H Ποικιλομορφία

«Η κοινωνία σε διδάσκει: Διάλεξε το άνετο, το βολικό. Διάλεξε την πεπατημένη οδό... Να θυμάσαι όμως ένα πράγμα: Η πεπατημένη περπατιέται από τη μάζα, τους μέτριους που δεν έχουν το κουράγιο να προχωρήσουν στο άγνωστο». Χόρχε Μπουκάι

Η ετερογένεια είναι νόμος της φύσης. Η ποικιλομορφία των έμβιων όντων, των λειτουργιών τους, των αναγκών και των ικανοτήτων τους είναι απόδειξη αυτού του νόμου. Η ποικιλότητα, όμως, είναι και κανόνας της κοινωνίας για την εύρυθμη λειτουργία της. Αλλά η ετερότητα εκτός από κανόνας – νόμος αποτελεί και αναμφισβήτητη ανάγκη για τον άνθρωπο για τη δόμηση της ιδιαίτερης προσωπικότητάς του σε κάθε τομέα (ιδεολογικό, συμπεριφορά).

Ωστόσο, τον κανόνα – νόμο της ετερογένειας αναιρούν οι σύγχρονες κοινωνίες που επιβάλλουν την ανάγκη για «εξομάλυνση» των ιδιαιτεροτήτων και την ισοπέδωση των διαφορών. Η ομοιογένεια κατέστη η νέα πραγματικότητα της εποχής μας που αναδεικνύει το απεχθές πρόσωπο της ομοιομορφίας – μαζοποίησης. Η επιφανειακή διαφορετικότητα όπου εκδηλώνεται (ενδυματολογικές ακρότητες – τατουάζ) προϋποθέτει την τυφλή υποταγή στη μόδα που συνιστά τον αφανή μηχανισμό της ομοιομορφίας.

«Το να ζεις επικίνδυνα σημαίνει πως ζεις καθέτως. Τότε η κάθε στιγμή έχει βάθος και ύψος. Αγγίζει το ψηλότερο αστέρι και τον βαθύτερο βυθό. Δεν γνωρίζει καθόλου την οριζόντια γραμμή» Χόρχε Μπουκάι

            Η αξία της ποικιλομορφίας είναι πασίδηλη και κάθε προσπάθεια διάσωσης της διαφορετικότητάς μας δικαιώνει τον αγώνα μας να είμαστε ο «εαυτός» μας.

            Αρχικά, η αξία της ποικιλομορφίας αισθητοποιείται στο επίπεδο της ανθρώπινης ζωής. Η ποικιλομορφία προσδιορίζει το σύνολο των βιολογικών, πνευματικών, ψυχικών και κοινωνικών χαρακτηριστικών που συνιστούν την ετερότητα των ανθρώπων. Κάθε άνθρωπος είναι διαφορετικός κι αυτό είναι ο πλούτος του. Βέβαια, ο πλούτος δεν βρίσκεται στη διαφορά αυτή καθαυτή, ούτε στην εγωιστική προβολή της αλλά στη δημιουργική ανάμειξη των διαφορών. Η ετερότητα, δηλαδή, δεν υπάρχει και δεν πρέπει να χρησιμοποιείται ως εργαλείο ταξινόμησης, κατηγοριοποίησης και διαίρεσης των ανθρώπων αλλά ευκαιρία να συγχρωτιζόμαστε με τους «άλλους» τους διαφορετικούς χωρίς αποκλεισμούς. Γι’ αυτό μόνον έτσι διασώζουμε και τη δική μας αυτονομία κι αυξάνουμε τον «πολιτιστικό πλούτο».

            Η ποικιλομορφία, επίσης, προϋποθέτει και συνεπάγεται τον αυτοπροσδιορισμό κι απελευθερώνει το άτομο από συμπλέγματα κατωτερότητας. Το άτομο αποδέχεται τον εαυτό του ως έχει και μέσα από την αποδοχή της ετερότητάς του νιώθει σίγουρο, συναισθηματικά ισορροπημένο και με υψηλό βαθμό αυτοεκτίμησης. Ζητά, δηλαδή, την επιβεβαίωση στην αποδοχή της διαφορετικότητας και όχι στην υποταγή στην ασφάλεια της αγέλης. Κι αυτό γιατί «τα άτομα που οι ζωές τους είναι ασήμαντες, αναζητούν το πρόσωπό τους στους άλλους, την αγέλη».

