Αριστοτέλης: πρακτική φιλοσοφία

Ο Αριστοτέλης υποδιαιρεί τους τομείς στους οποίους ο άνθρωπος μπορεί γενικά να αποκτήσει γνώση σε θεωρητικό, πρακτικό και παραγωγικό κλάδο (Μετά τα Φυσικά 1025b 25 κ.ε.). Η διαφορά μεταξύ θεωρητικού κλάδου από τη μία και πρακτικού και ποιητικού από την άλλη έγκειται στο ότι ο πρώτος συνίσταται αποκλειστικά στη γνώση της πραγματικότητας, ενώ οι δύο άλλοι περιλαμβάνουν, εκτός από τη γνώση της μορφής του κόσμου, τη μεταπλαστική επενέργεια πάνω του. Ο παραγωγικός κλάδος επιτελεί αυτό το έργο ερευνώντας τους όρους υπό τους οποίους συγκεκριμένα προϊόντα υλοποιούνται επιτυχώς και κατευθύνοντας στη συνέχεια την παραγωγή αντίστοιχων προϊόντων. Και ο πρακτικός κλάδος αποσκοπεί στη μετάπλαση της πραγματικότητας αλλά μέσω μεταβολών που προκύπτουν από τις πράξεις και τις αποφάσεις μας. Σύμφωνα, όμως, με την αριστοτελική ορολογία οι πράξεις δεν στοχεύουν σε ένα αυτόνομο προϊόν που μπορεί να αποσπαστεί από την επιτέλεση της πράξης, όπως η ποιητική τέχνη στοχεύει στην ολοκληρωμένη τραγωδία και η υποδηματοποιία στο άνετο υπόδημα (Ηθικά Νικομάχεια 1140a 1 κ.ε.). Οι πράξεις επιδιώκουν μάλλον την επιτυχία, δηλαδή έναν στόχο που ενυπάρχει στην ίδια την επιτέλεσή τους. «Επιτυχία της πράξης» σημαίνει για τον Αριστοτέλη ότι αυτό που κάνουμε συντελεί σε μια καλή και ευτυχισμένη ζωή. Κατά συνέπεια το «πρακτικόν» τμήμα της φιλοσοφίας αφορά γενικά τις ανθρώπινες πράξεις και την ευδαιμονία.

Ο Αριστοτέλης πραγματεύεται την πρακτική φιλοσοφία σε αρκετά συγγράμματά του, από τα οποία τα σημαντικότερα είναι τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Ηθικά Ευδήμεια. Η γνησιότητα ενός τρίτου ηθικού συγγράμματος με τίτλο Ηθικά Μεγάλα αμφισβητείται από την πλειονότητα των μελετητών. Στην πρακτική φιλοσοφία εντάσσονται επίσης τα Πολιτικά, όπου συζητείται η μορφή μιας πόλης και αναπτύσσεται διεξοδικά μια πολιτειακή θεωρία. Ακολουθούν η Αθηναίων Πολιτεία, ένα απόσπασμα μιας περιεκτικής συλλογής αρχαίων Ελληνικών πολιτευμάτων, και ο Οικονομικός ως τμήμα των Πολιτικών.

Η πρακτική φιλοσοφία, εκτός από την ηθική, περιλαμβάνει την πολιτική φιλοσοφία, καθώς και τη θεωρία της πράξης ως υποδιαίρεση της ηθικής. Σύγχυση προκαλεί το γεγονός ότι ο Αριστοτέλης επέλεξε τη λέξη πολιτική (=πολιτική επιστήμη) ως κοινό γενικό όρο για την ηθική και την πολιτική (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 27, Ρητορική 1356a 27). Αυτή η λεκτική επιλογή οδηγεί εύκολα σε παρανοήσεις, όπως το προβάδισμα έναντι της ατομικής ηθικής. Στην πραγματικότητα, όμως, ο χαρακτηρισμός ανάγεται στην ιδέα ότι ο αληθινός πολιτικός είναι αυτός που μπορεί να κάνει τους ανθρώπους καλύτερους (πρβ. Πλάτων, Γοργίας 503b, 516e) και άρα πρέπει να διαθέτει ηθικές ικανότητες. Γι’ αυτό ο ευρύτερος όρος πολιτική, που καλύπτει το σύνολο της πρακτικής φιλοσοφίας, πρέπει να διακρίνεται αυστηρά από τη στενότερη έννοια της πολιτικής και πολιτειακής θεωρίας.

Η ωφέλεια της πρακτικής φιλοσοφίας είναι προφανής: αφορά την ευδαιμονία. Κάθε άνθρωπος προσπαθεί να πραγματώσει έναν αγαθό παρά έναν κακό βίο. Αυτόν το στόχο θα τον επιτύχει ασφαλέστερα, αν προηγουμένως γνωρίσει επακριβώς τη μορφή που οφείλει να έχει η ευδαιμονία. Μοιάζει, λέει ο Αριστοτέλης, με τον τοξοβόλο, που πρέπει να έχει μπροστά στα μάτια του τον στόχο, προκειμένου να τον πετύχει (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 23 κ.ε.). Η πρακτική φιλοσοφία δεν ενδιαφέρεται μόνο για τη γνώση αλλά για την πράξη ή την επιτυχία της πράξης (Ηθικά Νικομάχεια 1095a 5 κ.ε.).

Εντούτοις εγείρεται μια ένσταση εναντίον του σχεδίου ενός φιλοσοφικού κλάδου προσανατολισμένου στη πράξη και την ευδαιμονία: Ο κλάδος αυτός οφείλει να επιλύσει το πρόβλημα ποια πράγματα θεωρούνται καλά, δίκαια κοκ. Αναφορικά, όμως, με αυτό το πρόβλημα οι γνώμες, ως γνωστόν, διίστανται. Πράγματα που κάποιος θεωρεί καλά και ωφέλιμα, ενδέχεται να αποβαίνουν βλαβερά για κάποιον άλλον. Θα μπορούσαμε να αντιτείνουμε ότι παρόμοια ερωτήματα βασίζονται σε μεταβλητές συμβάσεις και αποκλείεται η ύπαρξη μιας επιστήμης που να μελετά τέτοια πράγματα. Ο Αριστοτέλης εγείρει από μόνος του αυτή την ένσταση και την αποκρούει ως εξής:

Πρώτον, είναι απόλυτα σωστό ότι δεν μπορούμε να πραγματευτούμε τα ηθικά προβλήματα με την ακρίβεια, για παράδειγμα, των γεωμετρικών. Θα ήταν, εξάλλου, εντελώς αφύσικο να απαιτούμε από την ηθική έναν τόσο μεγάλο βαθμό ακρίβειας και ύστερα να την κατηγορούμε ως ανεπαρκή επειδή δεν την πέτυχε. Πρόκειται μάλλον για έναν τομέα όπου οι εξαιρέσεις είναι πάντοτε δυνατές. Για παράδειγμα, ο πλούτος κανονικά θεωρείται αγαθό· υπάρχουν όμως πολλές περιπτώσεις κατά τις οποίες ζημιώνεται κανείς από τον πλούτο του (Ηθικά Νικομάχεια 1094b 18 κ.ε.). Κατά συνέπεια, η πρακτική φιλοσοφία δεν στοχεύει σε καθολικές και αναγκαίες προτάσεις· από αυτήν μπορούμε να περιμένουμε μόνον αρχές οι οποίες αληθεύουν κατά κανόνα (ως επί το πολύ). Το γεγονός ότι η πρακτική φιλοσοφία σχετίζεται με αρχές που ισχύουν μόνο υπό κανονικές συνθήκες, αποτελεί ένα γνώρισμα που δεν αποκλείει τη δυνατότητα πραγματικής επιστημοσύνης (Μετά τα Φυσικά 1027a 20 κ.ε.). Οι κατά κανόνα ισχύουσες αρχές δεν εκφράζουν για τον Αριστοτέλη μόνο τη στατιστική πιθανότητα, αλλά συνδέονται στενά με τις αναγκαίες αρχές, μολονότι, σε αντίθεση με τις τελευταίες, ενέχουν την επιφύλαξη πιθανών εξαιρέσεων. Έτσι, ο τομέας που σχετίζεται με κατά κανόνα ισχύουσες αρχές, μπορεί αναμφίβολα να αποτελέσει αντικείμενο επιστημονικής θεώρησης (Αναλυτικά Ύστερα 87 b 20 κ.ε.).

Δεύτερον, η πρακτική φιλοσοφία αδυνατεί φυσικά να καθορίσει ποιο είναι το σωστό για το άτομο σε μια συγκεκριμένη κατάσταση· τέτοια ζητήματα αφορούν ένα ιδιαίτερο είδος αρετής, τη λεγόμενη πρακτική λογικότητα (φρόνησις). Η πρακτική φιλοσοφία μπορεί μόνο να τα σκιαγραφήσει (Ηθικά Νικομάχεια 1098a 20 κ.ε.). Η συμπλήρωση αυτού του αδρομερούς σκιαγραφήματος, λαμβανομένου υπόψη των συγκεκριμένων δεδομένων εναπόκειται στο ενεργούν πρόσωπο, όχι στον φιλόσοφο.

Τρίτον, το αντικείμενο της πρακτικής φιλοσοφίας δεν είναι δυνατόν να διδαχθεί, όπως τα γεωμετρικά θεωρήματα· η μετάδοση τέτοιου είδους σκέψεων προϋποθέτει μάλλον ότι ο άνθρωπος έχει ήδη θησαυρίσει πρακτική εμπειρία από την πραγματική ζωή (Ηθικά Νικομάχεια 1095a 3). Όποιος δεν έχει μάθει από παιδί τι σημαίνει καλή ή κακή πράξη, δεν μπορεί να το μάθει ούτε από μια ηθική διάλεξη. Αυτό σημαίνει ότι η πρακτική φιλοσοφία πρέπει να συνδέεται πάντοτε με μια υπαρκτή πράξη. Γενικά, η φιλοσοφική ηθική είναι χρήσιμη σε όποιον έχει συνηθίσει ήδη να οργανώνει τη ζωή του με βάση τα πορίσματα έλλογων συλλογισμών και στις πράξεις του να μην ακολουθεί τις επιθυμίες του και τις συναισθηματικές παρορμήσεις του.