Όλη η λογική της Επικούρειας φιλοσοφίας είναι βασισμένη στην Φρόνηση. Διότι δεν σωζόμαστε από τίποτα αγαπητέ Φίλε, αν δεν ακολουθήσουμε την Φρόνηση όπως μας την αναφέρει είτε έμμεσα είτε άμεσα η Επικούρεια φιλοσοφία.
Το αρχικό ρήμα από το οποίο βγαίνει το ρήμα Φρονέω – Φρονώ είναι το Φρην. Το ρήμα Φρην στα νεοελληνικά σημαίνει ο Νους, η Σκέψη, η Φαντασία. Χρησιμοποιείται δε και σήμερα ως ουσιαστικό, διότι απ’ αυτό το ρήμα Φρην προέρχονται οι Φρένες. Δηλαδή λέμε για παράδειγμα έχω σώας τας Φρένας ή είναι κάποιος Φρενοβλαβής. Έτσι και το ρήμα Φρονέω-Φρονώ προέρχεται από το ρήμα Φρην και σημαίνει λογική, σύνεση, ωριμότητα. Δηλαδή είναι, η σκέψη να πράξω κάτι.
Η σκέψη να πράξω κάτι, χμ… δηλαδή η λογική να πράξω κάτι. Αλλά αυτό το κάτι, χρειάζεται και κάποια ωριμότητα. Και αυτή η ωριμότητα προέρχεται από τις εμπειρίες.
Όμως μας λέει ο Αριστοτέλης, πως η σκέψη να πράξω ένα οποιουδήποτε θέμα, χρειάζεται και την Σύνεση. Διότι η Φρόνηση και η Σύνεση δεν είναι το ίδιο. Η Φρόνηση είναι επιτακτική. Χρειάζεται θέληση και προτρεπτικό Πρέπει. Χρειάζεται δηλαδή το «κάλο θα είναι ». Άλλωστε πολλές Δόξες και Προσφωνήσεις του Επίκουρου έχουν το προτρεπτικό Πρέπει. Η δε Σύνεση αναφέρεται στην κρίση ενός θέματος. Η κρίση στο αν ισχύει ή όχι, αυτό το προτρεπτικό Πρέπει.
Έτσι, όπως είπαμε πιο πάνω, διαφέρει η Φρόνηση από την Σύνεση. Με λίγα λόγια, ούτε η κατοχή της Φρόνησης ούτε η απόκτησή της ταυτίζεται με τη Σύνεση. Διότι η μάθηση για παράδειγμα, κατανοείται, όταν γίνεται χρήση της επιστημονικής γνώσεως. Το ίδιο συμβαίνει και με τη Σύνεση, που όταν γίνεται χρήση της Φρόνησης, τότε μπορούμε να κρίνουμε εκείνα που κάποιος άλλος λέει και πράττει. Και όσον αφορά τα πράγματα, με τα οποία σχετίζεται Φρόνηση, να τα κρίνουμε καλώς και να τα κατανοούμε.[1]
Τώρα η Σύνεση προέρχεται από το ρήμα Συνίημι, που Συνίημι σημαίνει στα νέα Ελληνικά Καταλαβαίνω, Κατανοώ. Άρα Σύνεση, πάντα κατά Αριστοτέλη, είναι η ικανότητα εκτίμησης των γεγονότων ή των καταστάσεων. Ένα παράδειγμα για την καλύτερη κατανόηση της Σύνεσης είναι το παρακάτω. [Δεν μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει ούτε το άλογο χωρίς χαλινάρι ούτε το χρήμα χωρίς σύνεση].
Το λοιπόν η Φρόνηση για τον Αριστοτέλη είναι η Προπαρασκευαστική Σκέψη και η Σύνεση, η Κριτική Σκέψη.
