Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας: ΤΟ… ΧΑΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑΣ

Ο μελετητής της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας μπορεί να βρεθεί σε απόγνωση. Γιατί; Ενδεικτικά θα δώσουμε δύο παραδείγματα:

 

1. Πόσοι ήταν οι αρχαίοι έλληνες θεοί; Και δεν εννοούμε βέβαια μόνο τους Ολύμπιους. Αν και εκεί υπάρχει ένα μικρό πρόβλημα: Πόσοι ήταν οι δώδεκα θεοί του Ολύμπου; Μήπως ήταν δεκατρείς; Ας μετρήσουμε, έχοντας κατά νου τους μεγάλους θεούς. Δίας, Ποσειδών, Πλούτων, οι τρεις θεοί που μοιράζονται την κυριαρχία του κόσμου· Ήρα, Αφροδίτη, Δήμητρα, Αθηνά, Άρτεμη, Εστία, Περσεφόνη, Εκάτη· Απόλλων, Άρης, Ήφαιστος, Διόνυσος… Σύνολο μέχρι τώρα δεκαπέντε! Και έπεται συνέχεια…
2. Ανοίξτε ένα οποιοδήποτε μυθολογικό λεξικό, έντυπο ή ηλεκτρονικό, και ασχοληθείτε με ένα οποιοδήποτε λήμμα, για παράδειγμα τον Θησέα. Παρακολουθήστε τον μύθο στις λεπτομέρειές του και στις παραλλαγές του. Μπορείτε στη συνέχεια να τον αφηγηθείτε ή χάνεστε μέσα σε γενεαλογικά δέντρα, κατορθώματα που σε έναν τόπο παραδίδονται έτσι και σε έναν άλλον αλλιώτικα; Μήπως χάνεστε σε γάμους και ονόματα πεθερών, σε φόνους, εξορίες, συμμαχίες, αντιπαλότητες; Μπορείτε τελικά να αφηγηθείτε με σιγουριά έναν μύθο; Είστε σίγουροι/ες για την εκδοχή που αφηγείστε ή έχετε οδηγηθεί σε ένα μυθολογικό συγκρητισμό των πηγών; Είστε σίγουροι/ες ότι ο Οιδίποδας απέκτησε παιδιά με τη μητέρα/σύζυγο Ιοκάστη; Ιοκάστη ή Επικάστη; Ή μήπως θα πρέπει να διαβάσουμε ξανά λίγο πιο προσεκτικά τη Νέκυια του Ομήρου (λ 271-280); Ποια είναι η σωστή εκδοχή: η ομηρική ή η σοφόκλεια;

 

Υπάρχει τάξη στο χάος;

Πρόταση: Ξεχνούμε τις λεπτομέρειες και ενσκήπτουμε σε θέματα και προβλήματα που απασχόλησαν τη μυθική σκέψη, σε δομές και πυρήνες γύρω από τους οποίους ξετυλίγονται οι επιμέρους ιστορίες. Αν το κάνουμε αυτό, τότε μπορεί να διαπιστώσουμε ότι οι ελληνικοί μύθοι θέτουν ερωτήματα γύρω από ζητήματα που απασχολούν διαχρονικά τη σκέψη του ανθρώπου, δηλαδή την καταγωγή, του κόσμου και του πολιτισμού, πώς έφτασε ο άνθρωπος «μέχρι εδώ», μέχρι δηλαδή τη στιγμή που μπορεί να σκέφτεται για όλα αυτά, πώς κατάφερε να συγκροτήσει κοινωνίες, αν συνέβαλαν κάποιες ξεχωριστές προσωπικότητες σε αυτό, ποιοι θεσμοί -και πώς δημιουργήθηκαν αυτοί- επιτρέπουν την εν τάξει λειτουργία της κοινωνίας. Πιο συγκεκριμένα, οι μύθοι πραγματεύονται την καταγωγή και την ιστορία:

1. του κόσμου
2. των θεών
3. του πολιτισμού
4. των πόλεων
5. των ηρώων
6. των ηθών
7. των λατρευτικών τελετουργιών (η θυσιαστική πρακτική και το πώς αυτή καθιερώθηκε ανήκει στους παλαιότερους μύθους).

 

Τίθενται, λοιπόν, ζητήματα και δομούνται απαντήσεις. Όμως οι απαντήσεις έρχονται και παρέρχονται -εξάλλου, η επιστήμη λογαριάζεται για νεκροταφείο θεωριών· αυτή που ισχύει σε κάποια εποχή, ενίοτε ως θέσφατον που αποκλείει οποιαδήποτε άλλη άποψη, αποδεικνύεται εσφαλμένη σε μιαν άλλη. Επομένως, το σημαντικό είναι ότι ο ανήσυχος νους τα θέτει.

 

Το δια ταύτα όλων αυτών των παρεκβάσεων: Υποθέτουμε ότι καλούμαστε να συγγράψουμε ένα εγχειρίδιο μυθολογίας. Πρώτιστο μέλημά μας η συγκρότηση των υπό έρευνα και μελέτη θεμάτων, τα περιεχόμενα του βιβλίου μας:

 

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ:

Α. ΚΑΤΑΓΩΓΙΚΟΙ ΜΥΘΟΙ

Κοσμογονία

Ανθρωπογονία

Εκπολιτιστές ήρωες (Από αυτούς «κατάγονται», απορρέουν στοιχεία πολιτισμού που επέτρεψαν στους ανθρώπους να επιβιώσουν, να συγκροτηθούν σε κοινωνίας και να οργανωθούν).

Καταγωγικές παραδόσεις της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας

Καταγωγικές παραδόσεις των αποικιών

 

Β. ΟΙ ΘΕΟΙ: Ιδιότητες και σφαίρες επιρροής, απόδοση τιμών και προσδιορισμός ορίων, ερωτική ζωή

Δωδεκάθεο

Δίας

Ήρα

Ποσειδών

Δήμητρα

Αθηνά

Ήφαιστος

Άρης

Αφροδίτη

Απόλλων

Άρτεμη

Ερμής

Διόνυσος

 

Μικρότεροι θεοί

Ασκληπιός,

Θεοί του κάτω κόσμου (Άδης/Πλούτων, Χάρων)

Θεοί του ουρανού (Ήλιος, Σελήνη, Ηώς, Ίρις, Εωσφόρος, Φωσφόρος, Έσπερος, Άρκτος, Αρκτούρος, Βοώτης)

Θεοί της Γης (Γη, Ρέας, Κυβέλη, Παν, Πρίαπος)

Θεοί της θάλασσας (Πρωτέας, Τρίτωνας, Γλαύκος, Φόρκυς - Κητώ, Σκύλλα - Χάρυβδη, Ινώ/Λευκοθέα - Μελικέρτης/Παλαίμων)

Άλλοι θεοί (Ήβη, Έρως, Πειθώ, Τύχη, Θέμις, Άτη, Λιτές, Ύβρις, Νέμεση, Αδράστεια, Ύπνος - Θάνατος).

 

Ομαδικοί θεοί

Μούσες - Σειρήνες

Μοίρες - Ερινύες - Ώρες

Χάριτες - Νύμφες - Νηρηίδες - Ωκεανίδες - Εσπερίδες (Χοροί κοριτσιών)

Τελχίνες, Ιδαίοι Δάκτυλοι, Κουρήτες - Κορύβαντες, Κάβειροι, Γίγαντες (Θεοί μεταλλουργοί - πολεμιστές)

Σιληνοί - Σάτυροι, Μαινάδες (Διονυσιακοί θίασοι)

Γοργόνες, Άρπυιες, Άνεμοι, Πλειάδες - Υάδες (Τέρατα και θεοί φυσικών δυνάμεων)

 

Γ. ΜΥΘΙΚΟΙ ΛΑΟΙ

Υπερβόρειοι

Αριμασποί - Γρύπες

Κύκλωπες

Αιθίοπες

Αμαζόνες

Πυγμαίοι, Κατουδαίοι, Μακροκέφαλοι, Στεγανόποδες, Κυνοκέφαλοι, Στερνόφθαλμοι, Σκιάποδες, Ενοτίκτοντες, Ωτόλικνοι, Τρισπίθαμοι, Τετρασπίθαμοι, Ωκύποδες, Άρρινες ή Αμυκτήρες, Άστομοι, Μονόμματοι, Ενωτοκοίτες, Οπισθοδάκτυλοι, Λωτοφάγοι, Λαιστρυγόνες, Κιμμέριοι, Ιμαντόποδες, Ιμαντοσκελείς, Μονοτοκήτες, Αγελαστούντες.

 

Δ. ΟΙ ΗΡΩΕΣ: ΤΟΠΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ - ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟΙ ΜΥΘΟΛΟΓΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ

Αττική

Οι παλαιότεροι βασιλείς

Ερεχθέας και Ερεχθείδες

Θησέας και Θησείδες

Κόδρος και απόγονοι

Μέγαρα: Νίσος, Αλκάθοος

 

Βοιωτία

α) Θήβα

Κάδμος και Καδμίδες

Σπαρτοί και απόγονοι

Λάβδακος και Λαβδακίδες

Ηρακλής και Ηρακλείδες

 

β) Ορχομενός

Φλεγύας και Φλεγύες

Μινύας, Μινύες και Μινυάδες

Τροφώνιος και Αγαμήδης

 

Θεσσαλία

Λαπίθες και Κένταυροι

Αίολος και Αιολίδες

Κρηθέας και Κρηθεΐδες

Πηλέας και Πηλείδες

 

Αιτωλία

Μελέαγρος

Τυδέας και Διομήδης

Το κυνήγι του Καλυδώνιου κάπρου

 

Αργολίδα

Ίναχος και Ιναχίδες

Δαναός και Δαναΐδες

Προίτος και Προιτίδες - Ακρίσιος και Ακρισιάδες

Πελοπίδες

Ηρακλείδες

 

Αρκαδία

Λυκάων και απόγονοι

Αλεός και απόγονοι

Αυγή - Τήλεφος

Αταλάντη

 

Ήλιδα

Σαλμωνέας

Μελάμπους

Αυγείας

Ίαμος

Οινόμαος - Πέλοψ

 

Κόρινθος

Σίσυφος

Γλαύκος

Βελλεροφόντης

Μήδεια

 

Λακωνία

Ικάριος - Τυνδάρεος

Τυνδαρίδες: Διόσκουροι, Ελένη

 

Μεσσηνία

Αμφαρέας - Λεύκιππος

Λευκιππίδες

Αφαρητίδες

 

Πύλος

Νηλέας και Νηλείδες

 

Κρήτη

Ευρώπη και Ευρωπίδες

Μίνωας (Πασιφάη, Μινώταυρος, Βριτόμαρτις - Δίκτυννα) και απόγονοι (Αριάδνη, Δευκαλίων - Ιδομενέας - Μηριόνης), Γλαύκος, Κατρέας - Αλθαιμένης, Ακάλλη - Κύδων - Ευλιμένη, Μίλητος, Καύνος και Βυβλίς, Πανδάρεος)

 

Μακεδονία

 

Θράκη

Η γενιά του Στρυμόνα

Η γενιά του Άρη

Ορφέας

Μουσαίος

Θάμυρις

 

Νησιωτική Ελλάδα

 

Μ. Ασία

α) Τρωάδα

Δάρδανος και Δαρδανίδες

Λαομέδων και απόγονοι (Πρίαμοι και Πριαμίδες)

β) Ιωνία

Τάνταλος

 

Αλεξανδρινές παραδόσεις (Αλφειός και Αρέθουσα, Έρως και Ψυχή, Ηρώ και Λέανδρος, Δάφνις, Αράχνη κτλ.)

 

Ε. ΗΡΑΚΛΗΣ - ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΕΣ

Ηρακλής

Αργοναυτική εκστρατεία

Επτά επί Θήβας

 

ΣΤ. ΤΡΩΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Η προϊστορία του Τρωικού πολέμου

Πολιορκία και άλωση της Τροίας

Ο γυρισμός των Ατρειδών - Ορέστεια

Ο γυρισμός του Οδυσσέα - Οδύσσεια

Ο γυρισμός των άλλων ηρώων και η διασπορά των ηττημένων

 

Ζ. ΤΟ ΜΥΘΟΛΟΓΙΚΟ ΤΟΠΙΟ

Βουνά

Σπηλιές

Ποταμοί - πηγές

Θάλασσα (Συμπληγάδες, Πλαγκτές πέτρες…)

Κρήτη

Τροία

Ο κάτω και ο… πέρα κόσμος (Γεωγραφία του κάτω κόσμου, Ηλύσια πεδία, Νησιά Μακάρων)

 

Προκύπτουν κάποια πρώτα συμπεράσματα από την παράθεση αυτών των περιεχομένων; Έχει μπει κάποια τάξη στο μυθολογικό χάος; Στην πραγματικότητα ξαναγυρνούμε -λίγο πιο οργανωμένα αυτή τη φορά- στην πρόταση που είχαμε κάνει για το πώς μπορεί να μπει τάξη σε αυτό:

1. Δημιουργία του κόσμου, των θεών, του ανθρώπινου γένους γενικά στον κόσμο και ειδικότερα σε διάφορες περιοχές.
Βιογραφία για κάθε θεό, που σημαίνει: γενεαλογία (γονείς/πρόγονοι, γάμοι, παιδιά/απόγονοι) και δράση.

3. Θεοί σε διάφορες επικράτειες: πάνω στον ουρανό, στη γη κάτω, μέσα στη γη, στη θάλασσα.

4. Κάθε περιοχή έχει τη δική της μυθική τοπική ιστορία, τους δικούς της μυθικούς τοπικούς ήρωες. Κάθε ήρωας έχει το δικό του γενεαλογικό δέντρο (γονείς, παιδιά) και τη δική του δράση.

5. Εκτός από τους τοπικούς ήρωες με τις τοπικές δράσεις, υπάρχουν και πανελλήνιοι ήρωες (Ηρακλής) και πανελλήνιες δράσεις (πόλεμοι, εκστρατείες).

Το δια ταύτα:

1. Στις μυθολογικές ιστορίες αποτυπώνεται μια προσπάθεια οργάνωσης του χώρου και του χρόνου, καθώς και εξήγησης. Και είναι σαφές ότι οι «ανορθόλογες» μυθικές ιστορίες οργανώνονται ορθολογικά και όλες μαζί συγκροτούν ένα ορθολογικό σύμπαν. Στον ορθολογισμό της μυθολογίας θα αναφερθούμε και αργότερα.

2. Φυσικά, η δική μας η πρόθεση δεν είναι να ασχοληθούμε με όλα τα ζητήματα, όπως αυτά ξετυλίχτηκαν στα περιεχόμενα. Κάτι τέτοιο θα ξέφευγε από τις δυνατότητες ενός άρθρου. Εξάλλου, πληροφορίες για όλα αυτά μπορεί κανείς να βρει σε λεξικά. Πρόθεση δική μας και στόχος είναι να δώσουμε έναν τρόπο, ένα κλειδί ανάγνωσης, με το οποίο ελπίζουμε ο αναγνώστης να καταστεί πιο υποψιασμένος στην προσέγγιση του μύθου.

ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑΣ

α) Γραπτές πηγές

Ποίηση: επική, λυρική, δραματική, βουκολική

Ιστοριογραφία, Φιλοσοφία, Γεωγραφία, Λεξικογραφία

Μυθογραφία

Ιεροί νόμοι (κυρίως σε σχέση με οργανωτικά και οικονομικά ζητήματα)

Σχολιαστές

Γραμματικοί

 

β) Υλικός πολιτισμός

Αρχαιολογικά δεδομένα, που δίνουν πληροφορίες για βωμούς, ναούς, αναθήματα σε ιερά, λατρευτικά δρώμενα

Πλαστική

Αγγειογραφία

Νομίσματα, πολύτιμοι λίθοι, κάτοπτρα

 

Διαπίστωση πρώτη: Οι Έλληνες θεολόγοι δεν ήταν «θεολόγοι» και δεν συγκροτούσαν ιερατείο.

Διαπίστωση δεύτερη: Η ελληνική μυθολογία δεν υπήρξε θέσφατο ούτε ένα άπαξ δημιουργημένο θέσφατο με ισχύ και κύρος όπως, για παράδειγμα, της Παλαιάς Διαθήκης.