Ηρέμησε το άγχος σου

Όσο συλλογιζόμαστε ένα πρόβλημα —όσο δηλαδή το σκεφτόμαστε εποικοδομητικά, πράγμα που μπορεί να μοιάζει με ανησυχία — μπορεί να εμφανιστεί μια λύση. Και πράγματι, η αντίδραση που βρίσκεται πίσω από την ανησυχία είναι η επαγρύπνηση για τον πιθανό κίνδυνο, η οποία είχε ουσιαστική σημασία για την επιβίωση στην πορεία της εξέλιξης των ειδών. Όταν ο φόβος διεγείρει το συγκινησιακό εγκέφαλο, ένα μέρος του άγχους που προκύπτει εστιάζει την προσοχή στην επικείμενη απειλή, αναγκάζοντας το νου να βασανίζεται με το πώς πρέπει να χειριστεί και να αγνοήσει κάθε τι άλλο για την ώρα. Η ανησυχία είναι, με μια έννοια, μια «πρόβα» του τι μπορεί να πάει στραβά και πώς θα το αντιμετωπίσουμε. Το καθήκον της ανησυχίας είναι να προτείνει θετικές λύσεις στους κίνδυνους της ζωής, προνοώντας πριν αυτοί συμβούν.

Εκείνη που είναι δύσκολο να αντιμετωπιστεί είναι η χρόνια και επαναλαμβανόμενη ανησυχία, το είδος που ανακυκλώνεται αδιάκοπα και που ποτέ δε φθάνει τελικά σε μια θετική λύση. Μια εκ του σύνεγγυς ανάλυση της χρόνιας ανησυχίας εμφανίζει όλα τα στοιχεία μιας μικρής έκτασης «συγκινησιακής πειρατείας». οι ανησυχίες μοιάζουν να έρχονται από το πουθενά, είναι ανεξέλεγκτες, γεννούν ένα σταθερό βουητό άγχους, είναι απροσπέλαστες από τη λογική, και αιχμαλωτίζουν τον ανησυχούντα σε μια μονόπλευρη, άκαμπτη άποψη του ζητήματος που προκαλεί την ανησυχία.

Όταν αυτός ο κύκλος της ανησυχίας εντείνεται και επιμένει, στο τέλος καταλήγει σε «νευρωνικές πειρατείες», μετατρέπει δηλαδή την ανησυχία σε μιας μορφής αγχωτική διαταραχή. φοβίες, έμμονες ιδέες και ιδεοψυχαναγκασμοί, κρίσεις πανικού. Σε καθεμιά από αυτές τις διαταραχές η ανησυχία εντοπίζεται με ξεχωριστό τρόπο. Για τον νευρωτικό, τα άγχη καθηλώνονται στην κατάσταση που προκαλεί το φόβο. Για όποιον διακατέχεται από έμμονες ιδέες, η ανησυχία εστιάζεται στην πρόληψη κάποιας επαπειλούμενης καταστροφής. Σε περιπτώσεις πανικού, οι ανησυχίες μπορούν να επικεντρωθούν στο φόβο του θανάτου ή στην προοπτική έλευσης του ίδιου του πανικού.

Σε όλες αυτές τις καταστάσεις ο κοινός παρονομαστής είναι το αμόκ που κρίνει αυτή την ανησυχία. Για παράδειγμα, μια γυναίκα που έκανε θεραπεία για μανιοκαταθλιπτικές διαταραχές ακολουθούσε μια τελετουργική διαδικασία η οποία απασχολούσε τον περισσότερο χρόνο της. έκανε σαρανταπεντάλεπτα ντους αρκετές φορές την ημέρα, έπλενε τα χέρια της επί πέντε λεπτά, είκοσι και περισσότερες φορές την ημέρα. Δεν καθόταν αν πρώτα δε σκούπιζε το κάθισμα με οινόπνευμα για να το απολυμάνει. Δεν άγγιζε ούτε παιδί ούτε ζώο —και τα δύο ήταν πολύ «βρόμικα». Όλοι αυτοί οι καταναγκασμοί υποκινούνταν από τον υποκείμενο νοσηρό φόβο της για τα μικρόβια. Ανησυχούσε διαρκώς και πίστευε ότι αν δεν πλενόταν και δεν έκανε όλη αυτή την αντισηψία, θα κολλούσε κάποια αρρώστια και θα πέθαινε.

Μια γυναίκα που είχε υποβληθεί σε θεραπεία για «γενικευμένη διαταραχή λόγω άγχους» —ψυχιατρικός όρος για όσους ανησυχούν μόνιμα— αντέδρασε όταν της ζητήθηκε να εκδηλώσει την ανησυχία της για ένα λεπτό μεγαλόφωνα. Μπορεί να μην το κάνω σωστά αυτό. Μπορεί να είναι τόσο φτιαχτό, που να μη δίνει καμιά ένδειξη γι’ αυτό που συμβαίνει στην πραγματικότητα. Κι εμείς πρέπει να φθάσουμε στην πραγματικότητα, έτσι δεν είναι; Γιατί αν δε φθάσουμε στην αλήθεια, δε θα γίνω καλά. Και αν δε γίνω καλά, δε θα γίνω ποτέ ευτυχισμένη.

Σ’ αυτή τη δεξιοτεχνική περιγραφή μιας ανησυχίας για την ανησυχία, το ίδιο το ζήτημα της ενός λεπτού ανησυχίας εξελίχθηκε και διογκώθηκε μέσα σε ελάχιστα δευτερόλεπτα και μετατράπηκε σε διαπίστωση μιας αξεπέραστης δυσκολίας. «Δε θα γίνω ποτέ ευτυχισμένη». Οι ανησυχίες ακολουθούν τυπικά αυτή την πορεία, έναν εσωτερικό μονόλογο που μεταπηδάει από έγνοια σε έγνοια και σχεδόν πάντα περικλείει την καταστροφολογία, τη φαντασίωση μιας τρομερής τραγωδίας. Οι ανησυχίες σχεδόν πάντα εκφράζονται στο «αφτί» και όχι στο «μάτι» του νου —δηλαδή, με λέξεις και όχι με εικόνες — , γεγονός που είναι σημαντικό για τον έλεγχο της ανησυχίας.

Ο Μπόρκοβετς και οι συνάδελφοι του άρχισαν να μελετούν την ανησυχία καθαυτήν όταν προσπαθούσαν να βρουν μια θεραπεία για τις αϋπνίες. Το άγχος, παρατήρησαν άλλοι ερευνητές, εκδηλώνεται με δύο μορφές. τη γνωστική, ή με ανησυχητικές σκέψεις, και τη σωματική με τα βιοσωματικά συμπτώματα του άγχους, όπως ο ιδρώτας, η ταχυκαρδία ή η μυϊκή ένταση. Το βασικό πρόβλημα με τους πάσχοντες από αϋπνία, ανακάλυψε ο Μπόρκοβετς, δεν ήταν η σωματική διέγερση.

Αυτό που τους κρατούσε ξύπνιους ήταν οι παρεισφρέουσες σκέψεις. Είχαν χρόνιο άγχος και δεν μπορούσαν να πάψουν να άγχονται, όσο κι αν νύσταζαν. Αυτό που ωφέλησε και τους βοήθησε να κοιμηθούν ήταν το ότι πέτυχαν να απομακρύνουν το μυαλό τους από τις έγνοιες τους και να εστιαστούν σε αισθήσεις που επέρχονται από μια μέθοδο χαλάρωσης. Με λίγα λόγια, οι ανησυχίες μπορούσαν να πάψουν με την απόσπαση της προσοχής από αυτές.

Παρ’ όλα αυτά, οι περισσότεροι αγχωτικοί δε φαίνεται να πετυχαίνουν κάτι τέτοιο. Κατά την άποψη του Μπόρκοβετς, αυτό οφείλεται στη μερική αποσαφήνιση της ανησυχίας που ενισχύει πάρα πολύ τη συνήθεια. Κατά τα φαινόμενα, υπάρχουν θετικά στοιχεία στις ανησυχίες. οι ανησυχίες είναι τρόποι αντιμετώπισης πιθανών απειλών και κινδύνων που μπορεί να βρεθούν στο δρόμο του καθενός. Το έργο της ανησυχίας —όταν πετυχαίνει— είναι να δοκιμάσει τους κινδύνους αυτούς και να βρει τρόπους να τους αντιμετωπίσει. Όμως η ανησυχία δε λειτουργεί πάντα τόσο καλά. Νέες λύσεις και καινούριοι τρόποι αντιμετώπισης ενός προβλήματος δεν πηγάζουν αναγκαστικά από την ανησυχία, ιδιαίτερα τη χρόνια. Αντί να βρίσκουν λύσεις σ’ αυτά τα πιθανά προβλήματα, οι αγχωτικοί απλώς κλωθογυρίζουν γύρω από τον ίδιο τον κίνδυνο, και βυθίζονται μέσα στη φρίκη που συνδέεται με αυτόν, ενώ δε λένε να ξεφύγουν από αυτό το μονοπάτι της σκέψης. Οι χρόνιοι αγχωτικοί ανησυχούν για πάρα πολλά πράγματα, τα περισσότερα από τα οποία δεν έχουν σχεδόν καμιά πιθανότητα να συμβούν. Ανακαλύπτουν κινδύνους στο διάβα της ζωής που οι άλλοι ούτε προσέχουν.

Και όμως, οι χρόνιοι αγχωτικοί αναφέρουν στον Μπόρκοβετς ότι η ανησυχία τους βοηθάει και ότι οι ανησυχητικές σκέψεις τους διαιωνίζονται από μόνες τους, σαν μια ατέλειωτη αλυσίδα σκέψεων που καθοδηγούνται από τον τρόμο. Γιατί να ανησυχούμε για κάτι που φαίνεται να οφείλεται σε μια διανοητική εξάρτηση? Παραδόξως, όπως σημειώνει ο Μπόρκοβετς, η συνήθεια της ανησυχίας είναι τονωτική με τον ίδιο τρόπο που είναι και οι προκαταλήψεις. Επειδή οι άνθρωποι ανησυχούν για πολλά πράγματα που έχουν πολύ μικρή πιθανότητα να συμβούν πραγματικά —ένα αγαπημένο πρόσωπο να σκοτωθεί σε αεροπορικό δυστύχημα, ένα άλλο να χρεοκοπήσει, και χίλια άλλα-, υπάρχει, τουλάχιστονστον πρωτόγονο μεταιχμιακό εγκέφαλο, κάτι το μαγικό. Σαν φυλαχτό που μας προφυλάσσει από κάποιο κακό, η ανησυχία από ψυχολογική άποψη αναγνωρίζεται ότι προλαβαίνει τον κίνδυνο από τον οποίο κατατρύχεται.

Η διαδικασία της ανησυχίας

Είχε μετακομίσει στο Λος Άντζελες από το Μιντγουέστ, γοητευμένη από την πιθανότητα μιας δουλειάς σε εκδοτικό οίκο. Όμως ο εκδότης αγοράστηκε από έναν άλλο λίγο αργότερα κι έτσι εκείνη έμεινε χωρίς δουλειά. Στράφηκε στη συγγραφή δουλεύοντας ως ανεξάρτητη συνεργάτις, αλλά λόγω του ακατάστατου του επαγγέλματος βρισκόταν είτε πνιγμένη στη δουλειά είτε ανίκανη να πληρώσει το νοίκι της. Συχνά αναγκαζόταν να περιορίζει ακόμα και τα τηλεφωνήματα της και για πρώτη φορά δεν είχε κοινωνική ασφάλιση. Αυτή η απουσία εξασφάλισης ήταν εξαιρετικά καταπιεστική. συχνά έκανε τραγικές σκέψεις σχετικά με την υγεία της, κάθε πονοκέφαλος ήταν ο προάγγελος ενός καρκίνου στον εγκέφαλο, κάθε φορά που έπρεπε να πάει κάπου με το αυτοκίνητο φανταζόταν τον εαυτό της θύμα αυτοκινητικού δυστυχήματος.

Συχνά ανακάλυπτε πως βρισκόταν σε μια ατέλειωτη ονειροπόληση, σ’ έναν κυκεώνα κατάθλιψης. Έλεγε όμως ότι έβρισκε τις ανησυχίες της σχεδόν εθιστικές. Ο Μπόρκοβετς ανακάλυψε ένα άλλο αναπάντεχο πλεονέκτημα στην ανησυχία. Ενώ οι άνθρωποι είναι βυθισμένοι στις ανησυχαστικές σκέψεις τους, δε φαίνονται να συνειδητοποιούν τις σημαντικές αισθήσεις που ενεργοποιούν αυτές οι ανησυχίες —το γρήγορο χτύπο της καρδιάς, την εφίδρωση, την τρεμούλα’ και, καθώς η ανησυχία βαθαίνει, φαίνεται ότι πρακτικά καταπνίγει μέρος αυτού του άγχους, τουλάχιστον όπως αυτό απεικονίζεται στους ρυθμούς της καρδιάς. Η αλληλουχία θεωρητικά έχει αυτή τη μορφή. ο άνθρωπος που ανησυχεί παρατηρεί κάτι που του προξενεί την αίσθηση κάποιου πιθανού κίνδυνου ή απειλής. Αυτή η κατά φαντασία καταστροφή προκαλεί με τη σειρά της μια ελαφριά κρίση άγχους. Τότε ο ταραγμένος άνθρωπος βυθίζεται σε μια ατέλειωτη σειρά από ταραγμένες σκέψεις, που η καθεμιά τους φέρνει την επόμενη. Καθώς η προσοχή συνεχίζει να παρασύρεται από αυτή τη χιονοστιβάδα της ανησυχίας, εστιαζόμενη στις ίδιες αυτές σκέψεις, απομακρύνει το νου από την αρχική καταστροφική εικόνα που προκάλεσε το άγχος. Ο Μπόρκοβετς ανακάλυψε ότι οι εικόνες είναι ισχυρότεροι παράγοντες από τις σκέψεις στη δημιουργία του άγχους. έτσι, η βύθιση στις σκέψεις και ο αποκλεισμός των καταστροφικών εικόνων ελαφρώνει εν μέρει την αγχωτική εμπειρία. Και, στο βαθμό αυτό, η ανησυχία ενισχύεται ως ένα διάμεσο αντίδοτο στο άγχος που η ίδια προκάλεσε.

Όμως οι χρόνιες ανησυχίες είναι και αυτοκαταστροφικές, επειδή παίρνουν τη μορφή στερεότυπων, αμετακίνητων ιδεών, και παύουν να είναι δημιουργικές και επαναστατικές αντιδράσεις που πρακτικά οδηγούν στην επίλυση των προβλημάτων. Αυτή η ακαμψία εμφανίζεται όχι μόνο στην εκδήλωση της ανήσυχης σκέψης, η οποία απλώς επαναλαμβάνει λίγο-πολύ τις ίδιες ιδέες αδιάκοπα. Σε νευρολογικό επίπεδο φαίνεται να υπάρχει μια φλοιική δυσκαμψία, ένα ελάττωμα στην ικανότητα του συγκινησιακού εγκεφάλου να ανταποκριθεί ευέλικτα στην αλλαγή των καταστάσεων. Με λίγα λόγια, η χρόνια ανησυχία λειτουργεί με κάποιους τρόπους αλλά όχι με άλλους, πιο εποικοδομητικούς. κατευνάζει ένα άγχος, αλλά ποτέ δεν επιλύει το πρόβλημα.

Το μόνο πράγμα που δεν κάνουν όσοι διακατέχονται από χρόνιες ανησυχίες είναι να ακολουθούν τη συμβουλή που συνήθως τους δίδεται. «Απλά σταματήστε να ανησυχείτε» (ή ακόμα. «Don’t worry – be happy!»). Δεδομένου ότι οι χρόνιες ανησυχίες μοιάζουν να είναι δεύτερης διαλογής προϊόντα της αμυγδαλής, έρχονται απρόσκλητες. Και από την ίδια τη φύση τους επιμένουν, από τη στιγμή που γεννιούνται στο μυαλό. Ύστερα όμως από πολλούς πειραματισμούς, ο Μπόρκοβετς ανακάλυψε ορισμένα απλά βήματα που μπορούν να βοηθήσουν ακόμα και τον χειρότερο αγχωτικό να ελέγξει τη συνήθεια του.