Στον Αριστοτέλη και στον Πλάτωνα η Φρόνηση ταυτίζεται με την Αρετή, Σοφία. Και ο Αριστοτέλης έχει ως Αρετή την Φρόνηση, αλλά μας βάζει μια άλλη ξεχωριστή Αρετή την Σωφροσύνη. Η Σωφροσύνη είναι γι’ αυτόν, παρακολούθημα της Φρόνησης. Και όντως ταυτίζεται με την δεύτερη Αρετή των Ελλήνων που είναι η Εγκράτεια . Επιπλέον είναι και συνειδητή ενέργεια που συνοδεύεται από ευχαρίστηση. Στον Πλάτωνα η Σωφροσύνη έχει παρόμοια έννοια με τον Αριστοτέλη και είναι η Κοσμιότητα, η Αγνότητα και η Εγκράτεια. Επίσης η Σωφροσύνη αναφέρεται στο Συμπόσιο του Πλάτωνα. Στο συμπόσιο, η Σωφροσύνη ορίζεται ως «τὸ κρατεῖν ἡδονῶν καὶ ἐπιθυμιῶν» που σημαίνει Εγκράτεια στις Ηδονές και στις Επιθυμίες. Άρα η Σωφροσύνη ανήκει στην Αρετή, Εγκράτεια.
Ο Επίκουρος μας αναφέρει σαφώς, ότι η Φρόνηση είναι ανώτερη και από την φιλοσοφία. Λέει συγκεκριμένα πως:
«Η αρχή και το μέγιστο αγαθό είναι η Φρόνηση. Κι ακόμα και από την φιλοσοφία είναι πιο πολύτιμη η Φρόνηση. Από την Φρόνηση προέρχονται όλες οι υπόλοιπες Αρετές[2]».
Ο Επίκουρος θεωρεί την Φρόνηση ως μέρος της Αρετής Σοφίας[3]. Επιπλέον την θεωρεί ως Προπαρασκευαστική Σκέψη για την επιλογή των Ηδονών, των Επιθυμιών και για την Στάση ζωής. Δεν αναφέρεται στην Σύνεση, διότι είναι σίγουρος πως αν διαλέξει κάποιος την Επικούρεια ζωή με τις οδηγίες που μας δίνει, τότε θα ζήσει αυτός μια ζωή υπέροχη. Δηλαδή άμα ακολουθήσεις τις οδηγίες του Επίκουρου, δεν χρειάζεται η Κριτική Σκέψη. Επιπλέον η Σύνεση σε παραπέμπει στις Αρετές, ενώ για τον Επίκουρο οι Αρετές είναι το μέσον για τις Ηδονές. Και μας αναφέρει σε μία δόξα του ότι «Πρέπει να τιμούμε το καλό, τις Αρετές και τα παρόμοια εάν μας προκαλούν Ηδονές. Εάν δεν μας προκαλούν Ηδονές τότε άστα να πάνε[4]»
Είπαμε ότι η Φρόνηση ως Προπαρασκευαστική Σκέψη είναι για παράδειγμα, η επιλογή των Ηδονών, των Επιθυμιών και της Στάση ζωής κάποιου.
Η Φρόνηση κυρίως πάνω στις κινητικές Ηδονές είναι απαραίτητη για την ευεξία και την υγεία μας. Και αυτό μας το αναφέρει ο Επίκουρος σε μία Δόξα του. Μας λέει συγκεκριμένα πως: «Καμία Ηδονή δεν είναι κακή από μόνη της, ωστόσο υπάρχουν μερικές Ηδονές που τα αποτελέσματά τους φέρουν μεγαλύτερους πόνους από Ηδονή[5]» και γι’ αυτό, βγαίνει ως συμπέρασμα απ’ αυτήν την Δόξα, πως, θα πρέπει να αποφεύγονται. Και αποφεύγονται με την Προπαρασκευαστική Σκέψη που θα κάνουμε για την επιλογή της κάθε Ηδονής. Για παράδειγμα σκέπτεται κάποιος, ότι δεν χρειάζεται να ικανοποιήσω αυτήν την Ηδονή διότι στο άμεσο μέλλον θα μου δημιουργήσει ενοχλήσεις. Δεν χρειάζεται να φάω πολύ, γιατί θα βαρυστομαχιάσω.
Σ’ αυτό το σημείο βλέπουμε ότι χρησιμοποιείται η Αρετή Εγκράτεια. Αν όμως κάποιος ακολουθούσε την φιλοσοφία του Αριστοτέλη, τότε θα μιλούσαμε για Σωφροσύνη. Όμως όπως και να το πούμε, το αποτέλεσμα είναι το ίδιο. Εγκράτεια όμως χρειάζεται και για τις καταστηματικές Ηδονές. Όταν πλέον δεν είναι Ηδονές αλλά βαρεμάρα, αηδία, συναισθηματική κούραση. Για παράδειγμα ένα κακό βιβλίο. Άμα δεν σε ωφελεί, αν δεν σου φέρνει νοητική διαύγεια, αν σε κουράζει, τότε, ποιο είναι το νόημα να συνεχίσει κάποιος το διάβασμα. Όταν μιλά για τις διαφορές των Στωικών, του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και άλλων, με τον Επίκουρο και είναι ξεκομμένο από κάθε πρακτική, από την καθημερινή ζωή, από τον λαό… τότε αυτό το βιβλίο είναι για πέταμα.
Για την υγεία του σώματος και της ψυχής χρειάζεται να επιλέγουμε τις επιθυμίες μας. Χρειάζεται, με λίγα λόγια, η Φρόνηση για κάθε επιθυμία που επιλέγουμε. Ο Επίκουρος έβαλε σε τάξη όλες τις επιθυμίες όλων των ανθρώπων. Μας μίλησε για φυσικές και τις αναγκαίες, τις φυσικές και μη αναγκαίες και τις μη φυσικές και μη αναγκαίες. Επειδή σε προηγούμενα κείμενα έχουμε μιλήσει γι’ αυτές, εδώ θα πούμε μόνο τι μας λέει ο Επίκουρος στην Επιστολή προς Μενοικέα:
«Πρέπει ακόμα ν’ αναλογιστούμε πως από τις επιθυμίες άλλες είναι φυσικές και άλλες είναι περιττές. Και από τις φυσικές, άλλες είναι αναγκαίες και άλλες είναι μόνο φυσικές. Από δε τις αναγκαίες επιθυμίες, άλλες είναι για τις Ηδονές, άλλες για να είναι υγιές το σώμα μας και άλλες για την ίδια την ζωή. Όντως μία αλάνθαστη θεώρηση των επιθυμιών οδηγεί στην σκέψη στο τι θα πρέπει να δεχόμαστε και τι θα πρέπει να απορρίπτουμε για την υγεία του σώματος και την ψυχική μας αταραξία διότι εκεί βρίσκεται ο τελικός σκοπός της Μακάριας ζωής[6]»
Πράγματι η ζωή είναι όμορφη! Και είναι ωραία όχι από τα απαραίτητα αλλά από τα περιττά!
Τώρα η Φρόνηση ως Στάση ζωής έγκειται στην δικιά μας απόφαση, επιλογή και κρίση αν θα ζήσουμε όμορφα και με ψυχική ηρεμία. Όντως η Δόξα του είναι χαρακτηριστική, «Δεν υπάρχει ευχάριστη ζωή χωρίς φρόνηση, ομορφιά και δικαιοσύνη, ούτε ζωή με φρόνηση, ομορφιά και δικαιοσύνη χωρίς να είναι ευχάριστη[7]». Κάθε υγιής σκεπτόμενος θα προτιμούσε αυτή την ζωή. Και οπωσδήποτε θα είχε την παρρησία και θα κριτίκαρε ευμενώς τους άλλους, αυτούς δηλαδή που θυσιάζονται για χάρη μιας ιδέας. Για αυτούς που αυτονομούν τις ιδέες. Με παρρησία θα τους έλεγε να προσπαθήσουν να αλλάξουν τον εαυτό τους. Ωραίες, θαυμάσιες και θεσπέσιες είναι οι ιδέες, αλλά είναι λυπηρό, ότι παραμένουν ιδέες. Και δυστυχώς γίνονται τα ιδανικά των νέων και στρέφουν όλη τους την ενεργητικότητα και την αγωνιστική τους επαναστατικότητα υπηρετώντας αυτές.
Η Φρόνηση, η Προπαρασκευαστική Σκέψη εκείνη, έχει να κάνει με εσένα σε σχέση με τον εαυτό σου. Έχει να κάνει με τα Θέλω κάποιου, με τις Επιθυμίες του, με τις Ηδονές του. Έχει να κάνει με το τι θα πει και δεν θα προσβάλει, έχει να κάνει με το πώς θα πλησιάσει κάποιος τους άλλους ανθρώπους, έχει να κάνει με την Φιλία, έχει να κάνει με τις επιλογές του, όσον αφορά τους άλλους ανθρώπους και των πραγμάτων…
Ακόμα η Φρόνηση έχει ως σκοπό το άτομο. Το άτομο, σε σχέση με το περιβάλλον. Δηλαδή το πώς θα συμπεριφερθεί κάποιος σωστά στις δεδομένες θρησκευτικές, πολιτικές, κοινωνικές συνθήκες. Και φυσικά αυτό το ΣΩΣΤΑ το καθορίζει η προσαρμοστικότητα εκάστου από εμάς στους ανάλογους νόμους, ήθη και έθιμα…
Επιπλέον η Φρόνηση λαμβάνει την σωστή διάσταση σχετικά με τα αποτελέσματα των πράξεων κάποιου, σε σχέση με τους άλλους. Δηλαδή να είναι σίγουρος κάποιος, ότι τα καλά και τα κακά αποτελέσματα των πράξεων, δεν θα τα επαινέσει, δεν θα του δοθεί βοήθεια, δεν θα τιμωρηθεί, δεν θα συγχωρεθεί από κανένα Θεό, Προφήτη, Μουφτή, Άγιο, Όσιο, Πάπα, Πατριάρχη. Όταν απεξαρτηθεί κάποιος από τους γονείς του, θα έχει μόνο το μυαλό του, όπου εκεί κατοικεί η Φρόνηση. Και αυτός θα είναι που θα αντιμετωπίσει τα αποτελέσματα των πράξεών του. Μπορεί να έχει ως συμπαραστάτες μερικούς φίλους, αλλά αυτός θα τραβά την όποια ταλαιπωρία από ένα βλαπτικό αποτέλεσμα μιας στιγμής αδυναμίας. Μιας στιγμής που δεν σκέφτηκε σωστά ή σκέφτηκε επιπόλαια μία πράξη του. Να ξέρετε ότι χωρίς την Φρόνηση είναι αμείλικτη η κοινωνία.
Βέβαια ένας μυαλωμένος άνθρωπος δεν χρειάζεται νόμους και κανόνες. Ο μυαλωμένος άνθρωπος, αυτός που ζει στην αφάνεια, πράττει ανάλογα με την σκέψη του και με τις αρχές του χωρίς να προσβάλει, να πειράξει, να βλάψει τον άλλον ή τους άλλους Αλλά αυτό θα το εξηγήσουμε ευθύς αμέσως.
Το πώς λειτουργεί ένας Επικούρειος μέσα σε μία Φιλική παρέα, αυτό έχει να κάνει με την Φιλική δεοντολογία σε σχέση με την Επικούρεια φιλοσοφία. Δηλαδή με την Προπαρασκευαστική Σκέψη. Αυτή η Προπαρασκευαστική Σκέψη μετέχει στα πρέπει, στις χαρές, στα μη και σε όλα αυτά που συνδέουν και δένουν μία Φιλία. Όμως πως θα λειτουργήσει ένας Επικούρειος στην κοινωνία; Ή τι οδηγίες θα δώσει ένας Επικούρειος σε έναν άνθρωπο που βρίσκεται στο περιβάλλον του, αλλά και εκτός της Επικούρειας Φιλικής παρέας; Σ’ αυτά τα ερωτήματα βρήκαμε τρεις εκδοχές.
Α) Μας αναφέρει σε μία Δόξα του ο Επίκουρος ότι: «Καμία αδικία δεν είναι κακή από μόνη της. Γίνεται δε κακή από τον τρόμο που προκαλεί στον άνθρωπο (ο οποίος διέπραξε μία αδικία) ότι δεν θα μπορέσει να αποφύγει αυτούς που είναι εντεταλμένοι για την τιμωρία τέτοιων πράξεων[8]». Όμως σε μία πιο πάνω Δόξα του μας λέει ότι: «Δικαιοσύνη αυτή καθ’ εαυτή δεν υπάρχει. Υπάρχει μόνο στις αμοιβαίες σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους, όταν, στην μία ή στην άλλη περιοχή, σε συγκεκριμένο χρόνο, κλείνεται συμφωνία ότι οι άνθρωποι δεν θα βλάπτουν ο ένας τον άλλον[9]».
Ε, εδώ χρειάζεται η Φρόνηση ώστε να είσαι και να παραμείνεις πιστός στους νόμους που εσύ ψήφισες. Εσύ είσαι αυτός που έκρινες, ότι οι νόμοι αυτοί που ψήφισες, εξυπηρετούν τα συμφέροντά σου. Ακριβώς αυτή η πρακτική υπήρχε στην Αρχαία Αθήνα. Και γι’ αυτό μεγαλούργησε. Λοιπόν όποιος ψήφιζε κάποιον νόμο, δεν είχε δικαίωμα να το παραβεί. Αν τον αψηφούσε, τότε όχι μόνο δεν είχε Φρόνηση, αλλά η τιμωρία που τον περίμενε ήταν μεγάλη.
Όμως στην σημερινή κοινωνία, δεν τους ψηφίζουμε εμείς τους νόμους. Και έτσι αν υποθέσουμε, ότι δεν υπήρχε περίπτωση να συλληφθεί κάποιος, άραγε αυτός δεν θα παρανομούσε; Δεν θα μπορούσε κάποιος να παραβεί τον νόμο, γιατί έτσι του λέει, για παράδειγμα, το συμφέρον του; Εδώ παρανομούσανε ακόμα και όταν οι ίδιοι ψήφιζαν τους νόμους και δεν θα παρανομήσουν τώρα που δεν τους ψηφίζουν; Όμως τι είναι αυτό που κρατάει τους περισσότερους ώστε να μην παρανομούν; Μήπως το πρόστιμο; Η διαπόμπευση; Η τιμωρία; Η φυλακή;
Όντως όλα αυτά. Και αν παρανομήσουνε, τότε γίνονται δυστυχισμένοι, διότι φοβούνται ότι θα τους συλλάβουν. Άρα μία εκδοχή της Φρόνησης είναι ο φόβος. Και όπως λέει μία Ελληνική παροιμία «ο φόβος φυλάει τα έρημα», που σημαίνει ότι το οποιοδήποτε κακό που θα θεωρηθεί από την κοινωνία, αποφεύγεται από κάποιον, διότι αν φανερωθεί… τότε θα ακολουθήσουν οι συνέπειες. Δηλαδή κάποιος δεν παρανομεί, επειδή φοβάται την τιμωρία. Και όπως σωστά μας λέει ο Επίκουρος μιλώντας για τα ειδεχθή εγκλήματα πως
«Αν κάποιος κάνει κάτι μυστικό, που στρέφεται ενάντια στην συμφωνία που σύναψαν οι άνθρωποι μεταξύ τους για να μην αλληλοβλάπτονται, δεν μπορεί να στηρίζεται στο ότι η συμπεριφορά του θα μείνει μυστική έστω κι αν, προς το παρόν, παραμένει χίλιες φορές καλυμμένη. Γιατί ίσαμε με τον θάνατο, δεν μπορεί να έχει τη σιγουριά ότι θα παραμείνει κρυφή[10]».
Β) Ένα άλλο είδος Φρόνησης είναι η κατανόηση του εαυτού σου. Η κατανόηση του όγκου σου, των διαστάσεών σου και μέχρι που σε παίρνει να απλωθείς. Είναι, με λίγα λόγια, η κατανόηση των ορίων σου. Αυτή η κατανόηση γίνεται κυρίως από τις εμπειρίες. Γίνεται όμως και από τις παραινέσεις των Φίλων σου. Καμιά φορά απλώνεται κάποιος, γιατί έχει τα προσόντα να απλωθεί σε βάρος των άλλων. Και απλώνεται επικίνδυνα. Ξεπερνάει, όχι το μέτρο, αλλά τα όρια. Διότι ως γνωστόν το μέτρο είναι για τους μέτριους ανθρώπους. Όμως όλα αυτά τα προσόντα που έχει, θα πρέπει να τον κάνουν να σκεφθεί, το γιατί να μην συναισθανθώ τον άλλον που πάω με δόλο ή να τον βλάψω ή να τον καταστρέψω; Γιατί να ρέπω άνομα ή καμιά φορά και σύννομα σε βάρος των άλλων, προκειμένου να αποκτήσω χρήματα, δόξα, να δημιουργήσω περιουσία, να τσιγκουνεύομαι; Γιατί να παίρνω φακελάκι, γιατί να ρίξω τον συνάνθρωπό μου, γιατί να μπαζώσω το ρέμα προκειμένου να χτίσω την έπαυλή μου; Άρα η δεύτερη εκδοχή είναι ότι:
«αν σε κάθε πράξη σου, κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες, δεν έχεις κατά νου τον ανώτατο σκοπό της φύσης (την Ηδονή), αλλά απ’ αυτόν απομακρύνεσαι, με την άρνηση σου, ή με την επιλογή σου για κάτι άλλο, τότε οι πράξεις σου ποτέ δεν θα συμφωνήσουν με τις θεωρίες σου[11]»
Γ) Υπάρχει και μία Τρίτη κατηγορία Φρόνησης! Είναι αυτή που προφυλάσσει τον εαυτό σου από τις διάφορες κακοτοπιές. Προφυλάσσει τον εαυτό σου από συγχύσεις, νεύρα, άγχος, φόβο, οργή, ζήλεια. Προφυλάσσει τον εαυτό σου από όλα αυτά τα αρνητικά συναισθήματα που σε κάνουν δυστυχισμένο. Αυτό μπορείς να το καταφέρεις κυρίως μόνος σου ή με την βοήθεια κάποιου υλιστή φιλόσοφου στην αρχαιότητα, και κάποιου υλιστή ψυχοθεραπευτή-ψυχίατρου στην σημερινή εποχή. Τα αρνητικά αυτά συναισθήματα θα τα ανακαλύψεις με την βοήθεια των Φίλων σου που θα σου τα επισημάνουνε. Εκτός και αν είσαι τόσο εγωιστής, με την κακή έννοια, που δεν καταλαβαίνεις τίποτα. Ε εάν είσαι… τότε δεν κάνεις για φιλικές παρέες.
Αν τα καταφέρεις και βγεις απ’ αυτήν την σήραγγα των αρνητικών συναισθημάτων. Αν καταφέρεις και δεν έχεις δεύτερες αρνητικές σκέψεις σε ένα φιλικό περιβάλλον, τότε θα νοιώσεις ελεύθερος. Τότε δεν χρειάζεται τους νόμους, τα μη και τα απαγορεύεται. Τότε πραγματικά είσαι μυαλωμένος άνθρωπος. Τότε είσαι υπεύθυνος για τις πράξεις σου. Τότε είσαι σοφός.
Η Φρόνηση ως Προπαρασκευαστική Σκέψη χρειάζεται στον κάθε άνθρωπο, σε κάθε ένα από εμάς για την επιλογή των Ηδονών, για την συμπεριφορά του απέναντι στους άλλους ανθρώπους, για την προστασία του περιβάλλοντος κ.τ.λ.
Άλλωστε όλη η ηθική σκέψη και πρακτική της Επικούρειας φιλοσοφίας στηρίζεται στην Φρόνηση. Στηρίζεται στο τι πρέπει να δεχόμαστε και στο τι πρέπει να απορρίπτουμε ώστε να είμαστε ευτυχισμένοι, ώστε να ζούμε μακάρια.
-----------------------------
[1] Αριστοτέλης: (Ηθικά Νικομάχεια από 1142b.34 έως 1143a.18)
[2] Επιστολή προς Μενοικέα
[3] Τα άλλα μέρη της Αρετής Σοφίας μπορεί να είναι η λογική ανάλυση και η αντιμετώπιση του φόβου των θεών, των προκαταλήψεων, των δεισιδαιμονιών κ.α.
[4] Από το βιβλίο του Επίκουρου «Περί Τέλους» XII 546f
[5] Κύρια Δόξα VIII
[6] Επιστολή προς Μενοικέα
[7] Κύρια Δόξα V
[8] Κύρια Δόξα XXXIV
[9] Κύρια Δόξα ΧΧΧΙΙΙ
[10] Κύρια Δόξα XXXV
[11] Κύρια Δόξα XXV
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου