Πώς εξελίχθηκε το στίγμα των ψυχικών διαταραχών στο πέρας των χρόνων

Παρά την πρόοδο που έχει επιτευχθεί τα τελευταία χρόνια, η ψυχική διαταραχή συνεχίζει να φέρει μαζί της αρκετό στίγμα – οι ψυχικά ασθενείς είναι συχνά θύματα ντροπιάσματος, περιθωριοποίησης ή αποκλεισμού και κακομεταχείρισης. Ο Roy Richard είναι ανθρωπολόγος και διερευνά τις ρίζες του στίγματος των ψυχικών διαταραχών σε όλο τον κόσμο και παράλληλα τονίζει τις πολιτισμικές αλλαγές που μας έχουν φέρει κοντά στην αναθεώρηση της σχέσης μας με την νευροδιαφορετικότητα και την ψυχική νόσο. Ο ίδιος απάντησε σε ορισμένες ερωτήσεις σχετικά με αυτό το στίγμα και πόσο έχει αλλάξει στο σήμερα.

Πώς δημιουργεί ο πολιτισμός το στίγμα;

Οι εξελικτικοί βιολόγοι θα έλεγαν ότι είναι φυσιολογικό να φοβόμαστε κάποιους ανθρώπους. Αλλά το τι φοβόμαστε διαφέρει από κοινωνία σε κοινωνία. Το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου δεν κατηγορεί το άτομο για τα βάσανά του.

Το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου κατηγορεί την οικογένεια γενικά, τον Θεό, ένα κακοπροαίρετο πνεύμα, το κάρμα ή το στρες του πολέμου, τη φτώχεια ή μια κακοποιητική σχέση. Είναι ο πολιτισμός μας που μας διδάσκει πού θα ρίξουμε το «φταίξιμο» και πώς να εξηγούμε τις διαφορές.

Και αν εξηγήσουμε τις διαφορές με τον πολύ Δυτικό τρόπο, ότι το άτομο είναι υπεύθυνο για όλα όσα καταφέρνει και σε όσα αποτυγχάνει στη ζωή, δεν είναι περίεργο που τόσοι άνθρωποι δεν θέλουν να αναζητήσουν φροντίδα για συγκεκριμένες νόσους, ειδικά αυτές που απειλούν τα ιδανικά της ανεξαρτησίας και της επιτυχίας.

Ένα παράδειγμα μιας διαταραχής που αντιμετωπίζεται διαφορετικά σε διαφορετικούς πολιτισμούς

Θα σας δώσω ένα παράδειγμα μιας διαταραχής που αντιμετωπίζεται εντελώς διαφορετικά στον ίδιο τόπο από έναν γιατρό και από την κοινότητα. Ένας άνδρας που θα αποκαλέσω Tamzo, που ζει στην αγροτική Ναμίμπια, εμφανίζει αυτό που εμείς ορίζουμε ως σχιζοφρένεια.

Περπατά 20 χιλιόμετρα μέχρι το χωριό μία φορά το μήνα για να λάβει την αντιψυχωσική του φαρμακευτική αγωγή. Ο δυτικός γιατρός εκεί έχει καταγράψει στη διάγνωση ότι πρόκειται για σχιζοφρένεια. Αλλά στο σπίτι όλοι θεωρούν ότι είναι το θύμα μιας κατάρας που κάποιος έριξε στο χωριό και τυχαία κατέληξε στον Tamzo. Στην οικογένεια και στο χωριό του, όσο δεν ακούει φωνές, δεν θεωρείται καθόλου άρρωστος. Ενώ στην κλινική, από τη στιγμή που πήρε τη διάγνωση, έμεινε με αυτή.

Ποια είναι η σχέση ανάμεσα στον καπιταλισμό και το στίγμα. Πώς έχει αυτή διαμορφώσει πεποιθήσεις για την ψυχική νόσο;

Στον καπιταλισμό, αξία έχουν η ατομική αυτονομία και η παραγωγικότητα. Πριν από αυτόν, δεν θεωρούσαμε έναν άνθρωπο υπεύθυνο για όλα τα διαφορετικά του στοιχεία, τις επιτυχίες και τις αποτυχίες του. Ένα από τα πράγματα που χαρακτήριζε τα πρώτα άσυλα τη δεκαετία του 1700, ειδικά στην Αγγλία και τη Γαλλία, ήταν ότι προορίζονταν για άτομα που παραβίαζαν τους στόχους της παραγωγικότητας. Ήταν οκνηροί, δεν εργάζονταν ή ήταν εγκληματίες.

Τα άσυλα δεν ξεχώριζαν τους ανθρώπους σε αυτές τις κατηγορίες· ήταν απλώς όλοι αδρανείς/ άεργοι. Ήταν μετά την εμφάνιση των ανθρωπιστών μεταρρυθμιστών που άρχισαν να διαχωρίζονται οι εγκληματίες από τους μη εγκληματίες και εκεί άρχιζε να διαφαίνεται η κατηγορία των ψυχικά ασθενών.

Ένα από τα προβλήματα για τους ανθρώπους με κάθε είδους δυσκολίες είναι αυτό που ο Alexis de Tocqueville είχε παρατηρήσει στις αρχές του 1800: Στην Αμερική, ήρωας είναι το άτομο. Οι άνθρωποι με δυσκολίες δεν μπορούν πάντα να είναι ανεξάρτητοι. Έτσι, σύμφωνα με τη φύση του καπιταλισμού, το άτομο που βασίζεται σε άλλους, που ζει με άλλους ή που δεν είναι αποτελεσματικός εργάτης θεωρείται αποτυχημένος. Ακόμη και σήμερα, κάτι που πραγματικά επηρεάζει τον κόσμο είναι η ιδέα ότι δεν μπορούν να ανταποκριθούν στις καπιταλιστικές αξίες.

Πώς έχουν οι πόλεμοι αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τις ψυχικές νόσους;

Οι πόλεμοι προκαλούν τεράστιες μεταμορφώσεις σε όλες τις πλευρές της ζωής, όπως και στο πώς σκεφτόμαστε για την ανθρώπινη συμπεριφορά. Ολόκληρο το πεδίο του πειραματισμού προέρχεται από τους δύο παγκοσμίους πολέμους. Πολλά είδη θεραπειών που τώρα θεωρούμε δεδομένα όπως η ομαδική θεραπεία αλλά και η ιατρική τεχνολογία όλα έχουν ρίζες στους πολέμους.

Το άλλο στοιχείο είναι ότι κάθε πόλεμος δημιουργεί νέα συμπτώματα, όπως για παράδειγμα η διαταραχή μετατραυματικού στρες που παρατηρήθηκε και προσδιορίστηκε μετά το τέλος του πολέμου στο Βιετνάμ. Αυτές οι ιδέες ανθίζουν μέσα σε πολέμους, αλλά στη συνέχεια γενικεύονται. Οι πόλεμοι «ζητούν» να είναι κανείς δυνατός, ο ιδανικός πατριώτης – στρατιώτης, αλλά όλοι μα όλοι κουβαλάμε ένα τραύμα μετά από τέτοια γεγονότα.

Βρισκόμαστε σε ένα μεταβατικό σημείο στην εξάλειψη του στίγματος;

Το ελπίζω. Υπάρχει μια μεγάλη αύξηση στον αριθμό των ανθρώπων που επιθυμούν να γίνουν ψυχολόγοι και ψυχίατροι. Και έχω την αίσθηση ότι, ειδικά οι νέοι άνθρωποι, αρχίζουν να μιλούν πιο ανοιχτά για πράγματα τα οποία εμείς αποσιωπούσαμε, ντρεπόμαστε να αναφέρουμε. Δεν είμαι τόσο αισιόδοξος βέβαια για πιο σοβαρές νόσους. Ζητήματα όπως η σχιζοφρένεια και η κατάχρηση ουσιών απειλούν τα ιδανικά της καπιταλιστικής κοινωνίας, ότι πρέπει πάντα να κρατάμε τον έλεγχο και να είμαστε οι κύριοι του εαυτού μας.

Τι οδήγησε σε αυτό το μεταβατικό σημείο;

Τόσα πολλά πράγματα έχουν αλλάξει τον τρόπο που βλέπουμε τον ανθρώπινο πόνο και την αναπηρία γενικά. Μπορείς να πάρεις μια συγκεκριμένη περίπτωση, όπως τον αυτισμό, και να δεις πόσο έχουν αλλάξει οι απόψεις μας γι’ αυτόν λόγω της μεταβαλλόμενης οικονομίας μας. Οι άνθρωποι που κάποτε θεωρούνταν ως «computer nerds» τώρα είναι οι ήρωές μας.

Αυτό δεν σημαίνει ότι οι άνθρωποι δεν συνεχίζουν να υποφέρουν ή να περιθωριοποιούνται σύμφωνα με τις επικρατούσες κοινωνικές πεποιθήσεις. Αλλά τώρα γνωρίζουμε ότι είναι μια μορφή πόνου την οποία μπορούμε κάπως να ελέγξουμε. Επειδή ο πολιτισμός μας τον γέννησε. Και αν τον γέννησε, μπορεί και να τον αλλάξει.