναμη: Η ποίηση αποκτά δομική μεταφυσική. Δεν είναι απλό αισθητικό συμβάν· είναι λειτουργία «πρόσβασης» σε συλλογικές μνήμες και μορφές. Θέτει απαιτήσεις στον αναγνώστη, ζητά άσκηση και συνέπεια πρόσληψης.
Κίνδυνος: Ο κώδικας μπορεί να καταστεί ολιγαρχικός. Αν τα σύμβολα πάψουν να ακουμπούν σε κοινό ορίζοντα και μετατραπούν σε ιδιωτική γλώσσα, ο αναγνώστης εξαρτάται από τον «ιεροφάντη-ποιητή». Δεν μοιράζεται την αλήθεια.
Σε επίπεδο ιδεών, ο Γέητς διαφοροποιείται από την κλασική γραμμή (Κητς, αυγουστινική μεταφυσική), όπου η αλήθεια και η ομορφιά είναι καθολικές και το κακό και η ασχήμια νοούνται ως στέρηση του καλού και του ωραίου. Στον Γέητς κυριαρχεί μια δυαρχία αντιθέτων που δεν καταλύεται από αποκάλυψη, αλλά ισορροπεί κυκλικά. Το αποτέλεσμα είναι μια ποίηση που περισσότερο ρυθμίζει παρά «αποφαίνεται», περισσότερο μυεί παρά «διδάσκει».
Είναι αποτυχία; Όχι αναγκαστικά. Είναι μια συνειδητή αισθητική επιλογή. Αν ο στόχος είναι η λειτουργική ποίηση, ο Γέητς πετυχαίνει κορυφώσεις. Αν ο στόχος είναι η ποίηση ως δημόσια γλώσσα, τότε η ιδιωτική μυθολογία του γίνεται εμπόδιο. Ο Crowley τον κατηγόρησε ότι «κοιτάζει στο μεγαλείο» αλλά δεν μιλά καθαρά· η κριτική αυτή δείχνει πως η σκοτείνια δεν είναι παραπροϊόν αλλά σχεδιασμός.
Ο Γέητς μας αναγκάζει να ξανασκεφτούμε τι ζητάμε από την τέχνη του λόγου. Το μυστήριο χωρίς αυθαιρεσία, το βάθος χωρίς κλειδαριές, την ακρίβεια χωρίς ελιτισμό. Αν αυτό επιτευχθεί, τότε η «σκοτεινή» νεωτερικότητα δεν είναι στερητική, αλλά πρόσκληση. Να γίνουμε ικανότεροι αναγνώστες και γι’ αυτό, ικανότεροι συνομιλητές ενός κόσμου που στροβιλίζεται σε gyres, αλλά ζει από τις γέφυρες που ρίχνουν οι λέξεις.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου