Αιτιοκρατία ή ελευθερία; Ενα αφύσικο δίλημμα

Ενα επίκαιρο ερώτημα είναι αν οι σημερινοί πολιτικοί διαθέτουν όντως τα απαραίτητα γνωστικά εργαλεία για να κατανοήσουν την πολύπλοκη δυναμική τάξης -αταξίας, όπως αποκρυσταλλώνεται και στη βαθύτατη κρίση του κυρίαρχου μοντέλου διαχείρισης της κοινωνίας      

H σύγχρονη επιστημονική σκέψη απεργάζεται μια περίεργη εικόνα του ανθρώπου. Τον περιγράφει όχι ως ενσυνείδητο δράστη, ικανό να επιλέγει ελεύθερα αυτό που επιθυμεί, αλλά ως θλιβερή βιολογική μαριονέτα, ένα ενεργούμενο που κινείται από τα αόρατα νήματα των γονιδίων του και των υποσυνείδητων δραστηριοτήτων του εγκεφάλου του.

Σήμερα θα εξετάσουμε το συναφές πρόβλημα του ντετερμινισμού και της ελευθερίας επιλογών όχι μόνο στα ανθρώπινα πράγματα αλλά ευρύτερα στη Φύση.
Αν πράγματι, όπως υποστηρίζει η κυρίαρχη μέχρι σήμερα ντετερμινιστική-αναγωγιστική προσέγγιση, όλα τα πολύπλοκα φυσικά φαινόμενα θα μπορούσαν, κατ’ αρχήν, να εξηγηθούν από μερικούς απλούς νόμους ή από κάποιες θεμελιώδεις «πρώτες αρχές», στις οποίες και οφείλουν να αναχθούν τα πάντα, τότε πώς εξηγείται ότι στις μέρες μας το επιστημονικό όνειρο της παντογνωσίας κατέληξε στον γνωσιακό «εφιάλτη» της αποδοχής μιας εγγενούς και ανεξάλειπτης αβεβαιότητας;
H ικανότητα κάθε έλλογου όντος να επιλέγει ελεύθερα μια πράξη ή μια σκέψη ανάμεσα σε πολλές εναλλακτικές δυνατότητες περιγράφεται συνήθως ως ελευθερία βουλήσεως. Για να είναι όμως αυτή η επιλογή πραγματικά ελεύθερη, θα πρέπει προφανώς να μην εξαρτάται από εξωτερικές δυνάμεις -φυσικές ή υπερφυσικές- αλλά να καθορίζεται αποκλειστικά από τις εσωτερικές ανάγκες του ατόμου.
Οι πρώτες προσπάθειες ερμηνείας αυτής της αινιγματικής ανθρώπινης ικανότητας ήταν θεολογικές: Πόσο συμβατή είναι η ελεύθερη βούληση των ανθρώπων με τη θεϊκή παντοδυναμία και παντογνωσία; Και πώς, μολονότι προϊόν της θείας χάριτος, η ελεύθερη βούλησή μας σχετίζεται με την προέλευση του κακού;
Αιώνες τώρα θεωρούμε προφανές και απολύτως εύλογο ότι η όποια ηθική μας ευθύνη για τις σκέψεις ή τις πράξεις μας έγκειται αποκλειστικά στην ικανότητά μας ή όχι να επιλέγουμε και να δρούμε ελεύθερα. Είναι όμως έτσι; Μήπως πολλές από τις επιλογές «μας» είναι βιολογικά και κοινωνικά προκαθορισμένες και οι αποφάσεις για τις πράξεις «μας» λαμβάνονται πριν από εμάς για μας, π.χ. από μη συνειδητές διεργασίες στον εγκέφαλό μας; Αν αυτό συμβαίνει, όπως ισχυρίζονται ορισμένοι διαπρεπείς νευροεπιστήμονες, τότε η ελεύθερη βούλησή μας είναι μια ψευδαίσθηση!

Το ανέφικτο όνειρο της παντογνωσίας        

Προϋπόθεση για να ευσταθεί αυτός ο προκλητικός ισχυρισμός είναι να ισχύει -δηλαδή να εφαρμόζεται στην ανθρώπινη βούληση- το ντετερμινιστικό μοντέλο εξήγησης πάνω στο οποίο στηρίζεται. Από μεθοδολογική άποψη, αυτό το αιτιοκρατικό-αναγωγιστικό μοντέλο εξήγησης συνέβαλε αποφασιστικά και εξακολουθεί να συμβάλλει στην πρόοδο της επιστήμης. Ομως, όπως θα δούμε, αποδεικνύεται ανεπαρκέστατο όταν εκλαμβάνεται ως η οριστική ή, ακόμη χειρότερα, ως η αποκλειστική «εξήγηση» για τα πολύπλοκα φυσικά φαινόμενα.
Οταν ο μεγάλος Γάλλος μαθηματικός-φυσικός Πιερ Σιμόν ντε Λαπλάς παρουσίασε στον Ναπολέοντα Βοναπάρτη το περίφημο βιβλίο του για την Ουράνια Μηχανική, ο αυτοκράτορας έκανε την ακόλουθη παρατήρηση: «Κύριε, λέγεται ότι σε αυτό το έργο σας για το Σύμπαν δεν αναφέρετε ούτε μία φορά τον Θεό». «Μεγαλειότατε, δεν είχα ανάγκη να κάνω αυτήν την υπόθεση», ήταν η ετοιμόλογη απάντηση του επιστήμονα. «Πρόκειται για μια ωραία υπόθεση, που εξηγεί πολλά πράγματα», αντέτεινε πονηρά ο αυτοκράτορας, για να λάβει όμως την αποστομωτική απάντηση: «Αναμφίβολα, εξηγεί τα πάντα. Δυστυχώς όμως δεν μας επιτρέπει να προβλέπουμε τίποτα»!
Μολονότι ο ίδιος ο Λαπλάς αρνείται ρητά τη δυνατότητα ή, έστω, τη σκοπιμότητα παρέμβασης ενός υπέρτατου και παντοδύναμου θεϊκού Δημιουργού, το ίδιο το μηχανιστικό μοντέλο που τελειοποίησε προϋπέθετε υπόρρητα, ως λογική αναγκαιότητα, μια «πρώτη Αρχή» ή μια «πρώτη Αιτία», η οποία θα έθετε σε κίνηση και θα εξηγούσε την παρούσα κατάσταση της απέραντης κοσμικής μηχανής. Και βέβαια δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι το Σύμπαν της μηχανιστικής φυσικής θεωρείται «άπειρο» και «αιώνιο», ενέχει δηλαδή δύο από τις θεμελιώδεις ιδιότητες του Θεού των μονοθεϊστικών θρησκειών!
        
Το μοντέλο του Σύμπαντος το οποίο υιοθετούσε ο Λαπλάς δεν ήταν άλλο από το μηχανιστικό πρότυπο εξήγησης: το Σύμπαν δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια γιγάντια, προκαθορισμένη και άχρονη μηχανή, «καταδικασμένη» να επαναλαμβάνει μονότονα, από τη γέννησή της μέχρι σήμερα, τις ίδιες ακριβώς κινήσεις που της επιβάλλουν οι κάποιοι, δήθεν αμετάβλητοι, φυσικοί νόμοι. Πρόκειται αναμφίβολα για ένα εξαιρετικά παραγωγικό μοντέλο εξήγησης που διατυπώθηκε κατά τον 16ο και 17ο αιώνα, κυρίως από τους Γαλιλαίο, Καρτέσιο και Νεύτωνα.
Διόλου περίεργο που, μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα, στη δυτική σκέψη κυριαρχούσε η άποψη ότι για την ουσιαστική κατανόηση κάθε φυσικού φαινομένου αναγκαία και ικανή συνθήκη είναι η ανακάλυψη των «αιτιών» και των «νόμων» που καθορίζουν την εμφάνιση και τη δυναμική του.
Ακόμη και αυτή η ίδια η ορθολογικότητα της ανθρώπινης σκέψης ταυτίζεται και εξαρτάται αποκλειστικά από την ικανότητά της να ερμηνεύει «αιτιοκρατικά» τα περίπλοκα φαινόμενα που διερευνά, είτε αυτά είναι φυσικά είτε κοινωνικά.
Με ποια εργαλεία όμως μπορούμε να αποτιμήσουμε την επιτυχία ή όχι μιας επιστημονικής εξήγησης, δηλαδή μιας αιτιοκρατικής περιγραφής; Ο ασφαλέστερος τρόπος είναι η ικανότητά της να κάνει επιτυχείς προβλέψεις. Αν η παρούσα κατάσταση ενός φυσικού συστήματος είναι το αποτέλεσμα των προγενέστερων καταστάσεών του και η μελλοντική του κατάσταση εξαρτάται από τη σημερινή, τότε η προβλεψιμότητα είναι εγγενής ιδιότητα της Φύσης και μια πλήρης αιτιοκρατική περιγραφή θα μας επέτρεπε να προβλέπουμε επακριβώς το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον κάθε φυσικού αντικειμένου.

Ελευθερία από φυσική αναγκαιότητα

     Η δυναμική του χάους ίσως αποτελεί τη φυσική προϋπόθεση για την ανάδυση «επιλογών» στα πιο πολύπλοκα συστήματα |

Η ικανότητά μας να προβλέπουμε με επιτυχία τη συμπεριφορά ενός οποιουδήποτε συστήματος εξαρτάται από το αν γνωρίζουμε επακριβώς τους φυσικούς νόμους, τις αλληλεπιδράσεις και τις αρχικές συνθήκες που, στο σύνολό τους, καθορίζουν τη δυναμική του. Πρόκειται για το φιλόδοξο πρόγραμμα ενός απόλυτου και απαρέγκλιτου φυσικού ντετερμινισμού, στο πλαίσιο του οποίου δεν έχουν καμία θέση η αταξία, η αβεβαιότητα και η... ελευθερία.
Ομως η σύγχρονη Επιστήμη του Χάους και των μη γραμμικών συστημάτων μάς αποκαλύπτει ότι τα περισσότερα (αν όχι όλα!) φυσικά ή κοινωνικά φαινόμενα ήταν και παραμένουν μέχρι σήμερα μη προβλέψιμα. Τυπικά παραδείγματα είναι οι ξαφνικές αλλαγές του καιρού, οι μεγάλοι καταστροφικοί σεισμοί, η εκδήλωση μιας ασθένειας ή η ταχύτατη διάδοση μιας επιδημίας, καθώς και οι σοβαρές χρηματοπιστωτικές κρίσεις ή οι μεγάλες ιστορικές και κοινωνικές αλλαγές.
        
Επομένως, η αποδοχή της αιτιότητας στη Φύση κάθε άλλο παρά αποκλείει τη δυνατότητα απρόβλεπτων τοπικών εξελίξεων ή την ανάδυση ολότελα νέων και πιο σύνθετων δομών. Οσον αφορά τον μεταφυσικό ντετερμινισμό, αυτός είναι στην πραγματικότητα μη συμβατός τόσο με τη δημιουργική εξέλιξη όσο και με τη δυνατότητα τοπικής «πολυπλοκοποίησης» των φυσικών συστημάτων.
Πώς όμως συνδέονται όλα αυτά με τη δυνατότητα ή όχι να διαθέτουμε «ελεύθερη βούληση»; Η απάντηση είναι ότι αν η ανθρώπινη ελευθερία βουλήσεως δεν είναι δωρεά της θείας χάριτος, τότε ασφαλώς πρόκειται για μια ιδιαίτερη ανθρώπινη βιολογική ικανότητα που εμφανίστηκε σχετικά πρόσφατα, παράλληλα με την εμφάνιση της ανθρώπινης γλώσσας και της συνείδησης.
Με άλλα λόγια, η ελευθερία μας να επιλέγουμε δεν αποσπάται ποτέ από τη φυσική πραγματικότητα αλλά, αντίθετα, αναδύθηκε από αυτήν και έκτοτε εκδηλώνεται ως η υψηλότερη έκφραση της βιοκοινωνικής μας φύσης.

Η δημιουργική αταξία εναντίον της νεκροφιλικής τάξης        

Μια συνήθης παρανόηση είναι να ταυτίζουμε το χάος με την απόλυτη αταξία, δηλαδή με την απουσία κάθε οργάνωσης και εσωτερικής συνοχής: «χαώδεις» θεωρούνται οι καταστάσεις που δήθεν δεν υπόκεινται σε ακριβείς κανόνες ή νόμους και συνεπώς αντιστέκονται σε κάθε μας προσπάθεια πρόβλεψης, ελέγχου ή τεχνολογικής χειραγώγησής τους.
Πρόκειται για μια διανοητική στάση που σχετίζεται πιθανότατα με την ίδια την οργάνωση και τη λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου, ο οποίος είναι βιολογικά σχεδιασμένος από την εξέλιξη ώστε να δημιουργεί ακατάπαυστα τάξη. Παρ’ όλα αυτά, το χάος εισβάλλει σήμερα από παντού στην ανθρώπινη σκέψη και όχι μόνο, όπως στο παρελθόν, ως μέτρο της άγνοιάς μας –συνήθως αποκαλούμε «χαώδες» ό,τι αγνοούμε- αλλά ως απαραίτητη προϋπόθεση για βαθύτερη γνώση της φύσης και του εαυτού μας.
Φανταστείτε, λοιπόν, τις δραματικές συνέπειες που είχε η πρόσφατη και εντελώς απρόσμενη ανακάλυψη των περισσότερων επιστημών ότι οι απολύτως ντετερμινιστικοί φυσικοί νόμοι και οι αυστηρότατοι κανόνες οργάνωσης της φύσης οδηγούν κατά κανόνα σε εντελώς χαώδεις και απρόβλεπτες συμπεριφορές!
Πράγματι, παρά τις επίμονες προσπάθειες της «κλασικής» επιστήμης, όλα ανεξαιρέτως τα ορατά ή μακροσκοπικά συστήματα, αυτά δηλαδή που μελετούν οι αστροφυσικοί, οι γεωλόγοι, οι βιολόγοι, οι μηχανικοί, οι οικονομολόγοι, οι γιατροί, φαίνεται πως υπακούουν σε τουλάχιστον δύο βασικές αρχές οργάνωσης:
1) Οι απλοί νόμοι δεν οδηγούν κατ’ ανάγκη σε απλές συμπεριφορές, και
2) Ελάχιστες και φαινομενικά ασήμαντες μεταβολές στις παραμέτρους που διαμορφώνουν ένα πολύπλοκο (δηλαδή μη γραμμικό) σύστημα, μπορεί να οδηγήσουν στο μέλλον σε πολύ μεγάλες αλλαγές στη δομή και τη συμπεριφορά του.
Η εγγενής αστάθεια και η ευαισθησία από τις αρχικές συνθήκες, με άλλα λόγια η χαώδης ή, αν προτιμάτε, η μη γραμμική δυναμική, θεωρούνται πλέον τα τυπικά γνωρίσματα όλων των πολύπλοκων δομών (φυσικών ή τεχνητών): από την εύρυθμη λειτουργία της ανθρώπινης καρδιάς μέχρι το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα.

Η κρίση των βεβαιοτήτων

Παρ’ όλα αυτά, σύμφωνα με την κυρίαρχη «επιστημονική» προπαγάνδα που εξακολουθεί να προβάλλεται από σχεδόν όλους τους εκπαιδευτικούς και επικοινωνιακούς φορείς, η αταξία, η αβεβαιότητα και η τυχαιότητα, οι τυπικές δηλαδή εκδηλώσεις της πολυπλοκότητας, είναι «απλώς» φαινομενικές: μια ψευδαίσθηση που οφείλεται σε ανθρώπινες προκαταλήψεις και περιορισμούς ή, ακόμη χειρότερα, στη διανοητική σύγχυση της εποχής μας σχετικά με τα «πραγματικά» ποιητικά αίτια και τους νόμους της φύσης.
Αν όμως αυτό το απλοϊκό πρότυπο εξήγησης είναι σωστό, τότε πώς εξηγείται η εμφανής αδυναμία μας να προβλέπουμε τις καθημερινές φυσικές, κοινωνικές και οικονομικές καταστροφές; Και οι σημερινοί πολιτικοί διαθέτουν, άραγε, τα απαραίτητα γνωστικά εργαλεία για να κατανοήσουν και κυρίως να αντιμετωπίσουν την πολύπλοκη δυναμική τάξης-αταξίας, όπως αυτή αποκρυσταλλώνεται όχι μόνο στην επιστημονική σκέψη αλλά και στη βαθύτατη κρίση του κυρίαρχου μοντέλου διαχείρισης της κοινωνίας;
Για παράδειγμα, η παγκόσμια αγορά χρήματος είναι ένα πολύπλοκο και άρα υπερβολικά ευαίσθητο στις παραμικρές διακυμάνσεις δίκτυο. Oποιαδήποτε «αυθαίρετη» ή, αν προτιμάτε, «ελεύθερη» επιλογή στο εσωτερικό του ενδέχεται να αποδειχτεί επισφαλής και ενδεχομένως μοιραία όχι μόνο γι’ αυτόν που τη διαπράττει, αλλά για κάθε άλλο «τμήμα» του πολύπλοκου δικτύου.
Συνεπώς, οι συνήθεις ψυχολογικές, εθνικιστικές ή και προσωποπαγείς εξηγήσεις των κοινωνικών-οικονομικών φαινομένων που προβάλλονται συστηματικά από τα ΜΜΕ πρέπει μάλλον να θεωρούνται παραπλανητικές.
Αντίθετα, μόνο τα «απρόσωπα» και «αφηρημένα» επιστημονικά μοντέλα, όπως π.χ. αυτό των πολύπλοκων μη γραμμικών συστημάτων, μπορούν να μας προσφέρουν κάποια ικανοποιητική εξήγηση των μεταμοντέρνων πολιτικών «σοκ και δέους» που επιβάλλονται πλέον μαζικά.