            Η σημασία της ποικιλομορφίας ανιχνεύεται και στο επίπεδο της κοινωνίας. Μια κοινωνία διαφορετικοτήτων είναι μια υγιής κοινωνία. Αντίθετα, μια κοινωνία ομοιόμορφων όντων είναι μια κοινωνία στατική, συντηρητική και φοβισμένη. Και όλα αυτά ερμηνεύονται γιατί η ποικιλομορφία ευνοεί την αβίαστη έκφραση των ατομικών ιδιαιτεροτήτων αλλά και τον υγιή συγκερασμό – συγκρητισμό τους. Ευνοεί την πραγμάτωση της ενότητας μέσα από τις διαφορές και όχι την άχρωμη ταυτότητα μέσα από τον αφορισμό της διαφορετικότητας.

            Ποικιλομορφία, όμως, δεν σημαίνει υποχρεωτικά και μια άναρχη λειτουργία της διαφοράς που δρα διαλυτικά κι αποσυνθέτει. Κι αυτό γιατί «η ενότητα χωρίς τη διαφορά είναι ταυτότητα˙ η διαφορά χωρίς την ενότητα είναι – προκαλεί χάος».

            Επιπρόσθετα, η ποικιλομορφία διευκολύνει το διαρκή εμπλουτισμό της κοινωνίας με νέα στοιχεία καθιστώντας την εξελίξιμη και πολυφωνική. Διδάσκει την αξία της ανεκτικότητας και προστατεύει την κοινωνία από τη μισαλλοδοξία. Η κοινωνική συμβίωση και η πρόοδος εξασφαλίζονται αποτελεσματικότερα από την συμπαρουσία των διαφορετικοτήτων, ενώ οι ομοιότητες τρέφουν τη στασιμότητα και ναρκώνουν τις προοδευτικές δυνάμεις. Εξάλλου η κίνηση και ο πολιτισμός δεν προκαλούνται από τη συνένωση των ομοίων αλλά από τη σύγκρουση των αντιθέτων – διαφορετικών στοιχείων.

            Θα ήταν παράλειψη, όμως, να μην καταγραφούν οι θετικές πλευρές της ποικιλομορφίας και στο χώρο της δημοκρατίας. Κι αυτό γιατί η δημοκρατία ως πολίτευμα εδράζεται σε άτομα που έχουν συνείδηση της ελευθερίας και της ατομικότητάς τους. Η ποικιλομορφία σε όλες της τις εκφράσεις εξασφαλίζει τη βίωση της ελευθερίας αλλά και στην επίγνωση της ιδιοπροσωπίας κάθε ατόμου χωριστά. Η συνείδηση της ατομικότητας και η αποδοχή της ιδιαιτερότητας καθιστά το άτομο ενεργό μέλος της κοινωνίας και γονιμοποιό στοιχείο κάθε νεωτερικής ιδέας. Έτσι, πλάθεται ο «πολίτης» με τη ριζική έννοια του όρου, γιατί αυτός έχει πρόσωπο και ταυτότητα και δεν συνιστά απρόσωπο αριθμό ή μια ανώνυμη ύπαρξη μέσα σε μια ομοιόμορφή μάζα ψηφοφόρων.

            Στα πλαίσια της δημοκρατίας η πολυμορφία και η ποικιλότητα ευνοούν τις διαφορετικές απόψεις, τη συνύπαρξη των αντιθέτων και την εναρμόνιση των διαφόρων. Όλα αυτά συνυφαίνουν το δημοκρατικό πλαίσιο μέσα στο οποίο επωάζονται ο λόγος, ο αντίλογος, το επιχείρημα και η πειθώ. Σε αυτό ακριβώς το θετικό κλίμα ανθοφορεί και η δημοκρατία που ενώνει με δημιουργικό τρόπο τις «αντίπαλες» ιδεολογίες, χωρίς ωστόσο να τις ακυρώνει. Η διαλεκτική ως διαδικασία συμφωνεί και με το Εγελιανό σχήμα (Θέση – Αντίθεση – Σύνθεση) συνιστά το υπόβαθρο του δημοκρατικού πνεύματος. Η διαλεκτική, δηλαδή, προϋποθέτει την ανομοιότητα και όχι την ασφάλεια των ομοιοτήτων.

            Σημαντική, επίσης, κρίνεται η συμβολή της ποικιλομορφίας στη σίγαση των ταπεινών ενστίκτων και των ανεξέλεγκτων ορμών, αφού η σύγκρουση των διαφορετικοτήτων δεν στοχεύει μόνο στην κυριαρχία αλλά περισσότερο στην ανάδειξη όλων των ιδιαίτερων στοιχείων που συνθέτουν τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου. Κι αυτό γιατί ο άνθρωπος είναι πρόσωπο και πασχίζει να εξελιχθεί σε μια οντότητα μοναδική και διαφορετική από τις άλλες ανθρώπινες οντότητες – υπάρξεις, χωρίς να υποχρεώνεται να μετατρέπεται σε μάζα.

            Το μαζικό πνεύμα αντίκειται στη δημοκρατία. Η δημοκρατία επιδιώκει την ισότητα, χωρίς αυτό να σημαίνει και την ομοιότητα – ομοιομορφοποίηση των πολιτών. Η διαχείριση των ανθρώπων ως μάσα δεν είναι μόνο μια αντιδημοκρατική πρακτική αλλά και μια πλάνη των ταγών της κάθε εξουσίας που θεωρούν τους πολίτες αδρανή στοιχεία. Η ιστορία ανέδειξε την ικανότητα του ανθρώπου να ξεφύγει από τη μάζα και να διαδραματίσει έναν ξεχωριστό ρόλο στην παγκόσμια ιστορία. Το παράδειγμα του φιλοσόφου Επίκτηκτου και του Σπάρτακου είναι χαρακτηριστικό της αξίας της ποικιλομορφίας μέσα σε ένα σύστημα που τείνει να ομοιογενοποιεί τα πάντα.

            Αξίζει, επίσης, να τονιστεί η συνεισφορά της ποικιλομορφίας ως αξίας ζωής στην αντιμετώπιση φαινομένων που προσβάλλουν την ανθρώπινη ιδιότητα και εγείρουν τείχη μίσους ανάμεσα στους ανθρώπους. Τέτοια είναι ο εθνικισμός, ο ρατσισμός και η θρησκευτική μισαλλοδοξία. Η ποικιλομορφία οξυγονώνεται αλλά και καλλιεργεί ταυτόχρονα την αρετή της ανεκτικότητας. Εξάλλου η προοπτική δημιουργίας ανθρώπων – Homo Herox – πανομοιότυπων λόγω κλωνοποίησης μόνο τρόμο προκαλεί. Άνθρωποι και πολιτισμοί έχουν να κερδίσουν μόνο από τους διαφορετικούς.

            Επειδή, λοιπόν, η ομορφιά και η αισθητική της ζωής έχουν βάση τη μοναδικότητα και την πολυποικιλότητα του κάθε ανθρώπου σε σχέση με το συνάνθρωπό του επιβάλλεται να αντισταθούμε σε ό,τι μας εξομοιώνει. Κι αυτό γιατί «ο καλύτερος τρόπος για να αντιστέκεται είναι να μην εξομοιώνεσαι».

            Στόχος μας η μοναδικότητα του ανθρώπου και η άρνηση – απόρριψη της μαζικής κοινωνίας. Γιατί μια κοινωνία αδιαφοροποίητων ατόμων θυμίζει κοπάδι του οποίου τα μέλη οφείλουν τυφλή υποταγή στον «αρχηγό» και την εξουσία του˙ Χρειαζόμαστε τη διαφορετικότητα και τη σύνθεση των αντιθέτων.

            Γιατί, «δεν παράγεται αρμονία, όταν όλοι τραγουδούν την ίδια νότα».