Το πρώτο βήμα είναι η αυτοεπίγνωση, που συλλαμβάνει τα ανησυχητικά επεισόδια όσο γίνεται πιο έγκαιρα. το ιδανικό θα ήταν ταυτόχρονα ή, έστω, αμέσως μετά τη στιγμή που η πρόσκαιρη εικόνα μιας καταστροφής δίνει ώθηση στον κύκλο ανησυχίας-άγχους. Ο Μπόρκοβετς εκπαιδεύει ανθρώπους προς αυτή την προσέγγιση, διδάσκοντας τους πρώτα να παρακολουθούν τις ενδείξεις του άγχους, και ιδιαίτερα να εντοπίζουν καταστάσεις που προκαλούν ανησυχία, ή τις παροδικές σκέψεις και εικόνες που προαναγγέλλουν την ανησυχία, καθώς και τα συνοδευτικά αισθήματα άγχους στο σώμα. Με πρακτική εξάσκηση οι άνθρωποι μπορούν να εντοπίσουν τις ανησυχίες σε ένα σημείο όλο και πιο κοντά στην αφετηρία της σπειράλης του άγχους. Οι άνθρωποι μαθαίνουν επίσης μεθόδους χαλάρωσης, τις οποίες μπορούν να εφαρμόσουν αμέσως μόλις διαγνώσουν ότι αρχίζει η ανησυχία. Μαθαίνουν επιπλέον να εφαρμόζουν τη χαλάρωση καθημερινά, ώστε να είναι σε θέση να τη χρησιμοποιούν αμέσως όποτε τη χρειάζονται.

Όμως η μέθοδος χαλάρωσης από μόνη της δεν είναι αρκετή. Οι αγχωτικοί χρειάζεται επίσης να αμφισβητούν τις ανήσυχες σκέψεις. Αν αυτό δεν πετύχει, η σπειράλη της ανησυχίας θα επανακάμπτει αδιάκοπα. Έτσι, το επόμενο βήμα είναι να υιοθετήσουμε μια κριτική στάση απέναντι στις υποθέσεις τους. είναι άραγε πολύ πιθανό να συμβεί το γεγονός που τόσο φοβούνται; Είναι ανάγκη να υπάρχει μία ή και καμία εναλλακτική λύση που θα το αποτρέψει; Πρέπει να ληφθούν ουσιαστικά μέτρα; Βοηθάει στ’ αλήθεια το αδιάκοπο αναμάσημα αυτών των αγχωδών σκέψεων;

Αυτός ο συνδυασμός περίσκεψης και υγιούς σκεπτικισμού θα έπρεπε πιθανώς να λειτουργήσει ως παράγοντας ανασχετικός της νευρωνικής ενεργοποίησης που υπάρχει πίσω από το αρνητικό άγχος. Η ενεργητική δημιουργία τέτοιων σκέψεων μπορεί να διεγείρει το κύκλωμα που είναι ικανό να αναχαιτίσει το μεταιχμιακό κύμα της ανησυχίας. Ταυτόχρονα, η ενεργητική εισαγωγή μιας χαλαρωτικής τακτικής εκμηδενίζει τα σήματα ανησυχίας που ο συγκινησιακός εγκέφαλος στέλνει μέσω του σώματος.

Ο Μπόρκοβετς σημειώνει ότι πράγματι αυτές οι στρατηγικές εδραιώνουν μια αλληλουχία νοητικής δραστηριότητας ασύμβατης προς την ανησυχία. Όταν μια ανησυχία αφεθεί να επαναλαμβάνεται αδιάκοπα χωρίς να αμφισβητείται, γίνεται πειστική. Αν την αμφισβητήσει κανείς αντιπαραθέτοντας εξίσου αληθοφανείς απόψεις, εμποδίζει τη μια και μοναδική ανήσυχη σκέψη να εκληφθεί αφελώς ως αληθινή. Ακόμα και μερικοί άνθρωποι των οποίων η ανησυχία είναι τόσο σοβαρή, ώστε να χρήζει ψυχιατρικής αγωγής, με αυτό τον τρόπο ανακουφίστηκαν από την εθιστική ανησυχία τους. Από την άλλη μεριά, για τους ανθρώπους με ανησυχίες τόσο σοβαρές που να έχουν μετατραπεί σε φοβίες, ιδεοψυχαναγκαστικές νευρώσεις ή πανικό, μπορεί να είναι φρόνιμο —σημάδι πράγματι αυτοεπίγνωσης— να στραφούν στη φαρμακοθεραπεία για να σταματήσουν το φαύλο κύκλο. Παρ’ όλα αυτά χρειάζεται μια ανάσχεση του συγκινησιακού κυκλώματος μέσω θεραπείας, ώστε να ελαττωθεί η πιθανότητα να επαναληφθούν αυτές οι διαταραχές άγχους, όταν η φαρμακοθεραπεία διακοπεί.