Ένα από τα πιο αξιοπρόσεκτα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου εγκεφάλου είναι η ικανότητά του να αναγνωρίζει μοτίβα, επαναλαμβανόμενα σχήματα, και να τα περιγράφει. Και ένα από τα δυσκολότερα μοτίβα στην κατανόησή του είναι η έννοια της τυρβώδους ροής στη μηχανική των ρευστών.Ο γερμανός φυσικός Βέρνερ Χάιζενμπεργκ είχε πει: «Όταν συναντήσω τον Μεγαλοδύναμο, θα τον ρωτήσω δύο πράγματα: Γιατί υπάρχει η σχετικότητα και γιατί η τυρβώδης ροή. Πιστεύω ότι για το πρώτο θα έχει απάντηση».
Όσο δύσκολη κι αν είναι η μαθηματική κατανόηση της έννοιας, εμείς μπορούμε να την απεικονίσουμε μέσω της τέχνης. Τον Ιούνιο του 1889, ο Ολλανδός μετα-ιμπρεσιονιστής ζωγράφος Βίνσεντ βαν Γκογκ ζωγράφισε τη θέα, λίγο πριν την αυγή, από το παράθυρο του δωματίου του στο ψυχιατρείο της Αρλ, όπου είχε εισαχθεί αφού έκοψε το αυτί του στη διάρκεια ενός ψυχωτικού επεισοδίου. Στην «Έναστρη Νύχτα», οι κυκλικές πινελιές του δημιουργούν έναν νυχτερινό ουρανό γεμάτο περιδινούμενα σύννεφα και αστέρια. Τόσο ο Βαν Γκογκ όσο και άλλοι ιμπρεσιονιστές απεικόνισαν το φως με τρόπο διαφορετικό από τους παλαιότερους ζωγράφους, συλλαμβάνοντας, κατά κάποιο τρόπο, την κίνησή του, όπως για παράδειγμα, στα νερά όπου αντικατοπτρίζεται ο ήλιος ή, εν προκειμένω, στο φως των άστρων που λαμπυρίζει και διαλύεται μέσα στα γαλαξιακά κύματα του μπλε νυχτερινού ουρανού.
Το εφέ αυτό είναι αποτέλεσμα της «φωτεινότητας» – της έντασης του φωτός στα χρώματα επάνω στον καμβά. Το πιο πρωτόγονο τμήμα του κέντρου της όρασής μας, αυτό που αντιλαμβάνεται το κοντράστ του φωτός και την κίνηση αλλά όχι το χρώμα, συμφύρει περιοχές διαφορετικών χρωμάτων εφόσον έχουν την ίδια φωτεινότητα, το πιο εξελιγμένο τμήμα όμως βλέπει τα «αντίθετα» χρώματα χωρίς να τα συμφύρει. Καθώς οι δύο αυτές «ερμηνείες» συμβαίνουν ταυτόχρονα, το φως σε πολλά ιμπρεσιονιστικά έργα μοιάζει να πάλλεται, να λαμπυρίζει και να ακτινοβολεί.
Εξήντα χρόνια μετά τον Βαν Γκογκ, ο Ρώσος μαθηματικός Αντρέι Κολμογκόροφ ανακάλυψε μια μαθηματική φόρμουλα που εξηγεί σε μεγάλο βαθμό (αλλά όχι πλήρως) πώς λειτουργεί η τυρβώδης ροή, που ουσιαστικά παραμένει ένα μυστήριο της φυσικής. Η τυρβώδης ροή είναι «αυτοόμοια» (όπως τα φράκταλ), εφόσον υπάρχει μεταφορά ενέργειας. Με άλλα λόγια, οι μεγαλύτερες δίνες μεταφέρουν την ενέργειά τους σε μικρότερες, κι αυτές με τη σειρά τους σε άλλες, υπό κλίμακα. Τέτοια παραδείγματα είναι η μεγάλη κόκκινη κηλίδα του Δία, διάφοροι σχηματισμοί νεφών αλλά και τα σωματίδια μεσοαστρικής σκόνης. Το 2004, επιστήμονες παρατήρησαν μέσω του τηλεσκόπιου Hubble τις δίνες ενός μακρινού νέφους σκόνης και αερίων γύρω από κάποιο άστρο, και η εικόνα τούς θύμισε την «Έναστρη Νύχτα» του Βαν Γκογκ. Αυτό, έδωσε το έναυσμα σε επιστήμονες από το Μεξικό, την Ισπανία και την Αγγλία να μελετήσουν λεπτομερώς τη φωτεινότητα στα έργα του Βαν Γκογκ. Έτσι ανακάλυψαν ότι σε πολλά απ’ αυτά κρύβεται ένα σαφές μοτίβο τυρβώδους ροής, παρόμοιο με την εξίσωση του Κομογκόροφ. Οι ερευνητές ψηφιοποίησαν τους πίνακες και μέτρησαν τις διαφορές φωτεινότητας ανάμεσα στα πίξελ. Οι καμπύλες στις οποίες κατέληξαν, δείχνουν ότι τα έργα του Βαν Γκογκ από τις περιόδους ψυχικής του αστάθειας συμπεριφέρονται με τρόπο που θυμίζει έντονα τυρβώδη ροή. Η αυτοπροσωπογραφία του με τσιμπούκι, που προέρχεται από πιο ήρεμη περίοδο της ζωής του, δεν παρουσιάζει αυτό το φαινόμενο, ούτε και έργα άλλων καλλιτεχνών, όπως το «Ουρλιαχτό» του Μουνχ, που εκ πρώτης όψεως απεικονίζουν τυρβώδη ροή.
Η Έναστρη Νύχτα είναι ελαιογραφία σε καμβά. Απεικονίζει τη θέα από το δυτικό παράθυρο του δωματίου του Βαν Γκογκ στο άσυλο Σεν Ρεμί ντε Προβάνς, μόλις πριν την ανατολή του ηλίου, με την προσθήκη ενός εξιδανικευμένου χωριού.
Στον απόηχο ενός επεισοδίου που είχε ως αποτέλεσμα τον αυτο-ακρωτηριασμό του αριστερού αυτιού του, ο Βαν Γκογκ αυτοβούλως ζήτησε τον εγκλεισμό του στο φρενοκομείο Σεν Πωλ ντε Μοζόλ στις 8 Μαΐου 1889. Το Σεν Πωλ ντε Μοζόλ στεγαζόταν σε ένα πρώην μοναστήρι που χρηματοδοτούταν από πλούσιους και ήταν κάτι λιγότερο από μισογεμάτο όταν έφτασε ο Βαν Γκογκ, επιτρέποντάς του να καταλάβει όχι μόνο μια δεύτερη κρεβατοκάμαρα αλλά και ένα δωμάτιο στο ισόγειο που χρησιμοποιούσε σαν εργαστήρι ζωγραφικής. Η Έναστρη Νύχτα ζωγραφίστηκε στα μέσα του Ιουνίου του 1889. Στις 18 Ιουνίου, ο ζωγράφος έγραψε στον αδελφό του Τεό πως είχε μια νέα μελέτη ενός έναστρου ουρανού.
H Έναστρη Νύχτα είναι το μόνο νυχτερινό έργο στη σειρά πινάκων με τη θέα από το παράθυρο του υπνοδωματίου του. Στις αρχές Ιουνίου, ο Βίνσεντ έγραψε στον αδερφό του Τεό, «Σήμερα το πρωί είδα το τοπίο από το παράθυρό μου για μεγάλο χρονικό διάστημα πριν από την ανατολή με τίποτα άλλο εκτός από την πρωινό αστέρι, το οποίο φάνταζε πολύ μεγάλο”. Οι ερευνητές έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η Αφροδίτη ήταν πράγματι ορατή την αυγή, στην Προβηγκία, την άνοιξη του 1889 και την εποχή εκείνη ήταν κοντά στο φωτεινότερο δυνατό της. Έτσι, το πιο λαμπρό «αστέρι» στον πίνακα, στην δεξιά πλευρά του θεατή από το κυπαρίσσι, είναι στην πραγματικότητα η Αφροδίτη.
Σύμφωνα με τον Μάρτιν Μπέιλι, που θεωρείται από τους σημαντικότερους μελετητές του Ολλανδού ζωγράφου, φαίνεται πως ο Βαν Γκονγκ επηρεάστηκε από το έργο του Κατσουσίκα Χοκουσάι «Το Μεγάλο Κύμα».
Αν βάλεις τους πίνακες δίπλα δίπλα υπάρχουν εμφανείς ομοιότητες. «Στο έργο του Χοκουσάι το κύμα δεσπόζει πάνω από το ηφαίστειο Φουτζιγιάμα, λέει ο Μπέιλι. «Στον πίνακα του Βαν Γκογκ ο ουρανός που στροβιλίζει “ορμά” στην πλαγιά ενός βουνού στο Σαιν Ρεμί Ντε Προβάνς, προσθέτει.
Οι ιστορικοί τέχνης γνωρίζουν πως ο Βαν Γκογκ ήταν δεινός συλλέκτης ιαπωνικών έργων, όπως ξυλογραφίες και χαρακτικά. Θαύμαζε ιδιαιτέρως τη συγκεκριμένη δημιουργία του Χοκουσάι που είναι τώρα ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα έργα τέχνης όλων των εποχών και από εκείνα που έχουν αναπαραχθεί τις περισσότερες φορές. Σε ένα γράμμα προς τον αδελφό του ο Βαν Γκονγκ γράφει: «Αυτά τα κύματα είναι τανάλιες, το σκάφος έχει πιαστεί ανάμεσα τους, μπορείς να το νιώσεις».
Η Έναστρη Νύχτα του Βαν Γκογκ εκτίθεται στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου